آب در روابط سیاسی و بین المللی نقش مهمی و حیاتی پیدا کرده است عده ای از محققان و کارشناسان معتقدند در سالهای آتی ، آب از نظر سیاسی ، اقتصادی و بین المللی همان نقش نفت در سالهای اول 1970 را خواهد داشت و به یکی از عوامل ایجاد تنش یا آرامش در جهان و در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس مبدل خواهد شد آب هم اکنون منشاء بروز اختلافات مرزی و اساسی موضع گیریهای خصمانه یا دوستانه برخی کشورهای خاورمیانه و خلیج فارس شده است در برخی دیگر از کشورها آب به ابزار و حربه ای سیاسی جهت اعمال مقاصد و اجرای منافع خود شده است از این فراتر به اعتقاد برخی از سیاستمداران منطقه خاورمیانه در سالهای آتی مشاهده بروز در گیریهای مسلحانه بر سر نحوه مدیریت و تقسیم بندی منابع آبی مشترک خواهد بود و به همین سبب موضوع تقسیم بندی منابع آب یک مسئله امنیتی تلقی و جزء حوزه منافع ملی شمرده می شود .
1 بحران آب ، نقش فزایندحساس و تقریبا ناشناخته آن به ویژه در مناطق پر آشوبی چون خاورمیانه از جمله اهم مسائل زیست محیطی است که در دهه های 1980 ، 1990 به توزیع در کانون توجه تمرکز یافته مجامع بین المللی و نقصان تیزبینی جهانی قرار گرفت خاورمیانه که بخش عمده ذخایرنفت جهان را داراست همواره با مشکل کم آبی روبروبوده است افزایش روز افزون جمعیت این کمبود را تشدید می نماید اغلب کشورهای این منطقه دارای آبهای سطحی و زیر زمینی مشترک هستند که بهره برداری از آنها همواره منازعات مختلفی را در منطقه بوجود آورده است .
2 بحران آب اگر چه ابعاد جهانی داشته و گریبانگیر جوامع بسیار است ، اما شاید در هیچ جای دیگری به اندازه خاورمیانه تاثیر سیاسی اقتصادی و امنیتی نداشته است وهمچنین این موضوع تاکنون مورد توجه دقیق یا لااقل آشکار کشورهای دیگر و سازمانهای بین المللی قرار نگرفته است واز نظر تاریخی آب همیشه یک منبع عمده تولید خشونت بوده وهنگامی که با خصومتهای قومی اختلافات ارضی و مرزی و تعرضات سیاسی و مذهبی نیز امتزاج یافته ، درورای مسائل اقتصادی قرار گرفته است و به حربه ای سیاسی در معادلات منطقه تبدیل گردید که هر لحظه توان برافروختن آتش جنگی فراگیر را داشته است .
3 آب همیشه یک منبع درگیری در خاورمیانه بوده ونزاع بر سر آب در این منطقه ، به صورت بازی با مجموعه صفر است .
اگر چه انگیزه ای برای ایجاد یک رژیم امنیتی راجع به مساله آب در خاورمیانه آنچنان قوی نبوده است ولی این امر در آینده قطعا انگیزه قوی برای همکاری و کشمکش میان کشورهای خاورمیانه در زمینه آب خواهد بود .
4 بنا به گفته توماس تاف مدیر طرحهای آبهای خاورمیانه در امریکا ، افزایش جمعیت و حساسیت بحران کم آبی در خاورمیانه به حدی است که در 20 سال آینده این منطقه با جمعیتی حدود 200 میلیون نفر از تامین آب مورد نیاز کشاورزی صنعتی و آشامیدنی خود ناتوان خواهد بود .
بر همین اساس ، مدتهاست که امنیت آبها در زمره امنیت ملی کشورهای خاورمیانه در آمده است امنیت آبی و غذایی بخصوص از دهه 60 به بعد – توجه بسیاری از کارشناسان اقتصادانان سیاستمداران و استراتژیستهای جهانی را به خود جلب کرده است و شدت بحران کم آبی در این منطقه منافع بسیاری از قدرتهای جهانی را نیز به مخاطره انداخته است .
5 ایالات متحده امریکا در طول چندین دهه تلاش در حفظ سلطه سیاسی – اقتصادی خود بر خاورمیانه امکانات علمی دانشگاهی خود را در مواجهه با مسائل آبی منطقه به کار گرفته است از مدتها پیش وزارت امور خارجه امریکا و به ویژه از نزدیک مسائل مربوط به آب را تعقیب می کنند.
