دانلود تحقیق اقتصاد زعفران

حاشیه‌ی کویر هرچند بیشتر باد است و خاک، ماسه‌های روان و هوای خشک و تیره و تار!

ولی کشاورزان آن منطقه با چهره‌های مهربان، آفتاب سوخته و پرچین و چروکشان، مردمی صبور و تلاشگرند.

آنجا تا چشم کار می‌کند، تپه‌های ناپایدار از شن‌های روان دیده می‌شود که هرچند روز در نقطه‌ای خیمه می‌زنند، گویی آن جا ما در طبیعت کم مهر است و به جای شیر، پستان، چنگ و دندان به فرزندان نشان می‌دهد، اما همان کم‌مهری، آنان را چنان بردبار و مصمم نستوده می‌پروراند که با سخت‌کوشی از پستان خشکش، شیر می‌مکد!

یعنی یکی از زیباترین گل‌ها را که علاوه بر رنگ و بوی دلربا و فریبنده، پردرآمدترین محصول است، پرورش می‌دهند.

از طرفی، شعار:
دیگران کاشتند و ما خوردیم ما بکاریم و دیگران بخورند، سعدی
شرعری نیکو و پسندیده است، اگر صمیمانه به آن عمل شود، می‌تواند کشاورزی هرجامعه‌ای را رونق بخشد و سرزمین‌های آن را آباد و سرسبز کند، در نتیجه مردمان آن سامان را از دیگران بی‌نیاز سازد.

پس این کوششی است مختصر، اما همه جوانب برای پاسخگویی به پرسش‌های ذهن جستجوگر پژوهندگان درباره‌ی اقتصاد زعفران .

مقدمه
زعفران یکی از گیاهان استثنایی است که در عین نیاز به آب کم، از بازده اقتصادی بسیار بالایی برخوردار بوده و علاوه بر اشتغال‌زایی فراوان و جلوگیری از مهاجرت روستاییان مناطق کم آب، قدرت ارزآوری شایان توجه این محصول، سالیانه ده‌ها میلیون دلار درآمد ارزی را به دنبال دارد.

ایران اولین و بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران است که در دهه‌های اخیر به علت کوتاهی در امر صادرات و بهبود کیفیت و بازاریابی رقبای ایران در بازار جهانی، عملکرد بهتری داشته‌اند.

صادرات زعفران با توجه به مزیت نسبی ایران در تولید این محصول و ارزآوری آن از اهمیت زیادی برخوردار است .

پاره‌ای از مناطق کشور ایران با تنوع وسیع آب وهوایی، در زمینه تولید برخی از محصولات کشاورزی از مزیت نسبی قابل توجهی برخوردارند.

شرایط ویژه‌ای که از لحاظ جغرافیایی در مرکز و جنوب خراسان وجود دارد، از قبیل کویری بودن، کیفیت نامناسب آب و فقر زمین از نظر عناصر غذایی مورد نیاز گیاه و روش‌های سنتی تولید محصولات کشاورزی از عواملی است که رشد کشاورزی را در این مناطق محدود کرده است.

در بین گیاهان زراعی، زعفران گیاهی است که توانسته است با خصوصیات ویژه‌ی خود مسئله کم‌آبی مناطق مذکور را تحمل نماید و با داشتن بازده اقتصادی بالا، موجبات دلگرمی و ماندگاری بهره‌برداران را فراهم کند، لذا با توجه به صادراتی بودن زعفران و رقابت‌های موجود در سطح جهانی در زمینه رشد بازار، زعفران نیاز به تحقیقات اقتصاد کشاورزی در مورد بازاریابی و صادرات زعفران روزبه روز محسوس‌تر می‌شود .

تاریخچه
پیشینه‌ی تاریخی زعفران ایران حاکی از کشت و تولید فراوان و همچنین صادرات زیاد این محصول زراعی سنتی است، به طوریکه بعضی از شهرهای ایران به لحاظ تولید مرغوب و فراوان شهرتی فراوان کسب کرده بودند.

در عصر قاجار که دوره‌ی شکست‌های نظامی و اقتصادی کشور بود، قسمتهایی از نقاط زعفران‌خیز ایران در ایالت آران که بعدها روس‌ها آن را آذربایجان شوروی نامیدند، از کشور جدا گردید.

در همین دوره در قسمت‌های زعفران‌خیز خراسان، زراعت این محصول با ناکامی مواجه بود، زیرا مصرف داخلی زعفران کشور به لحاظ فقر عمومی بسیار اندک و صادرات آن به خارج کشور به سبب بی‌توجهی دولت به امر بازرگانی خارجی و نداشتن شبکه راه‌ها، ناچیز بوده و این در حالی است که قیمت تمام‌شده زعفران و نرخ فروش آن در بازار در مقایسه با سایر کالاهای مصرفی خوراکی بسیار نازل بوده است.

رکورد صادرات زعفران در اواخر قاجاریه،‌ تا جایی است که میزان آن در مقایسه با کالاهای دیگر بسیار ناچیز به نظر می‌آید، بطوریکه سدیدالسلطنه (کبابی) طی گزارشی که از ارزش صادرات بندرعباس در سال 1328 ه.ق.

