دانلود مقاله بررسی اثرات سوء زیست محیطی ناشی از آلودگی نفتی در دریای خزر

امروزه انواع آلودگی های محیط های آبی( اقیانوس ها ، دریاها ، دریاچه ها و رودها ) به دلیل اهمیت آنها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته اند .

دریای خزر به عنوان بزرگ ترین دریاچه جهان نیز دچار انوع آلودگی ها می باشد .

اگر چه بعضی از انواع آلودگی ها از مناطق ساحلی و مستقر در خشکی نشأت می گیرند ، اما عامل عمده آلودگی در دریای خزر آلودگی نفتی می باشد .

مواد نفتی اگرچه در اندازه محدود توسط کشتی هایی بسار کهنه با تانگرهای کوچک با گنجایش کمتر از 500 تن در دریای خزر حمل می شوند و افزون بر آن بنادر فاقد محل دریافت و تسهیلات انبار کردن مناسب هستند ، از این رو خطر ریزش این مواد به دریا طی حمل و نقل قابل ملاحظه است .

مطالعات و تحقیقات نشان می دهد که با توجه به کمتر بودن عمق دریای خزر در بخش شمالی و بیشتر بودن عملیات اکتشاف و استخراج نفت در این بخش و با توجه به جهت جریانات آب دریای خزر که به سمت بخش جنوبی است ، به نظر می رسد که عملیات حمل و نقل مواد نفتی بیشتر به ضرر بخش جنوبی است این دریا که ایران در آن قرار دارد تمام شود ، هرچند که به دلیل بیشتر بودن عمق دریا در بخش جنوبی ، این موضوع مد نظر قرار نگرفته است.

با توجه به اهمیت دریای خزر از نظر شیلاتی ، اقلیمی و اقتصادی ضروری است که به موضوع آلودگی دریای خزر اهمیت ویژه داده شود .

در این مقاله سعی شده است که ابعاد و علل آلودگی نفتی دریای خزر و تاثیرات آن و همچنین راهکارهای مقابله با آن تا حدوده ی مشخص شود.

1- مقدمه
تا مدت های مددی این تصور در ذهن بشر وجود داشت که آب دریاها و اقیانوس ها آنقدر گسترده است که می توان از میزان مواد آلوده کننده آن چشم پوشی نمود .

اما امروزه این مساله با توجه به اثرات مستقیم و غیر مستقیم آلودگی آب دریاها به زندگی انسان بسیار جدی تر مطرح می باشد .

]11[ آلودگی های محیط های آبی و دریایی در اثر عوامل مختلفی شکل می گیرند که یکی از مهم ترین این عوامل نفت و مسائل مربوط به آن می باشد ]10[ .

دریاچه خزر با مساحت 400 هزار کیلومترت مربع بزرگترین دریاچه روی کره زمین است ، وسعت آن بیش از 5 برابر دریاچه سوپریو، یکی از بزرگترین دریاچه های جهان در آمریکا می باشد ]2[ .

از این رو خزر به علت بزرگ بودن آن به عنوان دریا شناخته شده است .

همچنین دریای خزر در محل تلاقی خاورمیانه ، اروپا و آسیا ، در منطقه های بسیار پر اهمیت و استراتژیک قرار دارد .

این دریا به علت داشتن جزایر ، تالاب ها ، خلیج ها و مصب رودخانه های مختلف و به واسطه ارزش های زیستگاهی برای گونه های کمیاب و ویژگی های تنوع زیستی منحصر به فرد خود از اهمیت اکولوژیکی به سزایی برخوردار است .

کشور ایران به دلیل داشتن مرزهای گسترده دریایی در شمال و جوب در معرض خسارات زیست محیطی و اقتصادی ناشی از تردد کشتی ها و انتقال آب توازن آنها قرار دارد .

در حال حاضر اگرچه خطرات بیساری محیط زیست دریای خزر را تهدید می کند اما آلودگی حاصل از حمل و نقل مواد نفتی از بقیه تاثیرگذارتر است.

به گونه ای که باعث نگرانی های جدی دراین زمینه شده است .

امروزه بخش حمل ونقل نیز به عنوان یکی از آلوده کننده ترین بخش های اقتصادی می باشد که آثار و تبعات زیان آور آن در بخش های مختلف به اقتصاد ملی زیان وارد می کند .

