برنج دیم چیست ؟
زراعتی که فقط وابسته به نزولات جوی باشد اصطلاحا به آن زراعت دیم می گویند.
حدود 30 سال قبل زمانی که کشاورزان شمالی به شدت با گمبود آب روبرو بودند و سدی نبود ، در مزارع خود اقدام به کشت چند رقم برنج می نمودند و این سوال همیشه برای من مطرح بود که چرا رقم چمپا ازگروه برنجهای کم ارزش را کشت می نمایند پاسخ خود را زمانی دریافتم که به علت خشکسالی و نبود آب در رودخانه ها کلیه ارقام برنج کشت شده از بین رفته بود و به استثنای رقم چمپا که به روایتی تا 60 روز تحمل خشکی را دارد سالها بعد در استان فارس که به عنوان مروج کشاورزی خدمت میکردم مشاهده نمودم که ارقامی از برنجهای گرده را در زمینهایی که مرطوب است مانند گندم در سطوح بسیار کم بصورت مستقیم کشت می نمایند.
با توجه به نکاتی که ذکر شد زراعت دیم برنج که نیاز رطوبتی کمی دارد در بسیاری از نقاط دنیا از جمله در کشورمان می تواند کشت شود وبه دلایل زیر حائز اهمیت است :
1-غذای اصلی انسانها را تشکیل می دهد .
2-از نظر ارزش اقتصادی در مقایسه با گندم و جو با ارزش تر است.
به نظر اینجانب در صورتی که برنامه ریزی به طریق اصولی و صحیحی انجام گیرد، کشورمان می تواند در تولید غلات خود کفا گردد و در مورد برنج با کشت برنج غرقابی و برنج آپلند دیگر نیازی به واردات نباشد.
در سال 126 پیش از میلاد مسیح به امپراطور چین می دهد ، از کشت برنج در ترکستان (خراسان کنونی ) و سرزمین پارتیا و کلده یاد می کند و به نظر می رسد که منظور سردار چینی از پارتیا قلمرو اشکانیان از جمله سواحل دریای خزر یعنی گیلان و مازندران باشد که در آن زمان جزء قلمرو اشکانها بوده است گیر شمن هم برنج را جزء یکی از کالاهای صادراتی زمان پارتیان یاد گرده و می گوید : بین التجاره های دیگر از پوست … برنج و … باید نام برد ماخذ دیگر وجود برنج را در عهد ساسانیان نشان می دهد و مسئله کشت برنج در عهد آخرین شاهان ساسانی نیز پیچیده می نماید و در گفته های مورخان تناقض فراوانی وجود دارد.
در خوزستان در قرن دهم میلادی کشت برنج در میان غلات سوم را (بعد از گندم و جو) داشته بود قرن دهم میلادی در ایران مردم با کشت برنج آشنا بودند در قرن دوازدهم میلادی کشت برنج در فارس متداول بود.
حمداله مستوفی از کشت برنج در ایران فقط در نواحی زنجان ، عراق ،عجم، فارس، سرایر گیلان بویژه رشت و لاهیجان یاد می کند از میان مناطق برنج خیز ایران جلگه های ساحلی دریای خزر، یعنی سرزمینهای گیلان و مازندران و گرگان هم از لحاظ سطح زیر کشت و میزان تولید و هم از لحاظ کیفیت نوع محصول برنج دارای اهمیت ویژه ای است و این امتیاز در گذشته نیز وجود داشته است.
کیفیت بهترین برنج ایران گیلان است و پس از آن برنج مازندران قرار دارد.
بخش اول – کلیات
1-روشهای مختلف کشت برنج
یکی از ویژگیهای طبیعی برنج سازگاری آن به شرایط مختلف محیطی ، بخصوص از نظر مقدار آب است یعنی آن را هم به صورت دیم می توان کشت کرد که تنها باران ، آب مورد نیاز آن را تامین می کند و هم در حالتی که بوته های آن در آبی به عمق چند متر باشد البته برنج در شرایط بین این دو حالت نیز قابل کشت است.به این ترتیب طبقه بندی اصلی کشت برنج بر اساس مقدار آب است.
طبقه بندی پیشنهادی واردا برای آفریقا شامل دو روش عمده کشت برنج است :
برنج های زمین های پست
برنج های دیم
برنج غرقابی
در این نوع زراعت برنج ، خاک مزرعه در تمام یا بخشی از دوره رویش تا ارتفاع متفاوتی با آب پوشیده می شود بین کشت برنج در زمینهای با تلاقی تا کشت برنج با آب شیرین به درجات مختلفی تقسیم بندی شده است.
الف-کشت برنج در زمینهای با تلاقی مانگرو
مانگرو منطقه ای است در نواحی پست حاشیه رودخانه ها یا سواحل دریا که پوشش گیاهی خاصی دارد .گاهی بر اثر طغیان رودخانه ها یا پیشروی در یا ،آب شور به این مناطق وارد می شود و مشکلاتی نظیر شوری یا اسیدی شدن خاک را به بار می آورد.