می‌دهد، در حالی که 21230 تومان سبزیجات و 53272 تومان انغوزه و 27592 تومان گل سرخ و 100681 تومان پنبه و 6993 تومان روناس و غیره از این بندر به مقصد خارج صادر شده است، فقط 95 تومان زعفران از این بند صادر شده است که اگر صادرات از راه خشکی را هم رقمی در همین حدود به حساب آوریم و یا دو سه برابر منظور کنیم، باز هم رقم بسیار ناچیزی به دست می‌آید.

چارلز در کتاب خود از صدور زعفران از راه تبریز خبر داده، اما میزان آن را مشخص نکرده است .

تولید و تجارت جهانی این محصول همواره در دست ایرانیان بوده است، ‌اکنون نیز استان خراسان بیشترین و مرغوبترین زعفران جهانی را تولید می‌کند، گرچه در نواحی زعفران‌خیز گذشته ایران تلاش‌های موفقیت‌آمیزی در جهت تجدید زراعت این محصول آغاز شده است که به نوبه‌ی خود نویدگر آینده‌ی درخشانتری برای زعفران در بازار جهانی نیز است.

اهمیت اقتصادی زعفران زعفران به عنوان گرانترین محصول کشاورزی و دارویی جهان جایگاه ویژه‌ای در بین محصولات صادراتی ایران دارد.

در حال حاضر ایران بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران در جهان است و بیش از 65درصد تولید جهانی این محصول گرانبها به ایران اختصاص دارد.

کاربردهای فراوان و گسترده زعفران، خواص ویژه این داروی باارزش، نقش خاص آن در زندگی کشاورزان استان‌های خراسان و فارس و همچنین ارزش افزوده‌ی بالای آن، لزوم توجه ویژه به مسائل تولید، صادرات و بازاریابی زعفران را بیش از پیش روشن می‌نماید.

در ایران اهمیت زعفران کاری از جنبه‌های گوناگون نظیر بهره‌وری بالای آب در مقایسه با سایر محصولات کشاورزی، اشتغال روستائیان و جلوگیری از مهاجرت آنها، درآمدزایی آن نسبت به سایر محصولات کشاورزی، همچنین از لحظا توسعه صادرات غیر نفتی ـ با توجه به سیاست دولت مبنتی بر افزایش صادرات غیرنفتی ـ قابل بررسی است.

بر طبق بررسی‌های انجام گرفته در وزارت کشاورزی، هر هکتار زعفران در طول سال به طور متوسط برای انجام امور کاشت، داشت، برداشت و جداسازی کلاله از اجزاء گل به 270 نفر روز کار نیاز دارد که با توجه به سطح زیر کشت 47208 هکتاری آن، معادل 7/12 میلیون نفر روز کار ایجاد می‌شود.

بر طبق تخمین موسسه پژوهش‌های اقتصادی وزارت کشوری در وضع بهره‌برداری‌های کشاورزی در ایران 200 روز کار در سال را به عنوان یک اشتغال دائم محسوب می‌نمایند، لذا لین محصول حدود 7/63 هزار شغل در طی سال تولید کرده و بنابراین زراعت زعفران یکی از عوامل جلوگیری از مهاجرت محسوب می‌گردد.

علاوه بر آن حدود 85هزار خانواده در شهرستان‌های جنوبی و مرکزی خراسان، زعفران‌کاری دارند که این نیز اهمیت این محصول را در جنوب خراسان نشان می‌دهد.

در بین محصولات صادراتی نیز، زعفران از جایگاه خاصی برخوردار است، به نحوی که ارزش صادراتی حدود 121 تن زعفران در سال 1380 بالغ در 51 میلیون دلار بوده است و تقریباً 92% تولید و 98% سطح زیرکشت را استان خراسان به خود اختصاص داده است.

گسترش صادرات زعفران ایران با توجه به مزیت نسبی این محصول و ارزآوری قابل توجه آن دارای اهمیت فراوانی است، به نحوی که کیفیت بسیار مطلوب زعفران ایران باعث گردیدهع تا بعضی از کشورها از جمله اسپانیا زعفران ایران را به صورت فله‌ای خریداری نموده و با بسته‌بندی مناسب و به نام خود روانه بازارهای بین‌المللی نمایند، اما به علت عدم وجود موقعیت اقلیمی و آب و هوایی و سایر عوامل موثر در تولید و مرغوبیت زعفران، سایر کشورها نتوانسته‌اند زعفرانی به مرغوبیت زعفران ایران تولید کنند.

قیمت زعفران قیمت زعفران در داخل کشور تابعی از قیمت صادراتی محصول است.

بر اساس جدول 1، بررسی قیمت زعفران طی سال‌های 1352 تا 1379 حاکی از آن است که قیمت محصول از 25949 ریال به ازاء هر کیلوگرم به 2654000 ریال رسیده است و در طی این سال‌ها، قیمت از متوسط رشد سالانه‌ای معادل 362 درصدی برخوردار بوده، بطوریکه در طی این سال‌ها قیمت 102 برابر شده است و این عاملل مهمی در جهت افزایش سطح زیر کشت محصول در طی این دوره بوده است.

تحقیقات نشان می‌دهد که قیمت‌های واقعی زعفران نسبت به سال 52 افزایش نشان نداده و در واقع قیمت اسمی زعفران بر روی سطوح زیر کشت آن تاثیر به سزایی داشته است.