ورود نفت به دریا می تواند از طریق تراوش های طبیعی نفت و گاز و جریان رودخانه ها و یا توسط انسان از طریق فعالیت های کشتیرانی و حفاری صورت گیرد .

از میان تمامی منابع آلودگی نفتی ، حوادث مربوط به نفتکشها و یا انفجار چاه های نفت ، از جمله خطرناک ترین آنها می باشد که در مدت زمان کوتاهی باعث فاجعه می شوند .

در این میان نفتکشها و لوله های انتقال نفت و گاز مهم ترین و متداول ترین روشهای انتقال منابع هیدروکربن می باشند .

انجام عملیات با اندکی سهل انگاری و نیز ناآگاهی یا آگاهی نادرست از شرایط اقلیمی ، تهدیدات زیان بار زیست محیطی وجبران ناپذیری به همراه خواهد داشت .

توجه به ویژگی های منحصر به فرد هر محیط آبی ، پیش از انجام عملیات لوله گذاری در بستر دریا ، آگاهی از شرایط فیزیکی وشیمیایی ، زمین شناسی ، اقلیمی و زیست محیطی مناطق مورد نظر لازم و ضروری است .

خوردگی لوله های نفت و گاز در بستر دریا ، فرسودگی آن و از بین رفتن پوشش های حفاظ لوله های فلزی در محیط دریایی می تواند باعث نشت نفت و گاز در اکوسیستم های آبی شود .

2- اهمیت دریای خزر و حفظ محیط زیست آن
دریای خزر به لحاظ تاثیر بر شرایط آب و هوای مناطق هم جوار و با برخورداری از جزایر ، تالاب ها ، خلیج ها و مصب رودخانه های مختلف و زیست گاهی منحصر به فرد ، اهمیت بوم شناختی (اکولوژیک) به سزایی دارد ]5[
در اهمیت این دریاچه همین بس که از نظر اقتصادی دارای دو نوع طلای سیاه نفت و خاویار می باشد .

منابع آبزیان این دریا برای کشورهای مجاور آن اهمیت حیاتی دارد .

متوسط صید آبزیان سالانه حدود 600 هزار تن است که یک موقعیت ممتاز محسوب می شود .

]7[ .

به علاوه این دریا محل طبیعی با ارزش ترین آبزیان یعنی ماهی خاویاری است که اهمیت خاصی در سطح جهان دارد .

90 درصد خاویار جهان یعنی سالانه بیش از 700 تن از این دریا استحصال می گردد.]3[ فلات قاره دریای خزر همچنین حاوی مقادیر عظیمی ذخایر انرژی ( نفت و گاز) می باشد که در قسمت بعد امار و ارقام مربوط به آن آورده شده است .

اقلیم حیاتی حوزه خزر سبب گردیده که در بخش هایی از آن به ویژه سواحل جنوبی ، جنگل های مطلوب و منحصر به فرد ایجاد شود و کشاورزی رونق داشته باشد و زمینه اشتغال و بهره گیری اقتصادی ساحل نشینان از این اراضی فراهم آید .

همچنین دریای خزر به عنوان یک آبراه مشترک میان 5 کشور ساحلی ، معبری مناسب برای حمل ونقل دریایی و کسب در آمد از طریق تجارت کالاست و در عین حال زمینه لازم را برای انجام سفرهای تفریحی و بهره برداری از سواحل آن برای گردشگری در اختیار کشورهای واقع در حاشیه قرا رداده است .]5[
دریای خزر 5 کشور همسایه دارد که عبارتند از : ایران ، روسیه ، آذربایجان ، قزاقستان و ترکمنستان .

جمهوری اسلامی ایران که ساحل جنوبی دریای خزر را در اختیار دارد ، نسبت به سایر کوشرها از لحاظ محصولات کشاورزی ، ماهیگیری و گردشگیری و نیز منابع جنگلی تا حد زیادی متاثر از حیط زیست خزر است .

اگر چه دیگر کشورهای ساحلی بیشتر در پی بهره برداری از منابع زیر بستر دریا و افزایش درآمد ارزی خود هستند اما برای ایران حفظ محیط زیست دریا از اولویت بالایی برخوردار است .