6 پطروس غایی که چند دهه رهبری دیپلماسی مصر را بر عهده داشت و یک دوره حساس هم هدایت سازمان ملل را عهده دار بود ، بارها اعلام کرده است که جنگ آینده خاورمیانه جنگ آب خواهد بود .
شاه حسین نیز گفته بود « تصور نمی کنم که دیگر کشورم هرگز با اسرائیل وارد جنگ شود مگر به خاطر آب » 7 انور سادات رییس جمهور سابق مصر هم دوره های 1979 و چند روزه پس از امضای قرار داد کمپ دیوید گفت : « تنها چیزی که می تواند دوباره مصر را به جنگ بکشاند آب است » 8 از اوایل دهه 1980 دستگاههای اطلاعاتی ایالات متحده امریکا اعلام داشتند که لااقل در ده نقطه از جهان احتمال بروز جنگ بر سر مسئله نقصان آبهای مشترک و توزیع ناعادلانه آنها وجود که بیشتر این مناطق در خاورمیانه قرار دارند .
9 آب در جنگ بزرگ اعراب و اسرائیل در سال 1967 در جنگ خونین اردن در سال 1970 ، در تجاوز اسرائیل به لبنان در سالهای 1978 ، 1982 و اشغال بلندهای جولان در منازعات شمال و جنوب سودان ودر گسترش اختلافات این کشور با مصر و نیز در افزایش تشنج در روابط سورت و ترکیه وعراق و بالاخره در فرایند سازش اعراب و اسرائیل نقش قابل توجهی داشته است که در جای خود به تفضیل بازگو خواهد شد .
آب در خاورمیانه تنها بجور خشونت و منازعه نیست بلکه می تواند پایه ای مهم و محکم برای همگرایی کشورهای این منطقه نیز می باشد .
این ویژگی دو بعدی آب ، موجب شده است تا طرحهای و برنامه های مختلفی در زمینه چگونگی بهره برداری از آن طراحی وارائه شونده برخی از اهم آنها عبارتند از : انتقال آب از نیل به نقب از ترکیه به قبرس اسرائیل و جزیره العرب ، از ایران به قطر از دجله و فرات ، از فرات به رود اردن واز اروند رود به کویت همه این طرح ها و پروژه ها از نظر سیاسی همزمان و یکجا بذرهای همکاری و منازعه را در خود دارند .
10 مباحث مربوط به بحران آب در خاورمیانه از موضوعات تازه و بکر بوده که در سالهای پایانی قرن گذشته به طور فراگیر و جدی مورد توجه جهانیان قرار گرفته اند .
البته نباستی از نظر دور داشت که اسرائیلی ها و امریکایی ها سالها پیش به نقش واهمیت آب در حیات سیاسی – اقتصادی و امنیتی کشورهای خاورمیانه پی برده و از دهه پنجاه و حتی پیش از آن ، تحقیقات هر هزار را در خصوص شناسایی منابع آب منطقه و نحوه دستیابی به آنها به عمل آورده و طرح های مختلفی را ارائه کرده اند .
در خصوص مطالب مطرح شده ، مقالات و بعضاً کتب متعددی ( بیشتر خارجی ) منتشر گردیده اما پژوهش جامع و مستقلی که به نحوی شامل موضوعات ذکر شده وهمچنین آخرین وضعیت بحران و مناقشه های مزبور ارائه نگردیده است واز این جهت پژوهش حاضر قصد دارد با بررسی سیر تاریخی فرایند شکل گیری بحران آب در خاورمیانه وتلاش کشورهای این منطقه در جهت دسترسی به آب وهمچنین با توجه به روند های موجود آن تاثیرات سیاسی – اقتصادی وامنیتی بر مقالات کشورهای منطقه موصوف و فرایند سازش اعراب و اسرائیل پرداخته و به تجزیه و تحلیل مباحث مزبور و پیش روی آتی موضوع بپردازد .
ب – اهداف و اهمیت تحقیق در این هدف های متعددی در مورد نظر و پیگیری می شوند که از مهمترین آنها می توان موارد ذیل را ذکر نمود : تبین نقش سیاسی – اقتصادی – امنیتی بحران در بخش های مختلف خاورمیانه مقایسه بحران موجود در بخشهای مختلف این منطقه پیش بینی روند های آتی درهر یک از آنها تبین نقش آب از مذاکرات اعراب و اسرائیل وتاثیرات آن به اختتام یا تداوم منازعات در این حوزه .