علاوه بر این بین صادرات زرعفران با سطح زیر کشت، قیمت و عملکرد در هکتار سال بعد آن رابطه‌ی مثبت و معنی‌داری وجود دارد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که حداکثر قیمت در سال‌های اخیر بوده استو افزایش قیمت زعفران در سال‌های اخیر موجب شده است سود حاصل از تولید این محصول افزایش قابل توجهی داشته باشد و کشاورزان تمایل زیادی به کشت این محصول در مقایسه با سایر محصولات از خود نشان دهد.

جدول 1: قیمت هرکیلوگرم زعفران ایران در طی سال‌های 79-52 قیمت جهانی زعفران قیمت زعفران بر اساس درجه‌بندی و مبداء تولید آن فرق می‌کند.

قیمت یک کیلوگرم زعفران درجه یک بین 900 تا 1000 دلار است؛ زعفران درجه 2 بین 750-850 دلار معامله می‌شود.

زعفران درجه 3 بین 500 تا 650 دلبار عرضه می‌شود.

قیمت زعفران به صورت فله سرگل درجه یک ایران حدود 500 دلار است که متاسفانه به دلایل مختلف گاهی اوقات بین 400 تا 500 دلار معامله می‌شود.

قیمت زعفران هم‌چنین به عواملی مانند عرضه و تقاضا، فاصله محل تولید تا محل مصرف، فصل برداشت، تعداد واسطه‌ها و نوع بسته‌بندی بستگی دارد.

(ماهنامه تخصصی بازاریابی، شماره 31، دی و بهمن 1382 بازاریابی زعفران بازاریابی محصولات کشاروی به علت ماهیت ویژه این محصولات از قبیل فسادپذیری، حجم زیاد، آب زیاددر بافت، کثرت تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان و زمان محدود کاشت و برداشت این محصولات، با بازاریابی محصولات صنعتی تفاوت دارد.

در قرن اخیر با ورود تکنولوژی جدید به کشاورزی سنتی و تجاری شدن فعالیت‌های کشاورزی، خدمات و بازاررسانی آنها نیز متفاوت شده است.

در حال حاضر کلاله زعفران پس از خشک شدن، جهت بسته‌بندی و عرضه به بازارهای مصرف داخلی و خارجی عرضه می‌شود که در ایران معمولاً زعفران خشک شده به صورت فله در داخل کیسه‌های نایلون یا کیسه‌گونی و در نهایت درون کارتن‌های مقوایی بدون نکات بهداشتی و تاثیر عوامل خارجی که می‌تواند بر کیفیت زعفران اثر بگذارد، عرضه می‌گردد.

فقدان بسته‌بندی مناسب در مورد زعفران موجب شده است که اسپانیا زعفران ایران را به صورت فله خریداری کرده و پس از انتقال، فرآیند بسته‌بندی را با کیفیت بالا انجام داده و با قیمتی حدود دو برابر قیمت فله، به بازارهای جهانی عرضه می‌کند.

حمل و نقل زعفران معمولاً با انواع خودروهای عمومی و خصوصی صورت می‌گیرد و با توجه به این که حجم محصول نسبت به قیمت آن اندک است، وسایل نقلیه خاصی برای انتقال آن وجود ندارد.

در رابطه با انبارداری، این محصول در انبار مخصوصی نگهداری نمی‌شود و کشاورزان معمولاً محصول خود را تا سال بعد در منازل و اتاق‌های خود که البته باید فاقد رطوبت و گرمای زیاد باشد، نگهداری می‌کنند.

به منظور نگهداری زعفران خشک در منزل، کشاورزان معمولاً زغفران خشک را در داخل دستمال‌های پارچه‌ای تمیز یا کیسه‌های پلاستیکی کرده و کیسه‌ها را در داخل صندوق‌های قفل‌دار و یا در داخل حلب‌های خالی روغن کرده و حلب‌ها را در کمد گذاشت و به مدت چند ماه تا یک سال نگهداری می‌کنند.

عده‌ای هم زعفران‌های خشک دسته‌ای را در حالی که به صورت لایه به لایه و وسط هر لایه کاغذ روزنامه گذاشته‌اند، در داخل مقوایی می‌گذارند.

در سطح عمده‌فروشی و خرده‌فروشی نیز برای نگهداری از انبار بخصوصی استفاده نمی‌شود و نگهداری زعفران خشک معمولاً در ظروف بسیار برگ بلوری که اغلب به شکل بزرگ می‌باشد، انجام می‌گیرد.

معمولاً درصد کمی از تولیدکنندگان محصول خود را به صورت سلف و تعداد زیادی از آنان، محصول را به صورت یک‌جا یا تدریجی در طی سال به فروش می‌رسانند.

بیشترین فروش محصول در فصل زمستان و کمترین آن در فصل تابستان است.

نحوه‌ِی ارتباط واسطه‌ها و عوامل بازاریابی که بوسیله آن‌ها محصولات از دست تولیدکنندگان به دست مصرف‌کنندگان می‌رسد، تحت عنوان مسیر بازاررسانی مشخص می‌گردد.

ترسیم این مسیرها مربوط به نقل و انتقال محصول بوده و مسیری که قسمت عمده محصول را به بازار هدایت می‌کند، در مراکز نمودار ترسیم شده است و خط سیرهای فرعی در دو طرف آن قرار دارد.

شکل 1، مسیرهای عمده بازاررسانی زعفران را در شهرهای عمده تولید زعفران نشان می‌دهد.

