حاشیهی کویر هرچند بیشتر باد است و خاک، ماسههای روان و هوای خشک و تیره و تار! ولی کشاورزان آن منطقه با چهرههای مهربان، آفتاب سوخته و پرچین و چروکشان، مردمی صبور و تلاشگرند.
آنجا تا چشم کار میکند، تپههای ناپایدار از شنهای روان دیده میشود که هرچند روز در نقطهای خیمه میزنند، گویی آن جا ما در طبیعت کم مهر است و به جای شیر، پستان، چنگ و دندان به فرزندان نشان میدهد، اما همان کممهری، آنان را چنان بردبار و مصمم نستوده میپروراند که با سختکوشی از پستان خشکش، شیر میمکد! یعنی یکی از زیباترین گلها را که علاوه بر رنگ و بوی دلربا و فریبنده، پردرآمدترین محصول است، پرورش میدهند.
از طرفی، شعار:
دیگران کاشتند و ما خوردیم ما بکاریم و دیگران بخورند، سعدی
شرعری نیکو و پسندیده است، اگر صمیمانه به آن عمل شود، میتواند کشاورزی هرجامعهای را رونق بخشد و سرزمینهای آن را آباد و سرسبز کند، در نتیجه مردمان آن سامان را از دیگران بینیاز سازد.
پس این کوششی است مختصر، اما همه جوانب برای پاسخگویی به پرسشهای ذهن جستجوگر پژوهندگان دربارهی اقتصاد زعفران .
مقدمه
زعفران یکی از گیاهان استثنایی است که در عین نیاز به آب کم، از بازده اقتصادی بسیار بالایی برخوردار بوده و علاوه بر اشتغالزایی فراوان و جلوگیری از مهاجرت روستاییان مناطق کم آب، قدرت ارزآوری شایان توجه این محصول، سالیانه دهها میلیون دلار درآمد ارزی را به دنبال دارد. ایران اولین و بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران است که در دهههای اخیر به علت کوتاهی در امر صادرات و بهبود کیفیت و بازاریابی رقبای ایران در بازار جهانی، عملکرد بهتری داشتهاند. صادرات زعفران با توجه به مزیت نسبی ایران در تولید این محصول و ارزآوری آن از اهمیت زیادی برخوردار است .
پارهای از مناطق کشور ایران با تنوع وسیع آب وهوایی، در زمینه تولید برخی از محصولات کشاورزی از مزیت نسبی قابل توجهی برخوردارند. شرایط ویژهای که از لحاظ جغرافیایی در مرکز و جنوب خراسان وجود دارد، از قبیل کویری بودن، کیفیت نامناسب آب و فقر زمین از نظر عناصر غذایی مورد نیاز گیاه و روشهای سنتی تولید محصولات کشاورزی از عواملی است که رشد کشاورزی را در این مناطق محدود کرده است. در بین گیاهان زراعی، زعفران گیاهی است که توانسته است با خصوصیات ویژهی خود مسئله کمآبی مناطق مذکور را تحمل نماید و با داشتن بازده اقتصادی بالا، موجبات دلگرمی و ماندگاری بهرهبرداران را فراهم کند، لذا با توجه به صادراتی بودن زعفران و رقابتهای موجود در سطح جهانی در زمینه رشد بازار، زعفران نیاز به تحقیقات اقتصاد کشاورزی در مورد بازاریابی و صادرات زعفران روزبه روز محسوستر میشود .
تاریخچه
پیشینهی تاریخی زعفران ایران حاکی از کشت و تولید فراوان و همچنین صادرات زیاد این محصول زراعی سنتی است، به طوریکه بعضی از شهرهای ایران به لحاظ تولید مرغوب و فراوان شهرتی فراوان کسب کرده بودند.
در عصر قاجار که دورهی شکستهای نظامی و اقتصادی کشور بود، قسمتهایی از نقاط زعفرانخیز ایران در ایالت آران که بعدها روسها آن را آذربایجان شوروی نامیدند، از کشور جدا گردید. در همین دوره در قسمتهای زعفرانخیز خراسان، زراعت این محصول با ناکامی مواجه بود، زیرا مصرف داخلی زعفران کشور به لحاظ فقر عمومی بسیار اندک و صادرات آن به خارج کشور به سبب بیتوجهی دولت به امر بازرگانی خارجی و نداشتن شبکه راهها، ناچیز بوده و این در حالی است که قیمت تمامشده زعفران و نرخ فروش آن در بازار در مقایسه با سایر کالاهای مصرفی خوراکی بسیار نازل بوده است.
رکورد صادرات زعفران در اواخر قاجاریه، تا جایی است که میزان آن در مقایسه با کالاهای دیگر بسیار ناچیز به نظر میآید، بطوریکه سدیدالسلطنه (کبابی) طی گزارشی که از ارزش صادرات بندرعباس در سال 1328 ه.ق. میدهد، در حالی که 21230 تومان سبزیجات و 53272 تومان انغوزه و 27592 تومان گل سرخ و 100681 تومان پنبه و 6993 تومان روناس و غیره از این بندر به مقصد خارج صادر شده است، فقط 95 تومان زعفران از این بند صادر شده است که اگر صادرات از راه خشکی را هم رقمی در همین حدود به حساب آوریم و یا دو سه برابر منظور کنیم، باز هم رقم بسیار ناچیزی به دست میآید.
چارلز در کتاب خود از صدور زعفران از راه تبریز خبر داده، اما میزان آن را مشخص نکرده است .