این نوع کشت برنج حدود 10 در صد از مناطق زیر کشت آفریقا را شامل می شود.
کشورهایی که بیشترین سطح زیر کشت برنج در آنها به این شیوه است : عبارتند از شالیزارهای آفریقای غربی .
ب-کشت برنج با آب شیرین
این نوع کشت برنج بستگی به مدیریت آبیاری دارد.
این روش کشت برنج خود به دو گروه تقسیم بندی می شود: کشت غرقابی برنج بدون کنترل آب و کشت برنج با کنترل آب .
پ-کشت برنج غرقابی بدون کنترل آب
در این نوع کشت ، کشاورز هیچگونه کنترلی بر منابع آبی ندارد .منبع تهیه آب می تواند نزولات جوی و یا بالا آمدن آب رودخانه ها در مواقع سیل باشد .هر چند بخشی از این آب را می توان به وسیله ایجاد موانعی نظیر کرت بندی و تسطیح و در مواردی با در نظر گرفتن شیب زمین به صورت تراس بندی برای مدتی در کشتزارها نگهداری کرد این روش کشت در آسیا بویژه در کشورهایی نظیر هندوستان و تایلند متدوال است .غرقابی شدن کشتزارها می تواند در هر مرحله ای از زندگی گیاه انجام گیرد و عمق آب نیز متفاوت باشد.
کشت برنج غرقابی بدون کنترل آب در شرایط خاصی انجام می گیرد و ممکن است زمانی اقدام به کشت کرد که عمق آب در مزرعه بالا باشد.
در چنین شرایطی باید اقدام به کشت رقم زودرس برنج کرد.
در آفریقای غربی این نوع کشت گسترش فراوان یافته است ، کشت برنج بدون گنترل آب حدود 5/22 در صد کل زمینهای زیر کشت برنج را در آفریقا شامل می شود این روش دومین نوع زراعت از نظر اهمیت در منطقه است.
ت-کشت برنج با کنترل آب نیاز رطوبتی گیاه برنج را می توان بطور مصنوعی در طول دوره رشد گیاه با روشهای مختلف ثقلی و یا با پمپاژ آب بر طرف کرد.
تسطیح زمین چنانچه بدرستی انجام می شود امکان کنترل آب را در مزرعه فراهم می کند.
علاوه بر آن ابزارهای مهندسی آبیاری این امکان را میسر می سازد که پس از اتمام آبیاری و قبل از برداشت ، کشتزار را خشک نمود ، چون هنگام درو و یا پخش کود و علف کش ها لازم است که مزرعه خشک باشد.
استفاده از این روش که در آسیا مخصوصا در کشور چین بسیار متداول است ، فقط در سالهای اخیر به کشورهای آفریقای معرفی شده است و گستردگی این روش گمتر از 5 در صد از کل زمینهای زیر کشت برنج است، زیرا هزینه بالای نصب و نگهداری سیستم آبیاری باعث عدم توسعه این روش در کشورهای آفریقایی شده است.
برنج دیم : کشت برنج دیم در مناطقی انجام می گیرد که زمین به ندرت به حالت ماندابی در می آید.
کشت برنج به صورت کاملا دیم کشت برنج دیم در مناطقی صورت می گیرد که زمین دارای زهکش مناسب و در قسمت بالای مسیر سیلاب باشد و آب مورد نیاز آن فقط توسط باران و رطوبت ذخیره شده در خاک تامین می شود این شیوه کشت معمولا در قسمتهای شیبدار یا زمینهای کنار تپه ها اعمال می شود.
بطور کلی در دنیا حدود 16 میلیون هکتار زمین زیر کشت برنج دیم می باشد کشور برزیل به تنهایی با 5/4 میلیون هکتار کشت دیم برنج یکی از بزرگترین تولید کنندگان این نوع برنج است.
در کشورهای آسیایی با توجه به بالا بودن سطح زیر کشت که حدود 129 میلیون هکتار زراعت آبی است سطح زیر کشت به صورت دیم جزئی بوده و در کل حدود 9 میلیون هکتار می باشد.
کشت دیم برنج مهمترین برنج دیم نوع کشت در آفریقا می باشد که حدود 60 در صد از زمینهای زیر کشت برنج یعنی 2/1 میلیون هکتار را شامل می شود.
لازم به توضیح است در مناطقی که کشت برنج دیم به صورت سنتی انجام می گیرد میزان محصول پایین است و حدود 1 تن در هکتار و در مواردی هم کمتر از آن است در مناطقی که برنج دیم به صورت متمرکز و از روی اصول صحیح انجام می شود میزان محصول بالا است و در مواردی به بیش از آن بالغ می شود که البته به شرایط اقلیمی بستگی دارد .میزان محصول برنج دیم همانند سایر محصولات دیم به میزان نزولات جوی بستگی دارد و با زراعت برنج تحت آبیاری متفاوت است.
