خصوصیات گیاه شناسی کلزا
کلزا با نام علمی Brassica napus L.
گیاهی از تیره شب بو و از جنس کلم است .
این گیاه از تلاقی های متعدد بین جنس های sinapis , brassica حاصل گردیده است.
(عزیزی و همکاران ، 1378)
این گیاه دارای دو رقم بهاره و پاییزه است که رقم بهاره نسبت به پاییزه است که رقم بهاره نسبت به پاییزه کم محصولتر و کم ارتفاع تر و با مقاومت کمتر است .
این گیاه یکی از گیاهان زراعی روغنی است که می توان آن را درمناطق معتدله و ارتفاعات بالا و تحت شرایط نسبتا خنک کشت کرد و تعداد کروموزمهای آن 2n=38 می باشد .
(عزیزی و همکاران ، 1378)
ویژگی مورفولوژیکی گیاه کلزا
کلزا دارای یک ریشه اصلی و ضخیم و قوی با تعداد زیادی ریشه فرعی است .
ارتفاع ریشه اصلی به cm 80 می رسد در مرحله روزت قد گیاه بسیار کوتاه است ارتفاع نهایی گیاه cm 180-160 بسته به نوع رقم می رسد .
برگها در مرحله ابتدایی روزت طویل ، عریض با حاشیه گرد در مرحله ایستاده از تضاریس زیادی برخوردار است .
گلهای کلزا عمدتا به رنگ زرد می باشند و دارای 4 کاسبرگ ، 4 گلبرگ و 6 پرچم است .
خورجین ها پس از تلقیح از پایین به بالا تشکیل شده و همزمان با توسعه گل تکامل می یابند .
دانه ها به رنگ قهوه ای تیره یا سیاه بوده و هرچه نارس تر باشند روشن تر هستند.
وزن هر دانه بین 5-5/3 گرم متغیر است .
(شهیدی و فروزان ، 1376)
مراحل رشد ظاهری کلزا
کلزا گیاهی است یکساله که همانند سایر گیاهان دارای مراحل خاص فنولوژیکی است .
مراحل رشدی گیاه کلزا را می توان به 7 مرحله تقسیم نمود .
مرحله A : جوانه زدن – گیاهان 2 برگ ابتدایی قلبی در این مرحله دارد .
مرحله B : مرحله روزت – این مرحله با توجه به تعداد برگ ظاهر شده به چند مرحله B1,B2,…,Bn تقسیم می شود .
مرحله C : مرحله رشد رویشی- در این مرحله گیاه شروع به ساقه دهی می نماید و میان گره ها قابل دیدن می باشند .
مرحله D : مرحله ظهور غنچه های گل
مراحل F,E (مرحله گلدهی): در این مرحله ابتدا غنچه های گل از هم جدا شده و اولین گلها باز شده و به تدریج به تعداد گلهای باز شده افزوده می شود .
مرحله G : مرحله شکل گیری خورجین (شهیدی و فروزان ، 1376)
خصوصیات گونه های مهم متعلق به جنس Brassica
کلزای معمولی همان brassica nopus L.
است که در اروپا و کانادا کشت می شود .
ارقام بهاره و زمستانه این گونه بعنوان منبع روغن گیاهی کشت می شود ولی ارقام زمستانه در شرایط مساعد معمولا پر محصولتر است .
بذر این گونه به رنگ سیاه و در حالت طبیعی اشکالی با بذرهای زردرنگ وجود ندارند .
(عزیزی و همکاران ، 1378)
تقسیم بندی ارقام کلزا
کلزای صنعتی : حاوی 60-22 % اسید اروسیک در روغن و 205-100 گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله .
رقم دو صفر : نوع تکامل یافته رقم یک صفر است و حاوی کمتر از 2% اسید اروسیک در روغن است .
رقم سه صفر : نوع اصلاح شده ارقام B.campeastris است و اصطلاحا به آن canoia گویند .
(شهیدی و فروزان ، 1376)
تاریخچه تولید کلزا در ایران و جهان
کلزا 2000 سال قبل از میلاد در هندوستان کشت می شد این گیاه حدود 35 سال قبل از میلاد از چین به ژاپن انتقال یافت و تا قرن 13 میلادی تنها اراضی کمی از کشورهای اروپایی به کشت آن اختصاص داشت .
