تعریف پوست و نقش آن در بدن
پوست ، لایه محکمی است که سطح بیرونی بدن مهرداران را می پوشاند و آن ها را در برابر آسیب ها و خشک شدن حفظ می کند . با در بر داشتن گیرنده های حسّی ، احساس و ارتباط انسان و حیوان را با محیط پیرامون خود از نظر درک گرما ، سرما ، فشار ، درد ، لمس اشیای خارجی و ... فراهم می آورد و از وجود برخی خطرها آن ها را اگاه می سازد .
ضخامت لایه پوست مهرداران که در واقع مرز بین آن دنیای خارج از بدن آن عماست ، بسیار متفاوت است و بسته به نوع این جانداران ، از چند هزارم میلی متر تاچندین متر در تغییر است پوست بزرگترین عضو بدن است و به صورت لایه ی نازکی تمامی سطح بدن را می پوشاند . وزن آن چندان زیاد نیست و حدود هفت درصد کل بدن را شامل می شود .
ساختار پوست
پوست حیوان و انسان از رشته های (الیاف ) متصل به هم تشکیل یافته است و دارای سه لایه اصلی است . لایه بیرونی یا رویه مویی که از رگ های خونی و پیاز مویی پوشیده شده است . لایه های میانی یا رویه گوشتی که از پیه و ماهیچه ها پوشانده شده است و در مجاورت گوشت قرار دارد . لایه زیر پوستی (زیر جلدی ) که در بر گیرنده ی غده های چربی است .
لایه بیرونی پوست ، از کراتین شکل یافته است . بخش بزرگی از لایه درونی پوست از کلاژن است و دارای الیافی است که مقاومت بسیار زیادی دارد . کراتین از نظر شیمیایی پروتئینی است که در ساختار مولوکول آن مقدار بیشتری گوگرد وجو دارد . وجود مقدار زیادی از گوگرد در ساختار مولکولی کراتین ، لاستیک سبب به وجود آمدن پیوندهای فراوان گوگردی و همچنین تشکیل پیوندهای جدید عرضی بین اتم های گوگرد و مولکول های آمینو اسیدها با یکدیگر می شود در نتیجه بر استحکام پوست افزوده می شود . این لایه کراتینی که لایه رویی پوست را تشکیل می دهد ،از سلول های مرده تشکیل یافته است و در فرایند پوست پیرایی باید تراشیده و دور ریخته شود . لایه درونی یا کلاژن ، لایه ای است که در فرایند پوست پیرایی سرانجام به چرم تبدیل می شود . با توجه به این که پوست ماده پروتئینی است و از نظر کیفیت غذایی ، ماده ای بسیار مهم ، با ارزش و محیطی مناسب برای رشد و تکثیر موجودهای ذره بینی است ، از این رو توجهی در نگهداری پوست پس از جدا شدن از آن لاشه ی دام ، سبب تجزیه سریع و پایین آمدن کیفیت آن به وسیله موجودهای ذره بینی می شود . و سبب خرابی و یا تغییر رنگ و کاهش استحکام می گردد از این رو لازم است که پوست پس از جدا شدن از لاشه حیوان شست شو داده شود و پس از نمک زدن ، در جای خنک به دور از حشره ها نگهداری شود .
لایه های عصای پوست
لایه بیرونی (اپیدرم )
ضخامت این لایه حدوداً یک درصد کلفتی پوست و از سلول های مرده تشکیل یافته و شفاف است . این لایه در فرایند پوست پیرایی به وسیله آنزیم ، مواد شیمیایی و به روش مکانیکی زودوده می شود و لایه های زیرین آن نیز در عمل لش زدایی با ماشین لش زدایی جدا می شود . اما ، اگر تولید پوست های دورو یا خز (با مو و پشم ) مورد نظر باشد ، زودون این لایه بیرونی لازم نیست و در عمل نیز انجام نمی گیرد . لایه بیرونی به طور کلی ، تمامی سطح بدن حیوان را می پوشان و قطر آن در همه سطح بدن یکسان نیست .
البته در جانورانی که پشم و یا مویی بلند دارند ، ماند گوسفند و بز ، لایه بیرونی پوست ماهیت شاخی دارد و بسیار نازک است . این لایه ، بسیار ضریف خارجی ، خود از چهار طبقه نازک تر تشکیل یافته که عبارتند از لایه شاخی ، لایه شفاف ، لایه خاردار و لایه زاینده .