کشت برنج وابسته به آبهای زیر زمینی : آب لازم برای کشت برنج در مواردی توسط آبهای زیر زمینی تامین می شود مشروط بر اینکه سطح آبهای زیر زمینی نزدیک به سطح خاک بوده و ریشه ها بتوانند به راحتی رطوبت را جذب کنند.این روش کشت برنج معمولا در قسمتهای انتهایی شیب ها ویادر مناطقی که خاک دارای لایه های غیرقابل نفوذ است انجام میشود و باعث بوجود امدن شرایط مناسب برای کشت میشود.
به برکت استفاده از دو منبع ابی (نزولات و ابهای زیرزمینی) ،محصول برنج بااستفاده ازابهای زیرزمینی بیشتر ازبرنج دیم است.
کشت برنج دیم با استفاده از ابهای زیرزمینی در افریقا چندان متداول نیست و تنها 5/2 درصد ازکل زمینهای زیرکشت در این قاره را شامل میشود.
جدول زیر بطور خلاصه انواع مختلف کشت برنج و موقعیت ان را در افریقا نشان می دهد.لازم به ذکر است که در صفحات بعد از نظر اهمیت نسبی تنها به کشت برنج دیم خواهیم پرداخت.
انواع مختلف کشت برنج درافریقاو اهمیت انها نوع زراعت اهمیت نسبی نوع زراعت درافریقا(درصد) غرقابی: کشت برنج درزمینهای باتلاقی (مانگرو) کشت برنج با اب شیرین 0/10 *بدون کنترل اب 5/22 *باکنترل اب 0/5 کشت برنج دیم: *کاملا دیم 0/60 *وابسته به ابهای زیرزمینی 5/2 2 روشهای اصلی و زرع برنج دیم بطورکلی روشهای اصلی کشت برنج عبارتند از: زراعت نوبتی زراعت پیشگام زراعت ثابت زراعت نوبتی روش نوبتی یک روش گسترده سنتی و مهم در افریقا برای تولید برنج بشمار می رود.در این روش ابتدا کشاورز یک قطعه زمین بکر جنگلی را که معمولا قطعات بسیار کوچکی هستند پاک می کند.به دلیل اینکه ابزارهای مورد استفاده بسیار ساده ابتدایی هستند .کشاورز معمولا اقدام به قطع بوتهها، درختچه ها و علفهای هرز می نماید و درختان بزرگ را به حال خود رها می کنند و این امر سبب میشود که بعد از برداشت محصول ،گیاهان قطع شده بار دیگر به حالت اولیه خود باز میگردند.
پس از قطع گیاهان و پاک کردن مزرعه ،اقدام به سوزانیدن بقایای گیاهی میشود.سوزانیدن بقایای گیاهی از اهمیت بسیاری برخوردار است و این مرحله به منظور اطمینان از پاک شدن کامل قطعه از علفهای هرز می باشد.علاوه بر ان زمان اجرای عملیات از اهمیت بسیاری برخوردار است و معمولا زمان سوزانیدن در ابتدای شروع بارانهای موسمی است.
اماده کردن در این روش بسیار ساده میباشد.معمولا اماده کردن زمین با خراش دادن سطح خاک و با وسایل بسیار ساده مانند کج بیل انجام می گیرد و سپس اقدام به پخش بذر میشود که در هر شیار ایجاد شده 6 تا 8 بذر کاشته میشود و سپس با خاک سطحی پوشانده میشود .در مواقعی که مشکل خشکی در اوایل رشد گیاه حادث شود،گیاهانی که هنوز به مرحله ی حساس رشد خود نرسیده باشند شانس زنده ماندن را خواهند داشت.بنابراین کشاورزان اقدام به کشت همزمان ارقام مختلفی که دارای دوره رشد متفاوتی هستند می کنند .میزان تراکم بذر در واحد سطح با توجه به دیم بودن نوع کشت معمولا پایین است.
در این روش ،اجرای کشت مخلوط متداول است و گیاهانی نظیر ذرت ،کاساوا ،سیب زمینی شیرین و گیاهان دیگر توام با برنج کشت میشوند.
کشت بذور مورد نظر بصورت همزمان در شیارهای ایجاد شده توسط کج بیل انجام میشود .کاساوا و سیب زمینی شیرین معمولا به صورت همزمان در بین ردیف های برنج کشت میشوند.در این روش به دو نکته باید بطور خلاصه توجه کرد: (الف)کنترل علفهای هرز هرچند که در طول سال اول علفهای هرز یک مشکل مهم به حساب نمی اید،اما این امکان وجود دارد که در اثر متراکم شدن علفهای هرز ،مزرعه الوده شده و امکان دستیابی به عملکرد بالا کم شود.کنترل علفهای هرز بطور کلی با دست انجام می گیرد(وجین دستی)در صورتی که در انجام وجین تاخیر صورت گیرد نیاز به کارگر بیشتر خواهد شد که با توجه به کمبود کارگر در منطقه سبب بالا رفتن هزینه تولید خواهد شد.