اولین سری از روغنهای خوراکی از کلزا در سال 1956 در کانادا به بازار عرضه شد .
(شهیدی و فروزان ، 1376)
در 15 سال اخیر بیشترین افزایش در سطح کشت کلزا مربوط به کشورهای چین وهند است .
از آنجایی که عملکرد در اروپا نسبت به مناطق دیگر بیشتر است اکنون یک سوم تولید کل جهان را به خود اختصاص داده است .
(شهیدی و فروزان ، 1376)
تولید کلزا در ایران از بدو شروع فعالیت شرکت توسعه کشت دانه های روغنی آغاز گردید .
در آن زمان بررسی های ترویجی به رقم سوئد که کلزایی از گروه یک صفر محسوب می شود در زراعت بهاره صورت گرفت .
ولی بدلیل عدم موفقیت زراعی از یک سو و بالا بودن استاندارد روغن ایران از سوی دیگرگسترش آن بسیار محدود گردید باتولید ارقام جدید از گروه دو صفر مطالعاتی در مورد موسسه تحقیقاتی اصلاح و تهیه بذر و نهال در ایستگاههای مختلف کشور به ویژه در دو ایستگاه تحقیقاتی دشت ناز ساری و عراقی محله گرگان صورت گرفت که نتایج حاصله نشانگر توان قابل ملاحظه کلزا در زراعت پاییزه در مناطق شمالی کشور بود .
(شهیدی و فروزان ، 1376)
موارد کاربرد فراورده های کلزای روغنی
از آنجایی که دانه کلزا در درجه اول به خاطر روغن آن کشت می گردد اطلاعات مربوط به عملکرد دانه ممکن است با ارائه درصد روغن دانه تکمیل گردد و یا این که بجای عملکرد دانه اساسا عملکرد روغن بعنوان واقعی ذکر گردد .
محصول ثانویه مهمی که بعد از استخراج روغن باقی می ماند کنجاله کلزا است که جهت تغذیه دام مورد استفاده قرار می گیرد.
(احمدی وجاویدفر، 1377)
دلایل برتری کلزا و توجه کشاورزی به آن
• تطابق کلزا با شرایط مختلف جوی
• افزایش افزوده روغن و کنجاله در مقابل سایر محصولات و ارائه علوفه قابل ملاحظه
• امکان نگهداری محصولات به مدت طولانی
• ریشه بندی قوی و توان جذب رطوبت از اعماق خاک
• امکان افزایش راندمان در واحد سطح
• مقاومت گیاه در شرایط مرطوب در طول دوره بهره برداری
• هزینه تولید کم با توجه به زراعتهای مشابه
• بازگشت مشابه سرمایه در شرایط مقایسه با سایر محصولات زراعی
• بررسی های وسیع تحقیقاتی در کلیه موارد به ویژه در اصلاح و تولید ارقام جدید و مناسب
حمایتهای بازرگانی لازم آستانه حرارتی پایین و امکان رشد آن در درجه حرارتهای پایین امکان استفاده از گل کلزا برای زنبورداری هزینه های کشاورزان را تقلیل می دهد کلزا در تناوب زراعی با گندم می تواند در تکمیل تولید گندم از نظر حذف علفهای هرز ، کاهش بیماریها ، صرفه جویی در مصرف امکانات و توزیع خدمات مساعدت نماید .
(احمدی وجاویدفر، 1377) شرایط رشد و نمو کلزا اصولا خاکی که برای کشت کلزا مناسب است باید Ph آن بین 7-2/6 باشد .
کشت کلزا برای گرگان ، مازندران و گیلان 20 مهر تا 10 آبان و برای منطقه غرب ایران 30-15 شهریور و برای منطقه سردسیر آذربایجان 20-10 شهریور و برای مناطق گرم نظیر جیرفت اوایل آبان و اوایل آذر مناسب است .
زراعت کلزا با ایجاد وقفه درکشت متوالی غلات به کنترل بیماری ها ، آفات و علفهای هرز کمک کرده است .