3- منابع نفت دریای خزر تاریخچه بهره برداری از منابع دریای خزر به قدمت تاریخی استحصال نفت است .

منطقه دریای خزر دارای ذخایر تایید شده نفت با براورد 17 تا 33 میلیارد بشکه است که در حد پایین قابل قیاس با قطر و درحد بالا قابل قیاس با ایالات متحده است .

در سال 2002 تولید نفت منطقه به حدود 6/1 میلیون بشکه تولید در سال 2010 به3 تا 9/4 میلیون بشکه در روز برسد که بیش از تولید سالیانه ونزوئلا ، بزرگ ترین تولید کننده آمریکای لاتین می باشد .

برای اطلاعات بیشتر دراین زمینه جدول شماره 1 را مشاهده کنید .

رشد تولید نفت از 1992 به این سود با افزایش بیش از 70 درصد ، در درجه نخست در کشورهای آذربایجان و قزاقستان صورت گرفته است ]7[ و ]8[ .

جدول شماره 1 : میزان ذخایر و تولید نفت کشورهای دریای خزر ]7[و ]8[ 4- علل آلودگی نفتی و اثرات آن آلودگی نفتی در دریای خزر گاهی به واسطه حفاری نفتی ، اکتشاف منابع جدید و سرریز نفت از چاه ها به دریاها ایجاد می گردد.

]3[ اصولا در عملیات لرزه نگاری برا شناسایی لایه های ژئوفیزیک بستر زمین جهت یافتن مخازن نفت و گاز از امواج صوتی با شدت زیاد و فواصل نزدیک به هم استفاده می شود که نه تنها در شعاع ده متری از محل انفجار موج از بین رفتن ماهیان و پلانکتون هامی شود ، بلکه در فواصل دوتر باعث تغییر مسیر مهاجرت ماهیان می گردد و سروصدای ناشی از این عملیات اثرات سوء بر مراحل رشد ماهیان از قبیل زمان بلوغ ، جفت یابی و تخم ریزی دارد .

در بررسی عملیات لرزه نگاری بر روی آبزیان دریای خزر که در سال 1370 د رمنطقه جنوب شرقی دریا انجام گرفت کاهش شدید گوشت و خاویار ماهیان خاویاری کاملا مشهود بوده است .

حتی پیش از عملیات حفاری هزاران کیسه سیمان که برای تثبیت دهانه مته در کف دریا ایجاد می شود و همچنین گل و لای ایجاد شده در عملیات حفاری می تواند باعث بروز مشکلات زیست محیطی برای آبزیان آن ناحیه از دریا شود ]6[ نفتکش ها و لوله های انتقال نفت و گاز مهم ترین و متداول ترین روش های انتقال منابع هیدروکربن می باشند .

انجام عملیات با هر دو روش یاد شده با اندکی سهل انگاری ونیز نا آگاهی یا آگاهی نادرست از شرایط واقعی ، تهدیدات زیست محیطی و جبران ناپذیر به همراه خواهد داشت .

خوردگی لوله های انتقال نفت و گاز در بستر دریا ، فرسودگی آن و از بین رفتن پوشش های حفاظ لوله های فلزی در محیط های دریایی می تواند باعث نشست نفت و گاز در اکوسیستم های آبی شود .

]4[ البته وجود پالایشگاه ها در نوار ساحلی نیز از دیگر علل آلودگی نفتی می باشد .

]9[ از میان تمام منابع آلودگی نفتی ، حوادث مربوط به نفت کش ها و یا انفجار چاه های نفت از جمله خطرناک ترین آنها می باشد که در مدت زمان کوتاهی باعث فاجعه می شوند.به عنوان نمونه در سال 1971 ، حریق در یکی از چاه های نفت دریای خزر ، آلودگی وسیعی به دنبال داشت ]3[ طی ده سال گذشته حدود 100 میلیون تن نفت از بستر دریای خزر استخراج شده است که حدود یک میلیون تن آن متاسفانه با آب دریا مخلوط شده است .

در اواسط زمستان 1374 یک هزار تن نفت خام از یک خط لوله انتقال نفت از طریق رودخانه ولگا به دریای خزر نشت پیدا کرد .

پیرو این حادثه مسئولان محیط زیست ضمن هشداری اهالی منطقه را از خوردن ماهیان این رودخانه برای مدتی منع کردند .