با توجه به شکل، قسمت عمده زعفران خشک به عمده‌فروشان شهر و خریداران محلی توسط زعفران‌کاران فروخته می‌شود و آن‌ها محصول زعفران را طبق سفارش قبلی به عمده‌فروشان مشهد، تهران و سایر شهرستان‌ها زعفران را معمولاً از سه منبع تهیه می‌کنند: یا مستقیماً از خرده‌فروشان مناطق تولید یا از عمد‌فروشان مشهد و تهران و یا از شرکت های بسته‌بندی محصول زعفران را به صورت بسته‌بندی و استاندارد خریداری می‌کنند.

شرکت‌های بسته‌بندی نیز زعفران را به صورت فله از عمده‌فروشان مشهد، تهران یا سایر شهرستان‌ها خریداری و پس از بسته‌بندی به صورت استاندارد جهت صادرات آماده و توسط صادرکنندگان صادر می‌شود.

در مسیر بازاررسانی،‌ دلالان و واسطه‌هایی نیز وجود دارند که این افراد یا مستقیماً به صورت غیرمجاز زعفران را به صورت فله به خارج از کشور (افغانستان یا پاکستان) صادر می‌کنند و یا اینکه طبق سفارشات قبلی به عمده‌فروشان مشهد، تهران و سایر شهرستان‌ها فروخته و از طریق این عوامل به صورت‌های غیرمجاز از کشور خارج می‌گردد.

شکل 1: مسیر بازاررسانی زعفران در شهرستان‌های جنوب خراسان بر اساس نتایج پرسشنامه توزیع شده بین زعفران‌کاران در شهر‌های تربت‌حیدریه، گناباد و قاین سهم هر یک از عوامل خرید و بازاررسانی زعفران به صورت زیر است: به طور کلی در نظام فعلی، زعفران‌کاران در صورت داشتن انگیزه کافی، زعفران مرغوب را تولید می‌کنند، ولی به علت حرکت محصول از ماری توزیع نامناسب، منافع تولید‌کننده به حداقل رسیده و از سوی دیگر مصرف‌کننده داخلی نیز با حداکثر قیمت محصول را خریداری می‌کند.

این در حالی است که خریداران خارجی محصول ایران را با کمتر از نصف قیمت بازار جهانی دریافت می‌کنند.

زعفران‌کاران به دلیل اینکه به طور انفرادی عمل می‌کنند و محصول هرکدام به تنهایی کم می‌باشد، لذا هزینه درجه‌بندی، بسته‌بندی و تبلیغات نسبت به قیمت محصول زیادتر شده و درآمد کمی از فروش محصول به دست می‌آورند.

عدم هماهنگی به علت اتحاد نداشتن زعفران‌کاران و نداشتن تسهیلات منسجم در مورد خرید و فروش و توزیع و بسته‌بندی می‌باشد.

به دلایل عدم اطلاع زعفران‌کار از وضع بازار و نوسانات قیمت و بی‌اطلاعی از تغییرات عرضه و تقاضا، حاصل تلاش یک سال زعفران‌کاران عاید افرادی می‌شود که در امر تولید شرکت ندارند.

لذا پیشنهاد می‌گردد که با توجه به شکل 2، با تغییر مسیر بازاررسانی زعفران‌کاران با تشکیل اتحادیه‌های محلی خرید زعفران در شهرستان‌های تولیدکننده و تاسیس شرکت سهامی بسته‌بندی، توزیع و صادرات زعفران ایران به هسته مرکزی از نفوذ واسطه‌ها، دلالان و صادرکنندگان غیرمجاز در جریان مسیر بازاررسانی جلوگیری شود و این عوامل از مدار بازار حذف گردند.

نبابراین کلید عملیات بازاررسانی از مرحله تولید تا مصرف در دست اتحادیه‌های محلی خرید زعفران و شرکت سهامی بسته‌بندی،‌ توزیع و صادرات زعفران ایران قرار گیرد، در این حالت زعفران‌کاران نیز در سود این شرکت سهیم خواهند بود.

اتحادیه‌های خرید زعفران در هر شهرستان ضمن اینکه مسئول خرید و جمع‌آوری زعفران از نقاط مختلف شهرستان هستند، خدماتی را نیز در مناطق تولید زعفران به اعضاء خود عرضه می‌کنند.

شکل شماره2: طرح پیشنهادی مسیر بازاررسانی زعفران در ایران.

توضیح اینکه اتحادیه خرید برای شهرستان‌هایی در استان خراسان پیشنهاد شده است که حداقل تولید زعفران آن‌ها بیش‌تر از 10 تن در سال است.

تشکل‌های بازاریابی نیاز مبرم زعفران سیستم بازاریابی زعفران مانند بسیاری از محصولات دیگر با مشکلات عدیده‌ای رو به روست.

در نظام بازاریابی زعفران قسمت اعظم منافع نصیب تجار، دلالان، عمده‌فروشان و صادرکنندگان غیرمجاز می‌شود و تولیدکنندگان از منافع اندکی برخوردار می‌شوند.

در واقع تولیدکنندگان زعفران تنها مرحله کاشت و تولید محصول را در اختیار دارند و در مرحله قیمت‌گذاری تجار مشهد و تهران تعیین‌کنندگان نرخ زعفران هستند.

نظام فعلی بازاررسانی زعفران انگیزه کافی برای کاشت زعفران مرغوب را از زعفران‌کاران می‌گیرد، چرا که به علت حرکت محصول از مجاری توزیع نامناسب، منافع تولیدکننده به حداقل می‌رسد.