پوشش میانی
این لایه ، تقریباً 80 تا 85 درصد از کلفتی پوست را در بر می گیرد . لایه میانی پوست ، در خود ضمیه های لایه های بیرونی مانند مو ، ماهیچه های راست کننده ، رگ های خونی ، لنفی و حسی را نگهداری می کند . این بخش انعطاف پذیر و محکم است ، به طور عمده از الیاف کلاژنی به هم بافته شده ، ساخته شده است . این لایه خود از دو لایه نازک تر تشکیل یافته است که عبارتند از :
زیر لایه بالایی ( پاپیلار )
این لایه در زیر لایه زاینده اپیدرم قرار گرفته و شامل الیاف کلاژنی ، رگ های خونی و حسّی ، غده های چربی ، ریشه مو و ماهیچه های راست کننده مومی باشد و به علت وجود ضمیمه های اپیدرم ، سطح صاف و همواری ندارد . لایه بالایی بیشتر از کلاژن و الیاف به هم بافته شده مشبک تشکیل شده است . افزون بر این در آن الیاف به هم پیوسته ای که انعطاف و کشسانی زیادی دارد (مانند الاستین ) وجود دارد .
زیر لایه مشبک (رتیکولار)
این لایه که در پایین زیر لایه بالایی قرار دارد ، عمده ترین بخش پوشش میانی را به خود اختصاص می دهد و قسمت عمده ی چرم ساخته شده را در بر می گیرد . لایه مشبک که از تراکم کمتری نسبت به لایه بالایی برخوردار است ، به طور عمده از ایاف بافت های پیوندی کلاژن تشکیل شده است که به صورت صاف و منظم در دسته های موج دار با قطر بین 1 تا 2 میلی متر ساخته شده ، به طور عمده به آن بستگی دارد . افزون بر الیاف کلاژن الیاف انعطاف پذیر و رشته مانند لاستین نیز در میان آن ها به طور همگن پخش شده است .
لایه زیرین (هیپودرم)
این مرز بین گوشت بدن جانور و پوست آن است که بیشترآن با الیاف کلاژن ، الاستین ، چربی، غده و رگ های عصبی پر شده است و درفرایند پوست پیرایی زودوده می شود . این لایه حدود 14 درصد ضخامت پوست را تشکیل می دهد .
انواع پوست
پوست به دست آمده از دام ها (چارپایان) ، به دو گروه کلی تقسیم می شوند که عبارتند از :
نخست : گروه پوست های سبک شامل پوست های گوسفند بز ، بزغاله و بره . چرم تولید شده از این نوع پوست ها را چرم سبک می نامند . این نوع چرم ها به علت ظرافت و کمی استحکام ، به مصرف کارهای ظریف و ساده مانند آستری ، کفی کفش ، کت ، پالتو ، کلاه ، دستکش ،دمپایی و در مورد چرم بزی به مصرف رویه کفش های ظریف می رسند .
دوّم : گروه پوست های سنگین شامل پوست های گاو و گوساله ، گاومیش و شتر . چرم ساخته شده از این پوست ها را چرم سنگین می نامند . این پوست ها از نظر میزان سنگینی به دسته های متوسط ، سنگین و بسیار سنگین تقسیم می شوند . چرم ساخته شده از این پوست ها ، استحکام . استقامت بیشتری دارد ، و بیشتر به مصرف زیره و رویه کفش ، پوتین و تسمه های ماشین آلات صنعتی و .... می رسند .
در اصطلاح صنعتی ، پوست جانورهای بزرگ مانند گوساله ، اسب و شتر ، فیل و نهنگ را پوست های بزرزگ و پوست جانورهای کوچک مانند گوسفند و بز و گوساله و خزندگان و پرندگان را پوست های کوچک می گویند ساختار پوست های کوچک و بزرگ با یکدیگر تفاوت دارد و این تفاوت به جنس ، نژاد و سن جانور بستگی دارد .
پوست گاو
در ناحیه پشتی این نوع پوست ، الیاف سنگین تر ، و موها بلندتر از ناحیه زیر شکمی است . در زیر گروه انواع گاو ، گاو شیرده ، و گاو گوشتی را نیز می توان نام برد . گاو گوشتی را بیشتر برای استفاده از گوشت آن پرورش می دهند ،از این رو ، با یک رژیم غذایی سرشار از پروتئین نگهداری و پرورده می شود .در نتیجه ی افزایش چربی گاو گوشتی سبب می شود که چربی زیادی پوست آن اندوخته شده ، بر اثر آن جهت قرار گرفتن الیاف پوست تغییر کند . گاو شیرده در شرایطی متفاوت با گوشتی نگهداری می شود و نیز با یک رژیم غذایی مناسب به به منظور تولید شیر بیشتر تغذیه می شود . از این در مقایسه با گاو گوشتی ، لاغر تر و دارای پوسیده کشیده و موی کوتاه تر است و چربی آن بسیار کم ، کلفتی آن نیز کم و دارای سطح وسیع تری است .