در خصوص اهمیت آن اینکه آب در روابط سیاسی و بین المللی نقش مهم و حیاتی پیدا کرده است عده ای از محققان و کارشناسان معتقدند در سالهای آتی از نظر سیاسی اقتصادی وبین المللی همان نقش نفت درسالهای اول دهه 1970 را خواهد داشت وبه یکی از عوامل ایجاد تنش یا آرامش در جهان ودر منطقه خاورمیانه و خلیج فارس شده است و روز به روز به طرز اعجاب انگیزی که اهمیت سیاسی اقتصادی و امنیتی آن افزوده می شود تردی نیست که یکی از مبادلات آتی این منطقه بیش از هر چیز دیگری متاثر از آب خواهند بود و موقعیت منطقه را به این سمت سوق خواهد داد .
ج- سوال اساسی و فرضیه اصلی تحقیق سوال اصلی تحقیق : پرسش اصلی تحقیق حاضر این است که « بحران آب با توجه به روندهای موجود آن چه تاثیر است سیاسی ، اقتصادی و اهمیتی بر مقالات کشورهای خاورمیانه و فرایند سازش اعراب و اسرائیل دارد » پاسخ به سوال مزبور مستلزم جوابگویی به سوالات فرعی دیگری است که ابعاد مختلف پرسش فوق را مورد توجه قرار می دهد .
سوال فرعی اول : اصولا آب چه نقشی در تکوین جوامع بشری داشت ودر حال حاضر در مقیاس جهانی درچه وضعیتی است ؟
سوال فرعی دوم : خاورمیانه کجاست چه ویژگی های سیاسی و اقلیمی دارد و بحران آب در بخش های مختلف این منطقه در چه مرحله ای است ؟
سوال فرعی سوم : آب در فرایند ی سازش اعراب و اسرائیل چه نقشی دارد .؟
فرضیه اصلی تحقیق : آب در خاورمیانه نقش سیاسی ، امنیتی و اقتصادی فزاینده ای یافته وبه عاملی تاثیر گذار بر امنیت ملی ، روابط دو جانبه وهمکاری منطقه ای تبدیل شده است .
فرضیه های فرعی : فرضیه فرعی اول : اختلافات و تعارضات ارضی ، مرزی ، قوطی ، مذهبی و سیاسی فرید برعلت شده ومانع از منبع ملی وجهی امکانات کشورها جهت مدیریت بحران آب می گردد .
فرضیه فرعی دوم : آب شیرین در خاورمیانه عربی به سه دلیل مشکلات طبیعی ، مسائل ملی و ناهماهنگی های منطقه ای در وضعیت بحرانی قرار دارد .
فرضیه فرعی سوم : وجود منابع مشترک میان کشورها ، هنگامی که به طور طبیعی با کمبود همراه باشند ، بیش از آن که عامل همگرایی باشد زمینه ساز تخاصم خواهد بود .
آب های مشرک خاورمیانه علی الخصوص خاورمیانه عربی دارای چنین شرایطی است .
د- تعریف مفاهیم و متغیرهای تحقیق : در این رساله تعامل که موضوع خاورمیانه بحران روبه ر شد آب و آینده سازش اعراب و اسرائیل بررسی می شود بلاشک انجام شایسته این بررسی مستلزم ارائه تعاریف دقیقی از سه مفهوم خاورمیانه بحران آب و صلح واعراب واسرائیل است.
خاورمیانه را به دو ناحیه عمده « کمربند شمالی » (Northenx Belt) و « ناحیه عربی » (Arab cone) هم تقسیم می کند کمربند شمالی ، بخش غیر عربی خاورمیانه است ودر برگیرنده کشورهای ایران ترکیه و افغانستان می باشد این تقسیم بندی بیشتر پس از نگرانی از شیوع کمونیزم وبه تبع آن شکل گیری سیاست « حصارکشی » ( Coxtainnomext) مورد توجه قرار گرفت .
منظور از خاورمیانه عربی بخش از آسیای جنوب غربی و شمال افریقاست که در بر گیرنده دو بخش کوچکتر « هلال خضیب » و« حوزه دریای سرخ » می باشد وکشورهای مصر ، اردن فلسطین ، اسرائیل ، سوریه ، لبنان ، عراق ، عربستان سعودی ، کویت ، یمن و کلیه شیخ نشینهای خیلج فارس را شامل می گردد .
11 مراد از بحران آب شرایط نگران کننده و مشکل آفرین کشورهای خاورمیانه علی الخصوص خاورمیانه عربی از نظر دستیابی به منابع مکفی آب شیرین جهت تامین نیازمندی های خود در بخش های مختلف شرب ، کشاورزی و بهداشت است .
مفهوم مناطق بحرانی در این رساله همچنین در بر گیرنده ، دو مفهوم جزئی تر حوزه های بالقوه و بالفصل بحرانی می باشد .