از آنجایی‌که زعفران‌کاران هنوز از تشکلی سازمان‌یافته در امر بازاریابی برخوردار نیستند و به صورت انفرادی در عملیات فروش شرکت می‌کنند، قادر نیستند بر قیمت این محصول اثر گذارند و ناچار قیمت‌های تعیین شده را که عمدتاً توسط دلالان و عمده‌فروشان تعیین می‌شود، بپذیرند.

از دیگر مشکلات عمده زعفران‌کاران در سیستم بازاریابی، نداشتن سرمایه کافی است که باعث شده علی‌رغم این که زعفران محصولی است که در تمام طول سال برای آن تقاضا وجود دارد، به ناچار تمامی محصول خود را به هنگام برداشت به فروش برسانند.

از مشکلات دیگر ورود انفرادی زعفران‌کاران به بازار، بالارفتن هزینه بسته‌بندی، بازاررسانی و توزیع این محصول است.

در بعد جهانی نیز بازاررسانی محصول زعفران ایران با مشکل روبه‌روست.

زعفران ایران عمدتاً به کشورهای امارات متحده عربی، اسپانیا، ایتالیا، سوئیس و...

صادر می‌شود.

البته برخی از این کشورها خود صادرکننده زعفران هستند.

به طور مثال امارات متحده عربی به عنوان کشور واسطه واردکننده زعفران از ایران، آن را به کشورهای دیگر صادر می‌کند و یا اسپانیا برای افزایش مرغوبیت محصول خود از محصولات ایرانی استفاده می‌کند.

به طور خلاصه به دلیل وضعیت نامناسب بسته‌بندی و نظام توزیع زعفران ایران در بازارهای جهانی کشورهای دیگر، به ویژه اسپانیا، زعفران ایران را به صورت فله‌ای وارد کرده و پس از بسته‌بندی مناسب به سایر کشورها با قیمت بالاتر از زعفران ایران صادر می‌کنند.

طی دوره سال‌های 1358-1381، مقدار صادرات زعفران از 1/3 تن به 2/130 تن رسیده است.

(حدود 42 برابر شده است) طی همین دوره ارزش صادرات این محصول با رشدی معادل 7/16 درصد در سال از 7/1 میلیون دلار به 1/59 میلیون دلار بالغ شده است.

همانطوریکه قبلاً نیز اشاره شده زعفران ایران به کشورهای مختلف جهان صادر می‌شود.

در سال 1381 کشورهای امارات متحده عربی و اسپانیا به ترتیب با واردات 7/61 و 1/44 تن معادل 81درصد از کل صادرات زعفران کشور را به خود اختصاص داده‌اند.

دولت قادر است زعفران‌کاران را در جهت ایجاد تشکل‌های تولیدی و بازاریابی کمک، هدایت و تشویق کند.

چنانچه این تشکل‌های تولیدی و بازاریابی به نحو صحیح با یکدیگر مرتبط شوند، قادر خواهند بود به نحو مطلوب همکاری کنند.

چنین تشکل‌هایی به هم‌پیوسته علاه بر اینکه خدمات تولید از قبیل تهیه پیاز زعفران، ماشین‌آلات لازم، سموم و آفات و علف‌های هرز، کود شیمیایی، اعطای تسهیلات و اعتبارات لازم، ترویج روش‌های تولید، برداشت و نحوه خشک کردن زعفران به روش استاندارد، قادر خواهند بود جمع‌آوری، حمل و نقل، بسته‌بندی، توزیع و صدور زعفران را عهده‌دار شوند.

این شرکت سهامی می‌توانند به طریق بهداشتی و استاندارد زعفران را ضد عفونی و سپس با دسته‌بندی مناسب و مطلوب در اندازه‌های مختلف (مطابق با استاندارد جهانی) به بازارهای جهانی عرضه کنند.

با درنظر گرفتن اصولی عملی و نیز کوشش بازارهای داخلی و خارجی، زعفران تولیدی کشور را از طریق اعمال مدیریت تولید، زعفران و صدور به بازارهای جهانی صادر شود.

از مشکلات و معضلات پیش روی این وضعیت، می‌توان به پایین‌بودن سرمایه تولیدکنندگان زعفران، نبود تشکیلات منسجم، وضعیت نامطلوب بازاریابی و بازاررسانی، فقر شدید حاکم بر خانوارها و خانواده‌های تولیدکننده این محصول،‌ فقدان کلاس‌ها و برنامه‌های آموزشی ـ ترویجی جهت تولید زعفران، عدم اطلاع‌رسانی کافی در مورد وضع بازار و نوسانات قیمت اشاره کرد.

طبق آمار موجود، طی سال‌های 1380.1381، سطح زیر کشت زعفران به ترتیب حدود 47.51 هزار هکتار بوده است.

در سال 1380 حدود 141 تن و در سال 1381 حدود 184 تن زعفران در کشور تولید شده است.

در سال‌های 1380.1381 به ترتیب حدود 6/130.121 تن زعفران از کشور صادر شده که به ترتیب 3/1.52/59 میلیون دلار از این میزان صادرات درآمد نصیب کشور شده است.

آمار رسمی در مورد میزان تولید و صدور این محصول در سال جاری هنوز منتشر نشده است.

مزیت‌های رقابتی زعفران ایران را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول، ناشی از کیفیت خود محصول است که به طور معمول از میزان رنگدهی و مزه منحصر به فرد آن ناشی می‌شود.

