گلرنگ Carthamus tinctorius L. دیرزمانی است که دراکثر کشورهای جهان به عنوان گیاهی با خواص برجسته کشت و زرع میشود . سابقه کشت این گیاه درمصر به 4000 سال و در چین به 2000 سال قبل میرسد . این گیاه جدا از آنکه به عنوان یک گیاه روغنی شناخته میشود ،دارای خواص دارویی نیز میباشد . داروی علفی آن جهت بهبود جریان خون ، کاهش درد و بهبود بیماریهای عروقی به کار میرود . این گیاه به دلیل قابلیتهائی نظیرقدرت سازگاری بالا ، مقاومت به سرما،مقاومت نسبی به خشکی ، شوری و قلیائیت بالای خاک و موارد مصرف متعدد در بسیاری از کشورها بطور گسترده کشت میشود . روغن دانه این گیاه کیفیت قابل ملاحظهای دارد . میزان اسید لینولئیک آن بین 73 تا 85 درصد است که بالاترین مقدار دربین نباتات روغنی میباشد . اسیدلینولئیک موجود درروغن حاوی خواصی نظیر کاهش چربی خون و کلسترول و سختی رگها میباشد . روغن گلرنگ به عنوان ماده خام جهت افزودن به مواد رنگی ، ورنی ، جوهر چاپ و فیلم ، نوار مغناطیسی و … بکار میرود واین درحالی است که موارد استفاده آن در صنعت روزبهروز درحال افزایش است . گلچههای این گیاه به عنوان ماده اولیه جهت استخراج پیگمانهای رنگی به منظور افزودن به مواد غذایی بهکارمیرود ،گلچههای گلرنگ حدود 30% پیگمان زرد دارد که بطور قابل ملاحظهای در مواد غذایی و نوشیدنیها و … میتواند به کار رود . هرچند مزایای برشمرده فوق در اکثر کشورهای جهان مورد بهرهبرداری قرارمیگیرد ولی متأسفانه درکشور ما به دلیل عدم اطلاع و شناخت کافی از این گیاه سطوح زیرکشت آن اندک و تحقیقات برروی آن ناچیزاست .
توسعه و اهمیت :
گلرنگ یا کافشه ،وابسته به راسته سینادره1 ،تیره آستراسه 2،جنس کارتاموس3و گونه زراعی تینک توریوس4 میباشد .
سابقه کشت این دانه روغنی در کشور مصر به 2500 سال قبل میرسد . بهاحتمال قوی گلرنگ درشمال شرق هندوستان ،ایران و یا ترکیه اهلی گردیده است . گونههای زراعی این گیاه از گونههای وحشی آن مثل اکسیوکانتا 5و یا فلستینوس 6 منتج شدهاند .
میزان روغن قابل استخراج از بذر گلرنگ نسبت به رقم 25-20 درصد و از مغز دانه 45-35درصد میباشد . روغن گلرنگ در تغذیه و صنایع مورد مصرف قرارمیگیرد . کنجاله باقیمانده پس از روغنکشی ، تا اندازهای تلخ مزه است ولی با مخلوط نمودن آن با کنجاله چغندرقند و یا کنجاله ساقه نیشکر ، احشام میتوانند آن را با رغبت بخورند . طیف رنگی در گلبرگهای ارقام مختلف گلرنگ دارای دامنه زیادی بوده و به رنگهای سفید ( بهندرت ) زرد ، نارنجی ،لیمویی ،قرمز و زعفرانی دیده میشود . ازخیس نمودن گلبرگهای گلرنگ میتوان در رنگین نمودن مواد غذایی استفاده نمود که از دیدگاه سلامتی بر رنگهای سنتتیک ارجحیت دارند . گلبرگهای گلرنگ حاوی ماده رنگی به نام کارتامین7بوده که به رنگ قرمز پرتقالی دیده میشود ، این ماده نامحلول درآب بوده ولی در محلولهای قلیایی قابل انحلال است . کارتامیدین8 به رنگ زرد و محلول درآب میباشد . عملکرد گلبرگ خشک ( با 8 درصد رطوبت ) دریک هکتار نسبت به رقم ،تراکم و نوع زراعت بین 120-70 کیلوگرم متغیراست . سطح کشت ،تولید و عملکرد هکتاری گلرنگ در دنیا در سال 1999 به ترتیب 1095611 هکتار ، 895396 تن و 817 کیلوگرم گزارش شده است . مهمترین کشورهای تولید کننده گلرنگ به ترتیب ایالات متحده امریکا ، مکزیک و هندوستان میباشند . سطح کشت این دانه روغنی در کشور اندک بوده ولی در برنامه 5 ساله دوم ،سطحی معادل 14000 هکتار که 21 درصد از سطح کل کشت دانههای روغنی کشور میباشد ، درنظرگرفته شده است .
1-Synadrae 2-Astraceae 3-Carthamus 4-Thinctorius
5-C.Oxyacantha 6-Palaestinus 7-Carthamin 8-Carthamidin
1
گیاهشناسی و زیست شناسی :
گلرنگ گیاهی است پرشاخ وبرگ ، ریشه عمقی داشته به طوری که این ریشه در شرایط مناسب 2 الی 3 متر در خاک نفوذ میکند . از ریشه مزبور ،ریشههای جانبی متعددی انشعاب حاصل میکنند که درآبرسانی و تغذیه بوته نقش مهمی را برعهده دارند . اگر در شرایط معمول که عمق گسترش ریشهگندم بطور عمودی 40 سانتیمتر میباشد ، نفوذ ریشه گلرنک اندازهگیری شود میزان آن تا 220 سانتیمتر نیز بالغ میگردد . لایه متراکم و فشرده تحتالارض ، رشد ریشه را محدود میکند ، همچنین نمک خاک و آب آبیاری از رشد ریشه خواهد کاست . مقاومت گلرنگ به شوری خاک کمتر از جو بوده ، ولی از پنبه بیشتر است . هدایت الکتریکی (EC) به میزان 11 سی زیمنس برمتر موجب افت عملکرد تا حد 25 درصد میشود . بطور معمول گلرنگ در خاکهای شور ،شاخههای خود را به صورت مجتمع و درانتهای ساقه اصلی تولید میکند . شکل ساقه استوانهای بوده که از رشد محور بالای لپه1 حاصل میگردد .
رنگ ساقه دراوایل رشد سبز بوده ولی به مرور کمرنگ شده و در مرحله رسیدگی به رنگ کرم یا کاهی درمیآید . ساقه عاری از کرک است . در گلرنگ با افزایش شاخههای انشعابی از قطر ساقه اصلی کاسته میشود . ارتفاع ساقه بستگی به نوع رقم داشته ولی با توجه به شرایط آب و هوایی و تراکم بوته ، قابل تغییر بوده و میتواند از 50 تا 200 سانتیمتر نوسان داشته باشد . خاستگاه ارقام پابلند گلرنگ ممالک ترکیه و افغانستان بوده درحالی که ارقام پاکوتاه نشأت گرفته از کشور هندوستان میباشند .