(ب)کنترل پرندگان مراقبت از مزرعه باید با دقت صورت گیرد.
عملیات بعدی ،برداشت محصول است که با دست انجام می گیرد.فقط خوشه های برنج جمع اوری میشود و این به معنی ان است که برداشت می تواند تحت هر شرایطی انجام پذیرد .برداشت به صورتهای مختلف انجام می گیرد .و این بستگی به روشهای متداول در هر منطقه دارد.در برخی از موارد محصول به میزانی که بتوان در پایان روز ان را به دهکده رساند، برداشت میشود.
یک یا دو سال پس از کشت اولیه مشکلات فراوانی نظیر الوده شدن کشتزار به علفهای هرز ،پایین امدن حاصل خیزی خاک …, بتدریج در مزرعه افزایش خواهد یافت.در روش سنتی ،زمین مورد نظر به صورت ایش بمدت 8 تا 10 سال رها میشود و این خود سبب رشد مجدد گیاهان خودرو در ان میگردد .برای بعضی از سالها طول دوره ایش کوتاه تر در نظر گرفته میشود.به دلیل فشارهای مربوط به افزایش جمعیت امکان انکه زمین برای مدت طولانی ایش گذاشته شود وجود ندارد.بنابراین کشاورزان بسیار سریعتر (3تا5سال)به قطعه زمین خود باز می گردند.
که این امر سبب می شود که بار وری کافی در خاک تامین نگردد علاوه بر این تقاضای مصرف کنندگان به طور یک نواخت و ثابت در حال افزایش است محصول به دست آمده از کشت نوبتی سنتی برنج بسیار پائین است و نمی تواند با زار تقاضا را جبران کند بنابر این تلاش می شود کشت به صورت متراکم (متمرکز) انجام شود به نظر می رسد اگر کشاورزان می خواهند که سیستم تولید را بیشتر توسعه دهند باید یک روش ثابت تر برای زندگی اتخاذ کنند آنها چطور باید زمین را به دقت آماده کنند جلوی فرسایش را بگیرند و کود دهی کنندو ضمنا زمین را به مدت یک سال به صورت آیش رها کنند ؟
زراعت پیشگام در این روش برنج به عنوان مقدماتی در زمین کاشته می شود این روش به دو صورت است : الف)پس از پاک شدن زمین قبل از آنکه اقدام به کشت گیاهان علوفه ای به صورت توام شود برنج به عنوان یک گیاه اصلاح کننده کشت می شود این روش کشت به ویژه در کشور برزیل مرسوم است اما گاهی اوقات در برخی از کشورهای آفریقایی از جمله ساحل عاج و یا ماداگاسکار به کار گرفته می شود ب) برنج به عنوان یک گیاه پوششی در کشت زارهای جدید الاحداث نظیر (قهوه ، کاکائو ، مرکبات کائوچو و …) یا در جنگل کاری های مصنوعی در فاصله بین ردیف ها کشت می شود در این روش کشت در کشور ژاپن ،برزیل ، ساحل عاج، تایلند و … به اجر در می آید این دو روش کشت دارای ویژگی های مشترک مهمی هستند در هر دو روش غلات صرفا به عنوان یک محصول موقتی و همراه با محصول اصلی کشت می شوند در ضما می تواند نیازهای غذایی ساکنین محلی را تامین کند هر دو سیستم مستلزم جابجایی کشت برنج هستند ، مورد اول در روی زمین های آیش انجام می شود .
گاهی اوقات این امر به نواحی که رشد برنج دیم بی ثبات می شود گسترش می یابد و مورد دوم در کشت زارهای جدید التاسیس به اجرا گذاشته می شود زراعت ثابت در روش ثابت کشت برنج قواعد زیر را باید مد نظر قرار داد : -کود دادن به گیاه بر مبنای نیاز گیاه انجام گیرد -اجتناب از کاهش فزاینده و سریع حاصل خیزی خاک -به کار گرفتن روشهای ضد فرسایش -کشت متناوب گیاه با به قولات ؟
-استفاده از روش هایی جهت مقابله با آلوده گی به علفهای هرز -به منظور باز گشت سرمایه اختصاص یافته جهت کودهای شیمیایی ، علف کش ها و هزینه کارگر در نهایت باید از ارقام پر محصول استفاده شود.
تا این امکان فراهم اید که حداقل 5/2 تن در هکتار محصول برداشت شود.در روشهای کشت متراکم این امکان وجود دارد که با استفاده از توسعه فنون زراعی به این میزان محصول دست یافت.