دسته دوم، ناشی از قیمت تمام شده محصول است که با توجه به فراهم‌بودن نهاده‌های ممتاز به سایر رقبا در بخش تولید به ارزانی در دسترس تولیدکننده قرار گرفته است.

از جمله مشخصات می‌توان به خصیصه‌های فنی زمین و نیروی کار ارزان مورد نیاز اشاره کرد.

لازم به ذکر است کشت زعفران به طور معمول به شکل سنتی توسط خانوده‌های مقیم در مناطق روستایی و با استفاده از نیروی کار زنان به ویژه در مراحل برداشت و فن‌آوری دسته‌بندی آن انجام می‌گیرد.

با تشکیل اتحادیه‌های محلی خرید زعفران در شهرستان‌های تولیدکننده و تاسیس شرکت‌های سهامی بسته‌بندی، توزیع و صادران زعفران ایران از نفوذ واسطه‌ها و دلالان و صادرکنندگان غیرمجاز در جریان مسیر بازاررسانی باید جلوگیری شود.

به عبارت دیگر باید کلیه بازاررسانی مرحله تولید تا مصرف در دست اتحادیه‌های محلی خرید زعفران و شرکت سهامی بسته‌بندی، توزیع و صادرات زعفران ایران قرار گیرد.

این اتحادیه‌ها باید خدماتی از قبیل ارائه پیاز زعفران، ماشین‌آلات و سایر نهاده‌ها را در اختیار تولیدکنندگان قرار دهند.

زعفران تولیدی پس از خرید از تولیدکنندگان باید در بسته‌های مناسب و استاندارد به صورت متنوع و کاملاً بهداشتی بسته‌بندی شده و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه شود.

گسترش بازاریابی و توجه به روش‌های بازارهای جهانی می‌تواند نقش مهمی به افزایش صادرات زعفران و بهبود وضعیت تولیدکنندگان این محصول داشته باشد.

میزان تولید زعفران میزان تولید جهانی زعفران در حال حاضر بالغ بر 200 تا 210 تن است که ایران با تولید سالانه 135 تا 160 تن مقام نخست را در جهان داراست.

اسپانیا با تولید 5 تن در مقام دوم قرار دارد.

کشورهای هندوستان، ترکیه، یونان، مراکش، چین، فرانسه، ایتالیا، ژاپن، روسیه و پاکستان در مجموع با تولید 20 تن در مقاوم سوم جای دارند.

گزارش شده است که میزان تولید زعفران در یونان بین 5 تا 7 تن، در مراکش 2 تا 3 تن، در کشمیر بین 2 تا 3 تن و در ایتالیا 20 کیلوگرم است.

برابر آمار وازرت جهاد کشاورزی، سطح زیر کشت زعفران در ایران در سال زراعی 78-77، 37 هزار هکتار بوده و میزان محصول تولید شده 173تن تخمین زده می‌شود.

در سال 79-78 نیز سطح زیر کشت 40 هزار هکتار گزارش شده است که با توجه به معضل خشکسالی 150 تن محصول تولید شده است.

میزان زیر کشت زعفران در سال زراعی 80-79 بالغ بر 43 هزار هکتار و میزان برداشت محصول 176 تن بوده است و این ارقام در سال زراعی 81-80 به ترتیب 45 هزار هکتار و 180 تن بوده است که این میزان برای سال 82 حدود 185 تن پیش‌بینی شده است و پیش‌بینی می‌شود که در پایان‌ برنامه سوم توسعه عملکرد زعلفران با رشد متوسط سالانه حدود 3/6 درصد از 8/4 کیلوگرم در هکتار به 5/6 کیلوگرم در هکتار افزایش یاید.

ایران با سطح زیرکشتی در حدود 41225 هکتار و تولید سالانه 150 تا 170 تن زعفران، با بیش از 80% تولید جهانی، بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی زعفران از نظر کمیت و کیفیت در سطح جهان می‌باشد.

نمودار 1: مقایسه میزان تولید زعفران در کشورهای مختلف جهان همانطور که در نمودار بالا مشاهده می‌شود، کشور یونان با تولید سالانه 7/5تن، مراکش 3/2تن، کشمیر 3/2تن، اسپانیا 1تن و ایتالیا با 1/0 تن پس از ایران به ترتیب در مقام‌های دوم تا ششم تولید زعفران قرار دارند.

بخش عمده زعفران تولیدی ایران به کشورهای مختلف جهان صادر می‌گردد و جدول زیر واردکنندگان اصلی زعفران ایران را نشان می‌دهند.

در دهه‌های اخیر تعداد کشورهای خریدار زعفران ایران افزایش یافته و در سال 1380 زعفران ما به 42 کشور جهان صادر شده است.

همچنین میزان صادرات زعفران در دهه اخیر روند افزایش قابل توجهی را طی نموده است که در نمودار زیر آورده شده است: میزان صادرات زعفران در جهان زعفران جزء محصولات صادراتی ایران به شمار می‌رود که گرچه به دلیل دلیل صدور قاچاق رقم صحیحی از صادرات این محصول در دست نیست، ولی اکثر مطلعین بر صدور 80 درصد تولید آن اتفاق‌نظر دارند.

در حال حاضر ایران بزرگترین تولیدکننده‌ی زعفران در جهان است، بهنحوی که 85% تولید جهان را در اختیار دارد.