(احمدی وجاویدفر، 1377) سطح زیر کشت کلزا در ایران کشور ایران با 17240 هکتار اراضی زیر کشت کلزا 06/0 درصد از کل زمینهای زیر کشت کلزای جهان را در اختیار دارد .
جدول 1-1-9- سطح زیر کشت کلزا به هکتار (1999-1993) سطح زیر کشت کلزا در سال زراعی 79-78 در ایران 17240 هکتار بوده که نسبت به سال قبل 4/2 برابر و نسبت به سال زراعی 73-72 ، 5/180 برابر افزایش دارد .(عزیزی و همکاران، 1378) تنظیم کننده های رشد کلزا مواد تنظیم کننده رشد برای غلات ، جهت کاهش ارتفاع و بهبود توان استقرار گیاه ساخته شدند .
چنین اثراتی برای کلزا هم در نظر گرفته شده است .
دو نوع از مواد شیمیایی آزمایش شده اند .
آنتی جیبرلینها و آنتی اکسین ها که در این قسمت مورد توجه و بررسی قرار گرفته اند .
در گیاه کلزا اصولا جیبرلین در زمان شروع طویل شدن ساقه و اکسین به هنگام توسعه بعدی ساقه و با ظهور جوانه های گل تولید می شوند .
مواد تنظیم کننده رشد را می تون در زراعت کلزای پاییزه استفاده کرد تا از بلندی ساقه گیاه در زمستان ممانعت شده و مقاومت آن به یخ زدگی افزایش یابد .
لذا کاربرد مواد تنظیم کننده رشد برای محصولات زودکاشت و یا محصول پاییزه ای که اندکی رشد کرده است می تواند مفید باشد .
مصرف این مواد در مرحله چهار برگی می تواند رشد رویشی را کاهش دهد .
اما هزینه مصرف پاییزه و مواد شیمیایی تنظیم کننده رشد معمولا اقتصادی نیست .
تصمیم گیری برای مصرف این مواد در کلزای بهاره بویژه از جهت زمان مصرف آن ، که پیش از س اقه رفتن یا در مراحل بعدی رشد باشد اندکی مشکل است .
(عاشوری ، 1380) مشخصات گیاه شناسی گیاه کلزا جدول 1-1 : مشخصات گیاه شناسی کلزا کلزا با نام علمی brassica napus L.
و نام انگلیسی Rapessed و نام فرانسه cloza که در ایران نیز به همین نام معروف است .
یک هیبرید آمفی دیپلوئید طبیعی ، روز بلند ، با مسیر فتوسنتز c3 می باشد .این گیاه حاصل تلاقی شلغم روغنی و کلم به شرح زیر می باشد .(آلیاژی و همکاران ، 1379) ویژگی های مروفولوژیک کلزا ریشه کلزا دارای یک ریشه اصلی ضخیم و نسبتا طولانی با انشعابات فرعی افقی است که می تواند تا عمق 80 سانتی متر در خاک فرو رود و گیاه رادر مقابل بادهای شدید محافظت کند .
هنگامی که گیاه به صورت چند ساله کاشته می شود سیستم ریشه بیشتر در خاک گسترش می یابد .
(عاشوری ، 1380) ساقه پس از جوانه زدن ، نخستین برگهای واقعی به شکل روزت ظاهر می شوند .
طول مدت این مرحله یکی از ویژگیهای مربوط به واریته است و تا حد زیادی تحت تاثیر زمان کاشت بهاره یا پاییزه قرار می گیرد .
اولین و گاه دومین برگ هایی که تشکیل می شوند به صورت جزئی رشد کرده و به سرعت شادابی خود را از دست میدهند .
در مرحله روزت قد گیاه بسیار کوتاه ، فاصله بندها به هم نزدیک و در حدود 5/1-1 سانتی متر است 2 الی 6 هفته پس از آغاز گل دهی ساقه شروع به بلند شدن کرده و از آن پس به سرعت رشد می کند .
ارتفاع ساقه بین 60 تا 80 سانتیمتر ، بسته به رقم ، نوع کشت(بهاره و پاییزه ) حاصلخیزی خاک و مقدار کود ازت به کار رفته متغیر است .
ساقه مقطعی تقریبا مدور دارد .