مثالهایی که ارائه خواهد شد ،ذهنیتی درباره یافتهای مختلف در سراسر جهان به همراه خواهد داشت.این روشها بر مبنای میزان مکانیزاسیون طبقه بندی میشود.(کشت دستی ،استفاده از گاو اهن دامی ،استفاده از ماشین الات کشاورزی به صورت نیمه مکانیزه و غیره).
(الف)استفاده ازدام برای اماده کردن زمین این یک روش خیلی دقیق برای اماده کردن زمین است که شیارهای در جهت خطوط تراز زمین زده میشود .زمین با گاو اهن قلمی دوبار خراش داده می شود و سپس سه بار دیسک زده میشود که کار با ادواتی که به پشت دام متصل میشوند، صورت میگیرد و معمولا از گاو میش استفاده میشود.
بذر به صورت دست پاش (افشان )در شیارهایی که به وسیله ی دیسک ایجاد میشود پخش شده و سپس با زدن ماله با خاک پوشانده میشود.
عملیات نگهداری گیاه در مرحله ی داشت با دست انجام می گیرد.وبا توجه به وسعت عملیات الودگی به علفهای هرز کنترل میشود.برنج را غالبا در تناوب با گیاهانی نظیر ذرت یا حبوبات کشت می کنند.
(ب)روش نیمه مکانیزه عملیات اماده کردن زمین و بذر افشانی به صورت مکانیزه انجام می گیرد.روش کار بدین ترتیب است که ابتدا زمین شخم خورده وسپس دیسک زده میشود و با دستگاهی بذرافشان اقدام به کشت میشود.با این وجود،هنوزعملیات مرحله ی داشت نظیر کنترل علفهای هرز و برداشت با دست انجام میشود .از کود و علف کشها به صورت محدود استفاده می شود.
در این روش کشت برنج در تناوب با گیاهانی نظیر پنبه ،ذرت و سیب زمینی شیرین انجام میشود.
(پ)روش مکانیزه در این روش کشت برنج در سطح وسیعی صورت می گیرد و از اماده کردن زمین تا برداشت به صورت کاملا مکانیزه انجام میشود .بذرهای اصلاح شده ،کود،علف کشها و سایر فراورده ها به صورت وسیع مورد استفاده قرار می گیرند.این عملیات در بعضی مواقع با هواپیما صورت میگیرد.این روش کشت برنج مشابه همان روشی است که در سطح وسیع در کشورهایی نظیر استرالیا ،ایالات متحده امریکا انجام می گیرد.
3 تنگناهای عمده تنگناهای عمده به مفهوم موانع کشت برنج به صورت دیم از دو جنبه گسترش مناطق جدید جهت کشت برنج دیم و یا تمرکز (تراکم )تولید مطرح است.
علفهای هرز در روش زراعت نوبتی بعد از انکه قطعه ای از زمینهای جنگلی انتخاب گردید و به صورت ایش گذاشته شده و اقدام به سوزاندن بقایای گیاهی میشود ،علفهای هرز مشکلی را بوجود نمی اورند.امادر سالهای بعد و براثر کشتهای پیاپی به صورت یک مشکل اصلی بروز می کنند و معمولا از سال سوم و چهارم به بعد محصول توسط علفهای هرز مورد تهاجم قرار میگیرد بطوری که در بسیاری موارد مزرعه ناچارا رها می شود.در سیستم ثابت ،علفهای هرز یکی از تنگناهای عمده است و مزرعه نیاز به مراقبت مداوم دارد.در اینجا بر خلاف کشت برنج غرقابی که اب به صورت راکد در مزرعه وجود دارد ،کشاورز از روشهای مراقبت موثر مربوط به نشاکاری و روش غرقابی نمی تواند استفاده کند.هرچند که جهت جلوگیری از تراکم علفهای هرز می توان با وجین کردن دستی ،روشهای مکانیکی یا شیمیایی با تلفیقی از همه روشها ،علفهای هرز را کنترل کرد.
کاهش حاصلخیزی خاک در روش سنتی ،گیاهان از مواد ذخیره شده در خاکهای بکر نهایت بهره را می برند.زیرا خاک مزرعه قبل از به زیر کشت رفتن گیاهان زراعی قبلا به صورت جنگل کاری و یا مرتع طبیعی بوده و پس از قطع کردن انها اقدام به سوزاندن و برگرداندن بقایای گیاهی به خاک شده است که به حاصلخیزی خاک کمک می کند.این حاصلخیزی خاک موقتی است و به تدریج در اثر عدم اضافه شدن مواد غذایی و برگرداندن بقایای گیاه زراعی ،باعث عدم حاصلخیزی خاک و افت شدید محصول میشود.