بر اساس جدول 2 مقدار صادرات ایران از 1/1 تن در سال 1350 به 121 تن در سال 1380 رسیده است که معادل 110 برابر سال 1350 می‌باشد، لذا در طی سال‌های مذکور ضادرات ایران از رشد متوسط سالانه‌ای 6/351 درصد برخوردار بوده است.

جدول 2: مقدار و ارزش زعفران صادراتی ایران هرچند این بررسی‌ها نشان می‌دهد که ایران در صادرات زعفران مقام اول را داراست، اما تا سال 1367 صادرات این محصول، به صورت کاملاً سنتی و در حد بسیار ناچیزی بوده است و با اعمال سیاست‌های تشویق صادرات، زعفران نیز مانند اکثر محصولات کشاورزی شاهد افزایش سریع صدرات بود.

چنین افزایشی تقریباً در صادرات هیچ محصولی ملاحظه نمی‌گردد، اما برخی از سیاست‌ها مانند اعلام نزخ ارز صادراتی و برقراری پیمان ارزی در اردیبهشت 1374 مقدار صادرات آن را در این سال نصف کرد.

حذف این مقررات در سال‌های اخیر دوباره موجب رونق صادرات این محصول شده است.

قیمت زعفران نیز طی این دوره از حداکثر 927 دلار برای هرکیلوگرم در سال 1364 به 344 دلار در سال 1373 نوسان داشته است و روند عمومی قیمت‌ها حاکی از آن است که نوسان شدیدی در قیمت این محصول صورت گرفته است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که قیمت جهانی زعفران بیش از قیمت‌هایی است که در سال‌های اخیر توسط ایران در بازارهای جهانی به فروش رفته است.

به طور کلی مثلاً کشور اسپانیا با خرید و مخلوط‌کردن زعفران خود با زعفران ایران و سپس بسته‌بندی و بازاریابی مناسب و استفاده از تشکیلات منسجم آن را کیلویی 600 تا 1000 دلار در سال‌های 96-1995 در خاورمیانه به فروش رساند.

بنابراین به نظر می‌رسد که اگر ایران بتواند محصول خود را قیمت زعفران اسپانیا به فروش برساند، حداقل 30% افزایش درآمد ارزی خواهد داشت.

قیمت‌های مورد بررسی نشان می‌دهد که ایران با وجود نداشتن تشکیلات منسجم صادرات نه تنها از کشورهای رقیب که محصولی نامرغوب‌تر از ایران تولید می‌کند، ضربه می‌خورد، بلکه در قیمت بازار جهانی نیز تاثیر منفی می‌گذارد که این امر نیز ضربه‌پذیری صادرات این محصول را بیشتر می‌کند.

با توجه به این امر برخی پیشنهاد کرده‌اند که صادرات ایران تشکیلاتی به عنوان صندوق صادرات زعفران داشته باشد که این امر بتواند در بهبود قیمت صادرات ایران اثرگذار گردد.

ایجاد بورس بین‌المللی زعفران در خراسان از جمله‌ی اقدامات انجام شده در سال‌های اخیر است.

خزاعی در بررسی خود در مورد بازار زعفران توصیه می‌کند که برای رفع مشکلات بازار داخلی و خارجی و افزایش سود زعفران‌کاران نیاز به بازبینی در تشکیلات موجود در بخش تولید و بازار عرضه زعفران است.

او پیشنهاد می‌کند که با ایجاد مرجعی متشکل از دولت و تعاونی‌ها به منظور سیاستگذاری مناسب، حمایت و نظارت بر آن، تحت عنوان صندوق زعفران، می‌توان به یک سیستم هماهنگ در تولید و بسته‌بندی، توزیع و صادرات و حل مشکلات زعفران‌کاران دست یافت.

از نظر تعداد کشورهای مقصد در سال‌های مختلف، بین 14 تا 43 کشور زعفران ایران را خریداری نموده‌اند و بررسی‌ها نشان می‌دهد که تعداد کشورهای خریدار زعفران ایران در سال‌های اخیز افزایش داشته است.

مهمترین خریداران زعفران ایران در سال‌های اخیر کشورهای امارات متحده عربی، اسپانیا، ایتالیا و آلمان بود.

اسپانیا نیز که خود رقیب اصلی ایران است، بخشی از محصول ایران را وارد و با بسته‌بندی شکیل و مرغوب اقدام به صادرات مجدد آن می‌نماید.

جدول 3 میزان صادرات زعفران را به کشورهای عمده مقصد صادراتی نشان می‌دهد.

جدول 3: صادرات زعفران ایران به کشورهای جهان در سال 1380 مشکلات صادرات زعفران علیرغم اهمیت زعفران و نقش آن در وضعیت اقتصادی، اجتماعی مردم مناطق تولیدکننده زعفران، مسائل و مشکلات عدیده‌ای فراروی صادرات این محصول وجود دارد که در صورت عدم توجه به این مسائل، بازار صادراتی زعفران ایران نیز به سرنوشت بازار فرش و خشکبار دچار خواهد شد.

عمده‌ترین مشکلات موجود در ارتباط با صادرات این محصول عباراتند از: آلودگی بالای زعفران ایران به میکروارگانیسم‌ها: با توجه به استاندارهای بهداشتی موجود در سطح دنیا و به ویژه در کشورهای اروپایی که عمده‌ترین خریداران زعفران ایران هستند، میزان آلودگی اغلب محموله‌های صادره شده بیش از حد استانداردهای بهداشتی است و همین امر در درازمدت می‌تواند صادرات زعفران ایران را دچار لطمه شدیدی نماید.