قائم و سبز کم رنگ است که به مرور زمان به زردی گرایش پیدا می کند.(حجازی، 1379، عاشوری، 1380) برگها برگها در مرحله ابتدایی طویل، عریض با حاشیه گرد و در مرحله رویشی دندانه های زیادی در آن ایجاد می شود .
کرک دار و متناوب هستند و با سه نوع دمبرگ چسبیده ، معمولی و ساقه آغوش به ساقه متصل می باشند .
برگهای پائینی رشد کمی داشته و کوچک باقی می مانند ، و برگهای میانی به سرعت رشد کرده و تقریبا 65 درصد سطح گیاه را تشکیل می دهند .
برگهای قسمت فوقانی نیز که قبل از گلدهی رشد کمی داشته اند در زمان گلدهی به حداکثر خود می رسند .
(حجازی، 1379) گل گل دو جنسی و کامل است که در گل آذین های خوشه ای قرار می گیرد و فرمول عمومی ان شامل 4ک+4گ+6پ+2ب است.
کاسبرگ ها جدا از هم و به حالت قائم یا گسترده قرار دارند و گلبرگ ها با پهنک پهن و دنباله باریک به حالت دو به دو متقابل و به صورت متناوب با کاسبرگ ها واقع شده اند .
علت نامگذاری تیره ، توجه به وضع قرار گرفتن گلبرگها و کاسبرگهای آنها می باشد.
نافه شامل 6 پرچم است که دوتای بیرونی کوتاه ترند که اصطلاحا تترادینام نامیده می شود که یکی از صفات کلی گیاهان این تیره را نشان می دهد .
مادگی شامل 2 برچه و محوطه تخمدان در نتیجه پیدایش یک دیواره ثانویه به دو خانه تقسیم می شود .
تخمدان فوقانی و از رویش آن میوه خورجین حاصل می شود.
مادگی چند شکلی و تخمدانها از برچه های زایا و نازا تشکیل شده اند .
کیسه های گرده در روی سطح کلاله و روبه بیرون گرده را توزیع می کنند .
درصد دگر لقاحی در ارقام مختلف و با روش های متفاوت بررسی و بین 22 تا 33 درصد گزارش شده است .
بساک ها در قاعده خود به میله اتصال دارند .
در آغاز پیدایش دانه گرده تک هسته ای است ولی بعدا رویش یافته و سه هسته ای می گردد .
دانه گرده معمولا کروی شکل ، سه شیاری و دارای اگزین با پوشش مشبک است .
(قهرمان ، 1379؛ حجازی، 1379) مراجع : احمدی ، م .ر.و.، جاویدفر ، ف.13773 تغذیه گیاه روغنی کلزا.
ترجمه کمیته دانه های روغنی ، ص 294.
خواجه پور،م.،1375.
تولید نباتات صنعتی .
انتشارات جهاددانشگاهی دانشگاه اصفهان.
شهیدی ، ا،و.فروزان ، ک.،1378.
کلزا.
انتشارات شرکت توسعه کشت دانه های روغنی ، ص 51.
شهیدی ، ا، و.
فروزان ، ک.،1378.
روش اجرایی طرح تامین منابع روغن نباتی(جلد سوم ) فاطمی ، حسن ، 1384.
شیمی مواد غذایی ، دانشکده فنی دانشگاه تهران ، ص 281-289 عاشوری ، م.،1380.
کشت دوم کلزا ، انتشارات افراز تهران .
عزیزی ، م.
سلطانی وخاور خراسانی .
1378.
کلزا(فیزیولوژی ، زراعت ، به نژادی ، تکنولوژی زیستی ) .
ترجمه .
انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد ، ص230.
لطیفی ، ن.، 1372.
زراعت سویا( زراعت – فیزیولوژی- مصارف).
ترجمه انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد ،ص 282.
تجری ، م.، 1384.
پایان نامه ( بررسی اثر شوری بر توان آللوپاتیکی کلزا از طریق مطالعه بر پارامترهای رشد ، برخی از ترکیبات آلی و فعالیتهای آنزیمی و نیز درصد جوانه زنی سویا و علف هرز گاو پنبه) دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرگان .
ایران5/4863500105626/63795/510917240سهم ایران از سطح جهان002/0011/0045/0025/0019/0064/0