بالا رفتن تراکم علفهای هرز در مزرعه ،یکی از دلایلی است که اجبارا باید زمین را برای مدتی به صورت ایش گذاشت و این تنها روشی است که باعث میشود زمین به حاصلخیزی اولیه خود برگردد.
به منظور کمک به حاصلخیزی خاک و همچنین دستیایب به محصول زیاد پیشنهاد می شود از کودهای شیمیایی نظیر کودهای ازته ،فسفره ،پتاسه و در صورت امکان کودهای الی نظیر مدفوع دام و کمپوست و کود سبز بر حسب مورد استفاده شود.
در بعضی از مناطق خاک بطور طبیعی ضعیف است و علاوه بر این مشکلاتی مانند مسمومیت در اثر اسیدی شدن خاک وجود دارد ،که در نهایت باعث افت محصول می شود در این صورت با اضافه کردن اهک و بالا اوردن pH خاک می توان ایسن مشکل را برطرف کرد.
خشکسالی کشت دیم برنج بستگی به شرایط اقلیمی منطقه از نظر تامین اب دارد .اگر میزان نزولات ناکافی یا نا منظم باشد یا خاک قدرت نگهداری رطوبت را نداشته باشد ،نیازهای ابی گیاه برطرف نمیشود و سبب خسارت به ان میگردد.
بطور کلی کشت برنج دیم را باید در مناطقی انجام داد که خاک حاصلخیز و میزان نزولات جوی در طول دوره رشدونمو گیاه فراوان باشد.
در مورد مناطقی که شرایط جوی ان نا مشخص است باید از ارقام اصلاح شده و مقاوم استفاده کرد.ترجیحا بهتر است از ارقامی استفاده شود که محصول انها ثابت است و استفاده از ارقامی که در شرایط مناسب محصول فراوان تولید می کنند ولی در سالهای سخت ،محصولشان بسیار پایین است توصیه نمیشود.
علاوه بر ان عملیاتی نظیر نحوه صحیح عملیات اماده کردن خاک ،بالا بردن رطوبت ذخیره شده در خاک با استفاده از گاو اهن قلمی و پنجه غازی جهت افزایش نفوذ اب باران و ایجاد موانع در مزرعه به منظور کم کردن فرسایش و ممانعت از هدر رفتن اب نظیر بانکت بندی … باید به اجرا گذاشته شود.
بیماریها بعضی از بیماریها برای برنج بسیار خطرناک هستند.از بیماریها مهم در افریقا می توان بلاست را نام برد که در بعضی از ارقام حساس به بلاست ممکن است محصول را کاملا از بین ببرد.این بیماری بیشتربه برگها و خوشه خسارت می رساند.
در کشت برنج دیم خسارت حاصل از بلاست در مقایسه با کشت برنج تحت ابیاری به مراتب بیشتر است.به منظور کم کردن میزان خسارت ،پیشنهاد می شود که از ارقام مقاوم استفاده شود زیرا روش کنترل شیمیایی جهت مبارزه با بلاست پرهزینه است.
از بیماریهای دیگر که تا حدود زیادی خسارت می رسانند بیماری لکه برگی و لکه قهوه ای و بیماری پوسیدگی غلاف (Shierth-Rot )است.
این بیماریها با علایم خاص خود در روشهای اختصاصی کنترل انها در مبحث جداگانه ای توضیح دادا خواهند شد.
بیماریهای برنج و روشهای کنترل انها در غرب افریقا به وسیله یمحققان ایستگاه تحقیقاتی برنج غرب افریقا و موسسه تحقیقات برنج دیم به رشته تحریر درامده است.
تحقیقات انجام شده بوسیله مرکز تحقیقاتی فوق این امکان را فراهم می سازد که از ارقامی که مقاومت رضایت بخشی نسبت به افات و بیماریها دارند،استفاده شود.
بنابراین مشکلات مانند گذشته حاد نیست .مراکز فوق در حال بررسی دقیق سایر عوامل بیماریزایی که در هنگام رشد محصول بروز می کنند و تهدیدی برای اینده محسوب میشود،هستند.
حشرات بیشترین خسارت به گیاه توسط حشراتی ایجاد میشود که به ساقه گیاه حمله می کنند،یا برگهای انرا میخورند.
درموردافاتی نظیرکرم ساقه خوار برنج باید از سموم حشره کش استفاده شود،تا جلوی خسارت را بگیرند .ثابت شده است که این روش موثر بوده و ارزان است.ایستگاههای تحقیقاتی در حال ادامه تحقیقات خود هستند تا ارقام مقاوم به حشرات را تولید کنند تا در اینده میزان خسارت به حداقل ممکن برسد.