تنها از طریق رودخانه کورا در آذربایجان سالانه 75 هزار تن مواد معلق نفتی و آفت کش وارد دریای خزر می شود و محققان اعلام کرده اند تا شعاع 70کیلومتری اثری از فیتوپلانکتون ها مشاهده نمی شود .

سالانه 200 هزار تن قیر ، 100 هزار تن قطران وارد دریای خزر می گردد .

محققان در شهر اکوتاو قزاقستان اعلام می کنند که در بعضی از مناطق دریای خزر تا 11 برابر بیش از حد قابل تحمل موجودات زنده آلوده به مواد نفتی هستند .

]6[ .

ارتفاع رسوبات نفتی ته نشین شده در مناطق ساحلی آذربایجان به بیش از 5 متر می رسد .]3[ .

جدول شماره 2 میزان آلودگی های نفتی را در سال 1988 نشان می دهد .]9[ جدول شماره 2 : میزان انواع آلودگی های نفتی در سال 1988]9[ 5- راهکارهای مقابله با آلودگی نفتی مشارکت فعال و مسئولانه کشورهای حاشیه دریای خزر در حفاظت این دریای بسته از آلودگی ها و رعایت ظرفیت های زیست محیطی در بهره برداری از منابع ، ساده ترین راه پیشگیری از بحران زیست محیطی دریای خزر به صورت قریب الوقوع می باشد .

پسندیده است که دولت های منطقه هوشیار باشند تا محیط زیست کشور ونسل های آینده خویش را به توسعه اقتصادی نفروشند و از شرکت های سرمایه گذار در صنعت نفت رعایت ملاحظات زیست محیطی را خواستار باشند .

منابع تجدید شونده مانند ماهیان خاویاری قادر هستند درآمد ارزی پایدار برای دولت های منطقه فراهم آورند .

اهمیت این امر با توجه به آنکه ارزش یک کیلوگرم خاویار معادل حدود 100 بشکه نفت خام است آشکارتر می شود ]3[ اگرچه توقف روند توسعه اقتصادی ممکن نیست ، اما برای دستیابی به یک امنیت زیست محیطی که مستلزم تدابیر اصولی و مدیریت چند جانبه است پیشنهادهای زیر ارائه می گردد .

]3[و]4[ : کشورهای منطقه که همگی در منافع طبیعی و زیست محیطی این دریا شریک هستند ، اقدام به تدوین استراتژی منطقه ای جهت بهره وری پایدار از منابع و ذخایر آن نمایند و سهم نسل های آینده را در این طرح ریزی مد نظر قرار دهند .

اصلاح قوانین ملی ومنطقه ای در بهره وری از ذخایر زنده و غیر زنده دریای خزر که در خصوص آلودگی ها کاملا ضروری است و مشارکت و همفکری کشورهای منطقه را می طلبد .

حمایت و سرعت عمل در تشکیل کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر توسط کشورهای حاشیه خزر.

رعایت نکات ایمنی در نقل وانتقال محموله های نفتی توسل به شیوه های مناسب اکتشاف و استخراج نفت از بستر دریا و انتقال آن به ساحل ایجاد امکانات دریافت مواد نفتی در بنادر و ترمینال ها و تدوین مقررات منطقه ای جهت حمل ونقل و تخلیه نفت با توجه به ظرفیت نفتکش ها ایجاد مراکز منطقه ای مقابله با سوانح دریایی آلوده ساز و تدوین طرح های اضطراری مقابله با آلودگی نفتی توجه به لرزه خیزی منطقه برای اکتشاف ، استخراج و انتقال نفت تعیین وضعیت حقوقی دریای خزر ارایه مکانیسمی برای پرداخت غرامت از سوی آلوده کننده زیست محیطی انتقال اطلاعات به موقع در خصوص نشت و حوادث نفتی کنترل و مانیتورینگ دائمی از نقاط مختلف دریای خزر به خصوص در مناطق نزدیک به حفاری های نفتی ما را قادر می سازد که به محض تشخیص آلودگی برای رفع آن اقدامات لازم را انجام دهیم .

برای پروژه های جدید نفتی نیز داشتن گزارش ارزیابی زیست محیطی (EIA ) باید جزء الزامات پروژه در نظر گرفته شود .

