تاریخچه گندم
منشاء گندم به درستی روشن نیست. هرودوت مورخ معروف یونانی که یادداشتهایی از یک پیشوای مذهبی (......) را جمعآوری کرده، از مطالعه آنها به این نتیجه رسیده که گندم در زمان حکومت کلده و آشور و پیش از آن در بینالنهرین به طور وحشی میروییده است، اون در پنج قرن پیش از میلاد در نوشتههای خود روش خرد کردن گندم و تهیه نان در مصر را شرح داده است.
کاوشهای باستانی شناسی اخیر نشان داده است که گونههای گندم وحشی از حدود 1500 سال پیش از ویلائ در مصر و بینالنهرین میروییده است.
دانههای گندم همراه با مومیاییهای فراعنه مصر از اهرام این کشور به دست آمده است. استرابون مورخ معروف معتقد است که نوعی گندم وحشی از سواحل رود سند به دست آمده، لینه گندم را منتعلق به کوههای اورال میداند و ادیسه آن را از سیسیل میداند، به هز حال بیشتز پژوهشگران منشاء گندم را جنوب غربی آسیا دانستهنا دو تا آنجا که به کشورعزیزمان مربوط میشود نمونههای گندم در کاوشهای باستانشناسی دامغان کشف شده که نشانه قدمت این گیاه در آن منطقه است.
همچنین در غارهای نزدیک دریاچه خزر و همدان دانههای گندم به دست آمده است و باستانشناسان عقیده دارند که گندم از حدود پنج تا شش هزار سال پیش از میلائ در این منطقه کشت میشده است، در حال حاضر هم در بیشتر کوههای کشورماننمونههای گندم وحشی دیده میشود. و یکی از گونههای گندم با پسوند اسم باستانی کشورمان Persia نامگذاری شده است.
گیاهشناسی گندم
گندم ممکن است Agropyron یا Aegilops باشد. چزء گیاهان گلدار زیر شاخه نهان دانهگان، در روده گیاهان تک لپهای، در راسته گلومی فلورا در تیره یا فامیل Grammineae یا Poaceae و جنس Triticum است.
تعداد گونههای شناخته شده گندم متجاوز از 3000 است اما از بین این تعداد حدود 10 گونه به طور کامل شناساسس شده و از بین این تعداد سه گونه در تجارت بینالمللی دارای اهمیت بیشتری میباشند که هر سه از جنس تریتیکوم هستند . هبارتند از:
Triticum Vulgar (common wheat) _ T.Durum و T_Compactum ( club_wheat)
تریتیکوم و لگار مهمترین گندم مورد استفاده آسیابداران برای تولید آرد مناسب جهت تولید نان است، به علاوه بیشتر آرد مصرفی برای تولید بیسکویت و کیک هم از همین گونه تولید میشود، تریتیکوم و ولگار در محدودهای از شرایط اقلیمی قادر به رشد است و بنابراین عمومیت کمتری دارد.
تریتیکوم دیوروم مناسبترین گوهنه گندم برای تولید ماکارونی است.
تریتیکوم کمپکتوم دارای مقدار پروتئین کمتری است و برای تولید فرآوردههای قنادی و بیسکویت مناسب است.
مشخصات فیزیکی دانه گندم
متوسط طول دانه گندم 6 میلیمتر، عرض 8/2 میلیمتر، ضخامت 3/2 میلیمتر و بیضوی شکل است که یک طرف آن صاف و دارای برآمدگی است و طرف دیگر ان دارای شکافی در تمام طول دانه است، دانه گندم به طور مشخص از سه قسمت اندوسپرم، پوسته و جوانه تشکیل شده است.
آندوسپرم
آندوسپرم از سلولهایی به اندازه و اشکال مختلف تشکیل شده که دیواره آنها از مواد پروتئینی تشکیل شده و داخل آن گرانولهای نشاسته قرار دارد.
83% وزن دانه را تشکیل میدهد و قسمت عمده ترکیب آن نشاسته است، به علاوه حدود 75% از پروتئین دانه هم در همین قسمت قرار گرفته، مقدار مواد معدنی آن کم و حدود 3/0 تا 4/0% است.
آندوسپرم دارای ساختمان یکنواختی نیست و هرچه به مرکز دانهن نزدیک میشویم میزان پروتئین کمتر میشود و در قسمت مرکزی دانه مقدار پروتئین حدود 5/7% است در حالی که مقدار پروتئین در قسمتهای نزدیک پوسته خارجی به حدود 5/15% میرسد، این امر موجب میشود که به سادگی بتوان اجزای دانه را تفکیک نمود و آردهای با درصدهای مختلف پروتئین و نشایته و املاح از گندم واحدی تولید نمود. لازم به یادآوری است که گرچه قسمتهای مرکزی دانه گندم دارای مقدار پروتئین کمتری است، اما کیفیت پروتئین و گلوتن آرد حاصل از این قسمت بیشتر است و در مواردی که آزرد قسمتهای مرکزی دانه تحت عنوان آرد قنادی یا نول جدا شود، کیفیت آرد باقیمانده کم میشود.
پوسته خارجی
پوشته خارجی گندم جمعاً حدود 5/14% از وزن دانه را تشکیل داده و از چند لایه نازک و متمایز به شرح زیر تشکیل شده است.
سه لایه جدا به اساسمی: پریکارپ، مندوکارپ، آندوکارپ که جمعاً 3% وزنت دانه را تشکیل داده و محتوای مواد معدنی زیاد است و پورتئین ان بدون گلوتن است.
Tasta
پوسته ثانویه و نازکی که رنگدانهها در ان قرار دارد و 2-1% وزن دانه گندم را تشکیل میدهد. لایه روی آنروسپرم که نسبتاً غیر قابل نفوذ رطوبت است و اندوسپرم که در برابر رطوبت حفظ مینماید، مقدار این لایه نیز حدود 2-1 وزن دانه است.
لایه آلرون که سطح خارجی آندوسپرم که مانند غلافی در بر میکیرد و از سلولهایی با دیواره ضخیم و دارای پروتئین اما بدون گلوتن، چربی ، موا ازته تشکیل شده، وجود این لایه در آرد از کیفیت نانوایی و ارزش غذایی محصول حاصل از آرد میکاهد و بنابراین لازم است هنگام آردسازی انرا حذف نمود، مقدار تقریبی ان 7-6% وزن دانه است. لایه آلرون دارای مقداری اسید فیتیک است که با ریز مغذیهایی مانند کلسیم، آهن، روی پویندهای ناپایدار تشکیل داده و منابع جذب آنها در بدن میشود، و کمپلکس تشکیل شده با اسید فیتیک و ریز مغذیها بدون تغیر از بدن دفع میَود.