پرندگان پرندگان قطعا یکی از مهمترین افات هستند که به گیاه خسارت می رسانند و خسارتی که ایجاد می کنند ،ممکن است شدید باشد.تا به حال روش موثری جهت کنترل انها شناخته نشده است از روشهای متداول کنترل پرندگان روشهای صوتی نظیر استفاده از بلندگو ،تفنگ شکاری ،مترسک ،طعمه مسموم و تله را می توان نام برد.درحال حاضر از روشهای سنتی و مرسوم منطقه ،در پایان فصل استفاده از نیروی انسانی به عنوان نگهبان مزرعه به صورت دائم می باشد.با این وجود در کشورهایی نظیر سنگال و ساحل عاج مراکزی هستند که اقدام به از بین بردن لانه پردگان در مزارع و حاشیه ان می نمایند.
مشکلات برداشت در صورتی که تمام موانع ذکر شده فوق برطرف شود،کشاورزان میتوانند روش ثابت کشت برنج دیم را به صورت های زیر گسترش دهند: (الف)با گسترش مناطق زیر کشت (ب)با بالا بردن میزان محصول در واحد سطح (الف)گسترش مناطق زیر کشت با توسعه کشت مکانیزه ،کنترل شیمیایی علفهای هرز و راه حلهای فنی مختلف امکان پذیر است.با این وجود برای کشاورزانی که وسعت زمین انها در حد متوسطی است (3تا15 هکتار )ادوات جمع اوری محصول وجود ندارد و برای حل این مشکل نیاز به ادواتی است که بسیار پر هزینه نباشد و طرز کار ان مشابه کمباین بوده که عملیات برداشت و جداسازی شلتوک برنج رااز ساقه انجام دهد.ایستگاههای تحقیقاتی اگاهی کامل در مورد این مشکل دارند و در اینده اقدام به ساخت دستگاههایی که هم کم هزینه بوده و در زمینهای کوچک کارایی لازمه را داشته باشند،خواهند کرد.
کمبود امکانات مالی معمولا کشت برنج به صورت دیم توسط کشاورزانی که وسعت زمینشان کم است صورت می گیردو فقط برای برطرف کردن نیازهای شخصی انها است.به منظور بالا بردن میزان محصول جهت برطرف کردن نیازهای غذایی جوامع روستایی ،لازم است که کشاورزان را جهت تولید مازاد بر مصرف ترغیب نمود.
براین اساس باید تغییراتی در قیمت برنج ،اعلای یارانه به کشاورزان برنجکار و همچنین برنامه ریزی در خصوص بازاریابی و فروش محصول ایجاد شود.این روش جهت کمک به کشاورزان در بسیاری از کشورها انجام میشود .توان بالقوه تولید برنج در افریقا بالا است .یکی از عوامل کلیدی جهت موفقیت طرحهای کشت برنج ،سازماندهی شبکه های بازاریابی ان در منطقه است.
4 برنج دیم در چه مناطقی به عمل می اید نزولات جوی قبل از کشت برنج دیم 2 عامل اصلی اقلیمی باید مورد توجه قرار گیرد: (الف) میانگین نزولات جوی در طول دوره رشد (ب) یکنواختی پراکنش بارندگی نیاز رطوبتی برنج دیم اساسا بستگی به طول دوره رشد،رقم کشت شده و همچنین شرایط اقلیمی منطقه دارد که در نهایتا میزان تعرق گیاه را تعیین می کنند.
معمولا نیاز رطوبتی برنج دیم از 450 میلی متر برای ارقامی که دوره رشد کوتاهی دارند،تا 650 میلی متر برای ارقامی که دوره رشد طولانی است و اصطلاحا رقم دیررس نامیده می شوند،متغیر است.در مراحل بحرانی گیاه یعنی از مرحله ی به خوشه رفتن گیاه تا مرحله ی شیری شدن دانه ها نیاز رطوبتی گیاه زیاد است و به حدود 5 تا 6 میلی متر در روز می رسد.بنابراین مراحل بحرانی گیاه باید با زمانی که نزولات جوی کافی است همزمانی داشته باشد تا نیازهای رطوبتی ان تامین شود.رعایت این نکته خصوصا در شرایطی که بافت خاک ضعیف بوده و قدرت نگهداری و ذخیره رطوبت را نداشته باشد اهمیت دارد.
در عمل به دلیل از دست دادن بخشی از رطوبت در اثر ابدوی و یا نفوذ اب به اعماق خاک کشت دیم برنج در مناطقی که نزولات جوی ان در طول دوره رشد برنج دیم کمتر از 800 میلی متر است بدون استفاده از ابهای زیرزمینی یا استفاده از ابیاری مصنوعی مشکل است.
خاک در صورتی که میزان نزولات جوی مناسب بوده و پراکنش ان به صورت یکنواخت باشد ،برنج دیم در خاکهای مختلف به عمل می اید.در صورتی که از میزان مناسب بارندگی اطمینان کافی وجود نداشته باشد لازم است خاکی انتخاب شود که ظرفیت نگهداری رطوبت ان زیاد باشد.
