زیتون که نام علمی آن اولئا اوروپا میباشد از خانواده اولئاسه است در این خانواده جنسهای زیادی که
اغلب آنها در نواحی گرم یا نیمه گرم زندگانی میکنند وجود دارد. از حیث ظاهر این گیاهان تفاوت زیادی
با یکدیگر دارند و از درختچه تا درخت بلندترین بین آنها مشاهده میشود.
نام قرآنی: زیتون
نامهای متداول:
فارسی، اردو، پنجابی، هندی: زیتون؛ عربی: زیتون، زیت؛ عبری: زیت؛ انگلیسی، فرانسوی،
آلمانی:olive؛روسی، لاتینی:oliva؛ ایتالیایی، اسپانیایی:olivo؛ ulivo؛elia،elaiaنام علمی:
Olea europaea ( از تیره زیتونOleaceae)
تاریخچه زیتون
زیتون گیاه بومی آسیای صغیر می باشد که از حدود 6000سال پیش ا ز طریق ایران ، سوریه و فلسطین
به بقیه نواحی مدیترانه گسترش یافته ا ست .
زیتون ا ز قدیمی ترین درختان شناخته شده در جهان می باشد .این درخت در جزیره کرت از 3000سال
قبل از میلاد به عنوان منبع ثروت پادشا هی تمدن با ستا ن عصر مفرغ جزیره کرت به حساب می آ مد.
اهالی فنیقیه ، کشت زیتون را ه ا ز سواحل مدیترانه تا افریقا و جنوب اروپا گسترش دا دند.زیتون
از 2000 سال قبل ا ز میلاد در مقبره های مصری یا فت شده است .
کشت زیتون سپس به یونان قدیم وپس از آن به روم گسترش یافت و همزمان با استیلای رومی ها ،آنان
زیتون را با خود به مناطق مختلف بردند .
1400سال پیش پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) پیروانشان را به استفاده از روغن زیتون جهت استعمال
خارجی توصیه می کردند وخودشان نیز از روغن زیتون استفاده می کردند .استفاده از این روغن در
بسیاری از مذاهب و فرهنگ ها دیده شده است .همچنین از آن در مراسم ویژه استفاده می شده است .در
آئین غسل تعمید در کلیساهای مسیحی ،روغن مقدس که معمولا" روغن زیتون بوده به عنوان تدهین و
روغن مالی استفاده می شده است .در مراسم کریسمس ، روغن زیتون برای تقدیس و برکت دادن توسط
اسقف به عنوان chrism یا روغن آمیخته و مرهم ،ا ستفاده می شده است .همانند انگور مبلغان مذهبی
مسیحی درخت زیتون را با خود به عنوان منبع غذایی به کا لیفرنیا بردند .روغن زیتون همچنین به عنوان
تدهین و روغن مالی پادشاهان قدیم یونانی و کلیمی نیز استفاده می شده است .یونانیان ،برندگان مسابقات
ورزشی را با این روغن ،روغن مال میکردند .همچنین از روغن زیتون به عنوان روغن مالی مردگان در
برخی فرهنگها استفاده می شده است .درختان زیتون در طول هزاران سال توسط انسانها دستکاری شده
است و این امر باعث شده است که گونه دقیق برخی از این درختان شناخته نشود .گونه های زیتونی که
در یک کشور یافت می شود ممکن است به نام های متفاوت نام گذاری شده باشد .برخی از تحقیقات که در
حال حاضر در حال اجرا است ، با استفاده از تکنیک های نقشه ژنی به مشخص شدن رقم دقیق زیتون
کمک می کند .در چند صد سال گذشته زیتون به مناطق شمال و جنوب امریکا ،ژاپن ،نیوزلند و استرالیا
گسترش یافته است .
موطن اصلی و قدمت زیتون
زیتون تقریبا از 3000 سال قبل از میلاد مسیح مورد استفاده قرار میگرفته است. این گیاه از نواحی گرم و نیمه گرم میباشد و موطن اصلی آن را در سوریه و جنوب ترکیه میدانند و از این نقاط به سایر نواحی که دارای آب و هوای مدیترانهای هستند برده شد و اکنون از دامنههای غربی هیمالیا در شرق تا سواحل اقیانوس اطلس در مغرب و در دو طرف دریای مدیترانه درخت زیتون کاشته میشود. علاوه بر نواحی نامبرده در آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی و استرالیا این محصول را نیز میکارند و مورد استفاده قرار میدهند.
مشخصات گیاه شناسی درخت زیتون
چوب درخت زیتون بسیار سخت و مقاوم است. رنگ آن زرد است که خطوطی قهوهای رنگ در آن وجود
دارد. از چوب زیتون برای تهیه اشیاء چوبی ظریف استفاده میشود. برگهای آن سبز رنگ، بیضوی و
دراز و به وضع متقابل یکدیگر بر روی ساقه قرار گرفتهاند. منشاء درخت زیتون احتمالاً منطقه مدیترانه
بوده و از آنجا به نقاط دیگر دنیا راه یافته است. زیتون معمولاً در اوایل تابستان شروع به گل دادن میکند
و میوه آن کم کم ظاهر میشود. در اواخر تابستان میوه آن به ثمر میرسد. در این هنگام زیتون سبز است
و بهتدریج تبدیل به بنفش و قهوهای و سپس سیاه میشود بهطوری که در اواخر پائیز که موقع برداشت میوه
است رنگ آن به کلی تیره است.