امید است با ارائه این راهکارها و توجه هرچه بیشتر به مسائل دیگر زیست محیطی دریای خزر ، نگرانی هایی که در این زمینه پیش آمده است هرچه زودتر رفع شود و دریای خزر با یک بحران زیست محیطی روبه رو نگردد.

جدول 3: اقدامات پیشگیرانه کاهش اثرات ضایعات نفتی ]1[ بحث و نتیجه گیری : امروزه دریای خزر به انواع آلودگی ها دچار شده است که از بین آنها آلودگی نفتی از بقیه موارد مهم تر می باشد .

آلودگی نفتی که در اثر اکتشاف ، استخراج و انتقال و در مواردی در اثر سوانح به وقوع می پیوندند ، اثرات زیابنار زیست محیطی را در پی خواهند داشت .

این اثرات هم از نظر بیولوژیکی روی موجودات تاثیر می گذارند و هم از نظر اقتصادی هزینه های هنگفتی را تحمیل می کند .

با توجه به اینکه دریای خزرحاوی ذخایر غنی نفت و گاز می باشد و اقتصاد کشورهای ساحلی عمدتا بر پایه درآمدهای حاصل از همین ذخایر است ، لذا نمی توان توقف فعالیت های نفتی را از این کشورها انتظار داشت.

مطالعات و تحقیقات نشان می دهد که با توجه به کمتر بودن عمق دریای حزر در بخش شمالی و بیشتر بودن عملیات اکتشاف و استخراج نفت در این بخش و با توجه به جهت جریانات آب دریای خزر که به سمت بخش جنوبی است ، به نظر می رسد که عملیات حمل و نقل مواد نفتی بیشتر به ضرر بخش جنوبی این دریا که ایران در آن قرار دارد تمام شود .

با توجه به آنچه که گفته شد برای دستیابی به یک امنیت زیست محیطی در منطقه خزر پیشنهادهای زیر ارائه می گردد : شناسایی و تعیین مناطق حساس ساحلی در دریای خزر و حفاظت از تنوع زیستی ساحلی و دریایی با ایجاد مناطق حفاظت شده کشورهای منطقه که همگی درمناطق طبیعی و زیست محیطی این دریا شریک هستند ، اقدام به تدوین استراتژی منطقه ای جهت بهره بری پایدار از منابع و ذخایر آن می نمایند و سهم نسل های آینده را در این طرح ریزی مد نظر قرار دهند.

ایجاد مکانیزم های سازمانی در جهت توسعه مشارکت های منطقه ای برای انجام تحقیقات زیست محیطی درحوزه ی دریای خزر.

انتقال اطلاعات به موقع در خصوص نشت و حوادث نفتی.

منابع : ]1[ - اسماعیلی ساری، ع.

آلاینده ها بهداشت و استاندارد در محیط زیست ، دانشگاه تربیت مدرس ، 1381.

]2[- بنان ،ن ، وضعیت اکولوژیک و آلودگی زیست محیطی دریای خزر ]3[- دانه کار ، اَ ، پیشگیری از بحران زیست محیطی در دریای خزر ]4[ - عباسی ترکمانی ، م ر ، آلودگی دریای خزر ]5[- کاسمیوف ، آ .گ ، اکولوژی دریای خزر ، ترجمه ابوالقاسم شریعتی ]6[ - محمد پور دریایی ، ن ، آلودگی نفتی دریای خزر ]7[- مستقیمی .

ب ، حفظ محیط زیست دریای خزر ، راهکارهای دیپلماتیک [8]-Effi moff , Igor , the oil and gas resource base of the Caspian region.

[9]- khatoonabadi,A.

and Dehcheshemh , A.R.M,oil pollution in the coastal waters [10]- Mitchell , Ronaldo Bruce , intentional oil pollution at sea.

[11]- sinha , P.C , marine pollution , Anmol publications PVT.