شرایط خاکی خاص ،این امکان رابرای خاک فراهم می سازد که رطوبت را به نحو مطلوب ذخیره و به تدریج ازاد کند.
-خاکهایی که مقادیر رس،سیلت وشن انها (بافت خاک)در حد متعادلی باشد مناسب ترین خاک به حساب می ایند.
-عمق خاک: -منطقه ی جغرافیایی: (به عنوان مثال یک خاک عمیق مناسب سبب ذخیره بهتر رطوبت میشود) شیب زمین در بعضی از کشورها فرسایش یک مشکل قابل ملاحضه به حساب می اید زیرا کشت دیم غالبا در زمینهای شیبدار حاشیه تپه ها و در کوهپایه ها صورت می گیرد.در نتیجه این کهر بسیار مشکل افرین است و امکان تسریع در فرسایش مخصوصا در فرسایش حفره ای وجود دارد.
برای کنترل خسارت ناشی از فرسایش در مزرعه از فنون ساده ای می توان استفاده کرد: -روش صحیح در اماده نمدن زمین در شرایط دیم -رعایت تراکم بذر(کیلوگرم در هکتار ) -برجای گذاردن بقایای گیاهی در سطح خاک (پوشش سطح خاک) با این وجود در مواردی که مقدار شیب زمین بیشتر از 1در33 متر باشد ،پیشنهاد می شود روش تراس بندی اجرا شود .در این روش نوارهایی با عرض 1تا3متر ترجیحا به کشت نباتات علوفهای چند ساله اختصاص می یابد .بوجود اوردن این موانع گیاهی سبب ممانعت از ابدوی و هدر رفتن اب شده و همچنین از سرعت جریان اب کاهش یافته و از فرسایش خاک کاسته می شود.
هرچقدرشیب زمین زیادتر باشد فواصل بین ردیفهای نواری باید کمتر شود،در شیب 1به2 عرض نوارها باید در هر 20 متری احداث شود،در شیب 1 به 10 عرض ردیفهای مورب باید در هر 15 متری احداث شود.در صورتی که بافت خاک ریز بافت باشد عرض ردیف های مورب باید نزدیکتر در نظر گرفته شوند.
در صورتی که روش کشت به صورت مکانیزه باشد،عرض ردیفها باید به صورت موازی هم باشد بطوری که ماشینهای کشاورزی بتوانند از ان عبور کنند و خطوط تراز تا حد امکان پشت سر هم احداث شوند،بنابراین باید بین این دو مورد هماهنگی لازم ایجاد شود.
6 انتخاب رقم ارقام معرفی شده در اینجا فقط برای مناطقی که ارتفاع ان نسبت به سطح ابهای ازاد کمتر از 800 متر باشد ،می باشد.
انتخاب یک رقم اساسا بر مبنای 2معیار صورت می گیرد: 1.سازگاری یک رقم (واریته)باید بر مبنای تطبیق ان با شرایط طبیعی محیط باشد.
2.سازگاری یک رقم بر مبنای روش کشت و زرع ان باشد.
سازگاری به شرایط طبیعی محیط می تواند بر اساس نکات زیر صورت گیرد: -طول دوره رویش که بستگی به طول فصل بارانی دارد.
-مقاوم بودن به فصل خشک و یا به تغییرات درجه حرارت ،و یا مقاوم بودن به رطوبت بیش از حد در طول فصل بارانی -مقاوم بودن به افات و امراض خاصی نظیر بلاست و… -سازگاری به نواحی بوم شناختی اصلی،نظیر جنگلها ،پوشش های گیاهی به منظور کنترل فرسایش و برقراری رقابت با علف6 های هرز مزرعه باید از ارقامی استفاده کرد که رشد سریع داشته و پوشش مناسب را به خاک بدهند و شاخ و برگ گیاه طوری باشد که تاحدودی مانع از رسیدن نور خورشید به قسمتهای پایین بوته شود.در همه موارد ،ارقامی که ویژگی های فوق را داشته باشند مورد استفاده قرار نمی گیرند مگر اینکه ویژگیهای دیگری نظیر مقاوم بودن گیاه به افات را نیز داشته باشد.مواردی نیز دیده شده است که ارقامی که مقاوم به بلاست بوده اند،پس از چند سال مقاومت خودرااز دست داده و حساس شده اند.این مورد بیشتر در ارقامی دیده می شود که کشت انها به صورت غرقابی صورت می گیرد.بر عکس بعضی از ارقام معین ویژگیهای مقاومت خودراهمیشه حفظ می کنند تعدادی از ارقام برنج بومی به صورت دیم در افریقا کشت می شوند.(موروبرکان ،63-83 و غیره) ارقامی که از این واریته ها حاصل می شوند.نظیر IRAT-112 وIRAT-13 نیز مقاومت خوبی نسبت به امراض دارند.