برگ درخت زیتون متقابل و باریک و سبز تیره و دائمی و همیشه سبز است. برگ نسبتا ضخیم بوده و در
قسمت فوقانی یعنی روی سطح برگ کاملا صاف و صیقلی است در صورتی که در سطح زیرین آن
دستههای متفرق کرک مشاهده میشود. این کرکها در اطراف روزنه قرار دارند و نقش آنها جلوگیری از
تبخیر در موقع گرما و خشکی هوا میباشد. جوانه گل زیتون در اواخر تابستان بین برگ و ساقه جوان
همان سال ظاهر میشود ولی به حال رکود باقی میماند تا بهار سال بعد که این جوانه رشد کرده و شاخه
تولید میکند. گل زیتون دارای چهار گلبرگ و دو پرچم است و گل آذین آن خوشهای است.
جوانه گل روی شاخه همان سال ظاهر میشود ولی میوه زیتون روی شاخه سال قبل قرار دارد. تعداد گل در هر خوشه و بنابراین در تمام درخت خیلی زیاد است لذا مقدار دانه گرده نیز زیاد میباشد ولی تمام گلهای یک درخت تبدیل به میوه نمیشوند. شکل تنه درخت زیتون خیلی نامنظم است یعنی تنه درخت صاف و عمودی رشد نمیکند و اغلب برجستگیها و غدههایی روی تنه و شاخههای آن مشاهده میشود. روی ریشه درخت زیتون نیز مجموعهای از جوانهها ساقه هوایی فشرده به یکدیگر به شکل غده که اندازه آن به درشتی یک تخم غاز است مشاهده میشود.
زیتونها (نام علمی: Olea europaea) شامل تقریباً 20 گونه درختان کوچک از خانواده Oleaceae
بوده و در جهان کهن از حوزه دریای مدیترانه، شمال افریقا، جنوب شرقی آسیا، شمال تا جنوب چین،
اسکاتلند و شرق استرالیا پراکندگی گستردهای داشته اند. آنها همیشه سبز بوده و دارای برگهایی کوچک و
یکپارچه هستند که روبروی هم قرار گرفته اند. میوه این گیاه یک شفت میباشد.
معروفترین گونه شناخته شده این گیاه زیتون اروپایی نام دارد Olea europaea که از دوران باستان
برای تهیه روغن زیتون و نیز برای خوردن خود میوه آن کاربرد داشته است (که در حالت طبیعی تلخ
است که باید در معرض تخمیر طبیعی قرار گیرد و یا به منظور قابل خوردن نمودن، آن را در آب نمک
بخوابانند).
زیتون وحشی به شکل درخت کوچک یا بوتههایی با رشد هرزه و تیغدار است که دارای برگهایی دوک
مانند وتیز، رنگ سبزمایل به خاکستری در قسمت بالا میباشد، زیتون وحشی جوان در قسمت پایین سفید
رنگ و دارای پولکهایی مایل به سفید است ؛ گلهای سفید کوچکی دارد که کاسه و جام گلها دارای چهار
درز کاسه گل، دو پرچم و کلاله شکافته میباشد این گلها به تدریج به شکل خوشههایی که ازبغل برگها
ظاهر میشوند بر روی چوبهای سالهای آخر میروید ؛ شفت (میوه) در گیاه وحشی کوچک و دارای
غلافی گوشتداراست این غلاف که تعیین کننده ارزش اقتصادی میوه میباشد در نوع وحشی نسبتاً نازک
است. انواع کشت شده خصوصیات متفاوتی دارند اما فشرده تر، حاصلخیزتر و بی خار است.
از دیدگاه پرورش دهندگان مدرن، تنوع زیتونهای شناخته شده بسیارزیاد است. فقط در ایتالیا حداقل 300
گونه وجود دارد اما تعداد کمی از آنها تاحد زیادی رشد میکنند.گونههای اصلی ایتالیا '
Leccino', 'Frantoio'و 'Carolea' هستند.هیچکدام از آنها را نمیتوان با توصیفات باستانی همانند
دانست، اگرچه بعید نیست بعضی از گونههای نازک برگ که بیش از همه مورد توجه میباشند از تبار
Licinian معروف باشند.درختان پهن برگ اسپانیا میوههای درشت میدهند اما غلاف آنها طعمی نسبتاً تلخ
تر دارد و کیفیت روغن آنها نامرغوب تر است.این زیتونهای اسپانیایی است که معمولاً پس ازسوراخ
سوراخ شدن و پر شدن پرورده شده وپس از خواباندن در آب نمک تازه خورده میشوند(با فلفل ترشی، پیاز ترشی یا سایر چاشنی ها).