وجود رقبا: در سالیان اخیر کشورهایی نظیر هند، چین، مراکش، یونان و ترکیه نیز در زمینه تولید زعفران شروع به فعالیت نموده‌اند که با برنامه‌ریزی‌های انجام شده توسط این کشورها قطعاً در چند سال آینده بخشی از سهم بازار را به خود اختصاص خواهند داد.

عدم هماهنگی رشد در تولید و بازاریابی: در یک افتصاد برنامه‌ریزی شده در خصوص هر یک از محصولات کشاورزی، هماهنگی و موازنه‌ای در رشد بخش‌های مختلف تولید، فرآوری، بسته‌بندی، حمل و نقل، بازاریابی، صادرات، توزیع و مصرف وجود دارد که در حال حاضر این هماهنگی در مورد محصول زعفران وجود ندارد.

به گونه‌ای که در سالیان اخیر با توجه به انگیزه‌های اقتصادی و درآمد نسبتاً مناسب محصول زعفران، سطح زیر کشت و میزان تولید با میزان فرآوری، بازاریابی و صادرات متناسب نبوده است که این امر خطر کاهش شدید قیمت را به دنبال خواهد داشت.

تقلبات در زعفران: با توجه به قیمت بالای محصول، متاسفانه افراد سودجو اقدام به انجام تقلب در زعفران می‌کنند.

رایج‌ترین نوع تقلب رنگ کردن خامه با رنگ موجود در کلاله و یا به وسیله رنگ‌های سنتزی شیمیایی است.

با توجه به شیوه‌های جدید آنالیز و کنترل کیفیت، اینگونه تقلبات در کشورهای پذیرنده زعفران قابل تشخیص بوده و لطمات جبران‌ناپذیری به بازار زعفران ایران در سطح جهان وارد می‌کند.

اعمال روش‌های نادرست برداشت، فرآوری و بسته‌بندی و عرضه: عدم رعیات مسائل بهداشتی و فنی در مراحل برداشت گل، حمل و نگهداری آن، جداسازی کلاله، خشکانیدن محصول، بسته‌بندی و عرضه آن باعث کاهش کیفیت محصول شده و تقاضای جهانی زعفران ایران را کاهش خواهد داد.

ارائه نامطلوب زعفران ایران در بازارهای جهانی و لزوم انظباق با استاندارهای زعفران صادراتی با استانداردهای قابل قبول جهانی مثل استاندارد سری ISO.

تعیین نرخ زعفران دنیا در دست دقیب اصلی ایران یعنی اسپانیا می‌باشد.

در حالی که ایران به عنوان اولین تولیدکننده در سطح جهان می‌باشد.

صادرات به صورت قاچاق به کشورهای عربی با بسته‌بندی فله‌ای که باعث تبلغات سوء علیه زعفران ایران شده و قیمت آن را در بازار جهانی پائین می‌آورد.

ناشناخته ماندن خواص و فرآورده‌های زعفران برای بسیاری از مردم جهان.

بورس بین‌المللی زعفران مشهد بورس بین‌المللی زعفران مشهد در راستای بورس‌های کالاهایی که دولت موظف است بر اساس ماده 95 قانون برنامه سوم توسعه اقدام به تشکیل آن نماید، در آبانماه سال 1380 افتتاح و بی‌درنگ به بهره‌برداری رسید.

از آنجا که زعفران صادراتی ایران در بازارهای جهانی با قیمت بسیار نازلی فروخته می‌شود، ایجاد ارزش افزوده زعفران به غیراز تمرکز در بازار صادرات این محصول به منظور کاهش رقابت‌های منفی ارتقاء کیفیت و جلوگیری از تقلب در زعفران میسر نخواهد بود.

به همین منظور رونق بازار بورس به نفع همه‌ اعم از تولیدکننده، حق‌العمل‌کار تا صادرکننده می‌باشد.

بورس با اصرار بر کیفیت و استانداردها و قیمت‌گذاری بر مبنای قیمت واقعی می‌تواند مکما فعالیت‌هایی باشد که سایر ارگان‌های ذیربط در جهت ارتقای زعفران انجام می‌دهند.

برای نمونه در سال‌های گذشته وزرات جهاد کشاورزی در ایجاد بارگاه‌های فرآوری زعفران با توزع الک، هیتر و سایر اقدامات ترویجی به منظور ارتقاء کیفیت زعفران و کاهش آلودگی‌های میکروبی فعالیت فراوانی کرده است، اما عملاً در بازار سنتی تفاوت محسوسی بین این فرآورده‌ها با محصول تولیدشده به روش‌های سنتی وجود ندارد.

بنابراین کشاورز انگیزه خود را برای ارائه محصولی استاندارد عملاً از دست می‌دهد، اما در بورس این تفاوت‌ها آشکار است و کشاورزی کالای خود را بر اساس کیفیت می‌فروشد، چرا که بعد از فرآوری در زعفران همانند برخی محصولات نمی‌توان آن را سورت نمود، تمیز کرد و یا شستشو داد و تنها ارزش افزوده برای بسته‌بندی و البته نگهداری است.

همچنین قبول سفارشات خارجی بر اساس نوع مورد درخواست کیفیت و بسته‌بندی، تولیدکننده را به سمت تامین سلیقه مصرف‌کنندگان سوق خواهد داد.