منظور از حوزه های بالقوه بحرانی حوزه هایی هستند که بحران آب در آنها در حال حاضر به نحوی کنترل شده وبا توجه به شرایط روندهای موجود ، انتظار نمی رود مشکلات آبی در این حوزه ها در کوتاه مدت منشا ء بروز خشونت گردند .
مفهوم حوزه های بالفعل بحرانی معرف نقاطی است که بانارسایی ها و مشکلات آبی شدیدی مواجه هستند واین نارسایی ها و مشکلات در گذشته حال و آینده منبع خشونت در این حوزه ها بوده و کشورهای این مناطق را در استفاده از منابع مشترک آب رود در روی یکدیگر قرار داده اند .
مفهوم دیگری که لازم است تعریف دقیقی از آن ارائه شود مفهوم صلح اعراب و اسرائیل است مراد از سازش اعراب واسرائیل رفع حالت جنگ و منازعه روابط آنها و متعاقب آن برقراری روابط دیپلماتیک و جایگزینی همکاری و رقابت صلح آمیز میان آنها می باشد .« بحران آب در کشورهای خاورمیانه » و « سازش اعراب و اسرائیل » در عین حال دو متغیر وابسته این تحقیق هستند که بامتغیرهای مستقلی توضیح داده خواهند شد .
ه- روش تحقیق و نحوه تجزیه تحلیل داده ها و جمع آوری اطلاعات روش تحقیق در این رساله توصیفی عّلی است توصیفی است زیرا در پی گرد آوری وارائه اطلاعات و بیان روندها و برقرار کردن ارتباط بین متغیرها است و علّی است از آن رو که با توجه به سوابق تاریخی و واقعیات عینی ارتباط علمی وعلت و معلولی بین عوامل متداخل در موضوع را بررسی و تحلیل می کند .
شیوه گرد آوری اطلاعات مورد نظر این رساله نیز استفاده از روش کتابخانه ای وبهره گرفتن از متون داخلی و خارجی و مراحل متعددی نظیر وزارت امور خارجه وزارت نیرو ، مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه بوده است .
و- مشکلات و موانع فرا روی تحقیق عدم دسترسی سهل و آسان به منابع و کمبود منابع در برخی زمینه ها بویژه در مورد آمار و ارقام در زمره مهمترین مشکلات فرا روی این پژوهش بوده است .
ز- سازماندهی پژوهش این پژوهش در پنج فصل تنظیم شده است .
فصل اول به کلیات تحقیق اختصاص دارد که شامل طرح مساله ، اهداف واهمیت تحقیق سوال و فرضیه تحقیق و تعریف مفاهیم و متغیرها وروش تحقیق و نحوه تجزیه تحلیل داده ها و سازماندهی می باشد .
فصل دوم : دیدگاههای نظری ، مباحث تئوریک راجع به نقش آب بر توسعه سیاسی – امنیتی و اقتصادی کشورها می پردازد .
فصل سوم : تاریخچه بحرانها ومناقشات ناشی از منابع آب در خاورمیانه وهمچنین روند آن تاریخی شکل تئوری را مورد بررسی قرار می دهد .
فصل چهارم : ابعاد و دور نمای بحران آب در حوزه های بالقوه بحرانی خلیج فارس و رود نیل وبه بررسی بحران آب در دو حوزه رود خانه ای « دجله و فرات » و « اردن » که در وضعیت بالفعل بحرانی هستند وهمچنین نقش آب در سازش اعراب و اسرائیل و منازعات یا همکاری های آتی آنان موردتجزیه و تحلیل قرار می گیرد .
فصل پنجم : به تجزیه و تحلیل داده ها اختصاص دارد .
در این فصل به بررسی فرضیه های به ترتیب فرضیه اصلی و فرضیه های فرعی وفرضیه جانشین پرداخته می شود به این معنا که با توجه به مباحث تاریخی و دیدگاههای نظری و نتایج حاصل از مطالعه موردی پژوهش وهمچنین تحولات و آخرین دیدگاهها و موانع کشورها فرضیه های پژوهشی هر کدام به تفکیک در یک مبحث مستقل تجزیه – تحلیل وروابط میان متغیرهای هر فرضیه مشخص و به پیش بینی وضعیت آتی تحولات پرداخته و سرانجام نتیجه گیری های به عمل آمده از مباحث فوق تصویری علمی از روند های احتمالی بحران آب وتاثیر آن بر ابعاد سیاسی – امنیتی و اقتصادی حیات کشورهای خاورمیانه ترسیم وارائه و همچنین برخی پیشنهادها و راهکارها در این زمینه ذکر خواهد شد .