LTD.1998 ذخایر (میلیارد بشکه )کشورذخایر تایید شده نفتذخایر تایید شده نفتبالقوهکلکلذخایر (میلیارد بشکه )کشورذخایر تایید شده نفتذخایر تایید شده نفتبالقوهکمترینبیشترینذخایر (میلیارد بشکه )کشورکمترینبیشترینبالقوهکمترینبیشترینذخایر (میلیارد بشکه )آذربایجان75/1232395/44ذخایر (میلیارد بشکه )ایران1/01/0151/151/15ذخایر (میلیارد بشکه )قزاقستان96/17921016/109ذخایر (میلیارد بشکه )روسیه3/03/073/73/7ذخایر (میلیارد بشکه )ترکمنستان5/017385/387/29ذخایر (میلیارد بشکه )کل2/178/321862/3028/217تولید (هزار بشکه در رور)کشور1992200220102010تولید (هزار بشکه در رور)کشور19922002کمترینبیشترینتولید (هزار بشکه در رور)کشور199220027891140تولید (هزار بشکه در رور)آذربایجان2223187897891140تولید (هزار بشکه در رور)ایراندر دسترس نیستدر دسترس نیستدر دسترس نیستدر دسترس نیستدر دسترس نیستتولید (هزار بشکه در رور)قزاقستان530939161716172400تولید (هزار بشکه در رور)روسیهدر دسترس نیستدر دسترس نیستدر دسترس نیستدر دسترس نیستدر دسترس نیستتولید (هزار بشکه در رور)ترکمنستان110184374374964تولید (هزار بشکه در رور)کل9281593313531354894 منبعحجم نفت ریخته شده به دریا(MCM)]ضایعات ناشی از محصولات نفتی376/1فعالیت های نفتکش ها518/0رسوب گذاری348/0نشست های طبیعی235/0حوادث مربوط به نفتکش ها14/0حفاری ساحلی و دریایی057/0 منبع آلودگیاستاندارد1- تخلیه آب آلوده به نفت از خن موتورخانه و نفتکش هاالف) راهنمایی به کلیه کشتی ها که در صورت مجاز بودن به تخلیه مخلوط آب و نفت از موتورخانه و یا مخزن آب تعادل بر اساس الحاقیه شماره 1 مارپول78/73 انجام گیرد.2- نشت محموله نفتی و سوخت کشتی 2-1 سررفتن مخزنالف) اطمینان کامل از آموزش مکفی پرسنل ذیربط در امر سوخت گیری ب) اطمینان از سلامت کلیه دستگاه های مربوط به امر سوخت گیری نظیر وسائل عمق سنجی تفاضلی آژیر ارتفاع زیاد و سیستم قطع کننده خودکار2-2 تنظیم اشتباه یا عدم اطلاع از طرز کار شیرهای آب دریاکاملا منطق بر مقررات عملی ( جلوگیری از نشت نفت از طریق شیرهای آب دریای اتاق پمپ های محموله باشد )2-3 اشکال ( ترک خوردگی ، شکستگی و...) در لوله های سوختگیری و محموله یا از بین رفتن لوله های ارتجاعیالف) اطمینان از کنترل کلیه اتصالات و افزایش تدریجی فشار ب) تست کلیه لوله های سیستم شستشوی نفت خام تحت فشار قبل از ورود به بندر2-4 تنش اتصالات لوله ، بین کشتی واسکلهاطمینان از وجود مهارتهای کشتی و مناسب بودن آنها2-5 شکست بدنهبازرسی از قسمت داخلی کلیه مخازن و آب تعادل و نیز بازبینی آنها از نظر خوردگی و زنگ زدگی2-6 آتش سوزی و انفجاراجرای مقررات و دستورالعمل های مورد لزوم جهت مبارزه با عوامل آتش سوزی2-7 واکنش در برابر حوادث آلودگی نفتیالف) هماهنگی لازم در زمینه طرح اضطراری مبارزه با آلودگی نفتی در کشتی ب) اطلاع از وقوف فرماندهان در امر آگاهی مسئولان ذیربط در بنادر و سواحل در رابطه با نشت نفت .3- آب تعادلالف) همکاری با مسئولان کشورهایی که کنترل داوطلبانه ای برای به حداقل رساندن ارگانیسم های آبی مضر ، رسوبات حمل شده در کشتی ، آب تعادل و ته نشین شده ها را آغاز کرده اند .

ب) اطمینان از ورود آب تعادل تمیز به کشتی و جلوگیری از ورود رسوبات همراه با آن به داخل مخازن ج) در نظر گرفتن عوامل ساختار بدنه ، تعادل وایمنی کشتی توسط مهندسین سازنده کشتی .