متابولیسم کربن در فتوسنتز
واکنشهای فتوسنتزی در دو مرحله انجام می گیرند . در مرحله اول یا مرحله واکنشهای نوری ، انرژی نورانی به انرژی شیمیایی تبدیل می شود وATP وNADPH به وجود می آید . این دو ماده برای انجام واکنشهای مرحله دوم فتوستز یا واکنشهای تاریکی لازم اند . در نور ، گیاه سبز دی اکسید کربن جو را جذب و در سیستم فتوسنتزی تثبیت دی اکسید کربن ابتدا منجر به تشکیل نخستین فرآورده(های)پایدار فتوسنتزی می شود و سپس بتدریج سایر فراورده ها به وجود می آیند . واکنشها ی احیای دی اکسید کربن و تبدیل آن به کربوهیدارتها در گیاهان سبز فتوسنتز کننده به صورت چرخه ای و به چرخه متابولیسم کربن موسوم است این چرخه به طور کلی ویژگیهایی دارد که عمدتا عبارت اند از : (1) انجام فرایند کربوکسیله شدن و تشکیل نخستین فراورده نسبتا پایدار فتوسنتزی ،(2) فعال بودن آنزیم کربوکسیلاز ،(3) وجود ماده پذیرنده دی اکسید کربن ،(4) بازسازی ماده پذیرنده دی اکسید کربن و بالاخره ،(5) خروج بخشی از کربن تثبیت شده از چرخه و تشکیل فراورده های ذخیره ای فتوسنتز .چرخه متابولیسم کربن در فتوسنتز در همه گیاهان یکسان نیست . به طور عمده امروزه سه نوع چرخه متابولیسمی برای متالیسم کربن در فتوسنتز شناخته شده است:
- اولین چرخه به چرخه کالوین (یا چرخه فتوسنتزی احیای کربن یا چرخه احیای پنتوز فسفات در فتوسنتز و یا چرخه متابولیسم کربن در گیاهان C3 موسوم است . یا به اختصار RUDP است . نخستین فرآورده نسبتا پایدار فتوسنتزی در این چرخه اسید آلی سه کربنC3 بنام اسید 3 – فسفو گلیسریک است . آنزیم مسئول اضافه شدن Co2و RUDP یا انجام کربو کسیلا سیون در گیاه ، ریبولوزدی فسفات ، کربوکسیلاز نام دارد .
- چرخه دوم به چرخه اسید دی کربو کسیلی C4یا چرخه متابولیسم کربن در گیاهان C4 و یا به اختصار به چرخه C4 موسوم است . پذیرند ه دی اکسید کربن در این چرخه یک اسید سه کربنی آلی به نام اسید فسفوانول پیرووی یا به اختصار PEP است . که در نتیجه کربو کسیله شدن آن با دی اکسید کربن ، نخستین فراورده فتوسنتزی به صورت یک اسید آلی چهار کربنی به نام اسید اگزالواسیک به وجود می آید . آنزیم کربو کسیلاز مربوطه فسفوانول پیروویک کربو کسیلاز یا به اختصار PEP – کربو کسیلاز است . در فتوسنتز گیاهان C4 چرخه متابولیسمی کربن پس از طی مراحلی به چرخه کالوین منتهی می شود . در واقع در گیاهان C4 مقدم بر چرخه کالوین ، چرخه دیگری یافت می شود که هر دو تواما به چرخه C4 موسوم اند .
- چرخه سوم متابولیسم کربن قتوسنتزی متابولیسم اسیدی کراسو لا سه ای یا متابو لیسم نوع کراسو لاسه ای است . گیاهان دارای این چرخه در نواحی خشک و کویری می رویند . روزنه های برگ در این گیاهان در روز بسته است و در شب باز می شوند . گیاه در طول شب دی اکسید کربن مورد نیاز دستگاه فتوسنتزی را جذب می کند . ماده پذیرنده دی اکسید کربن اسید فسفوایول پیروویک (PEP ) است که پس از کربو کسیله شدن به صورت ماده ای چهار کربنی به نام اسید مالیک ظاهر می شود . آنزیم مسئول کربوکسیله شدن PEP کربو کسیلاز است . در روز اسید مالیک به اسید پیروویک و دی اکسید کربن تبدیل می شود و دی اکسید کربن حاصله به چرخه ای مشابه چرخه کالوین وارد می شود و فراورده های فتوسنتزی را به وجود می آورد .
تصویر شماره یک - فسفوریلاسیون
تصویر شماره دو - واکنش های نور و تاریکی
چرخه کالوین یا چرخه احیای پنتوز فسفات در گیاهان C3
در جریان انجام عمل فتوسنتر ، دی اکسید کربن جذب شده توسط برگهای سبز با کمک عواملی نظیر ATP و NADPH (که در جریان واکنشهای فتو شیمیایی فتوسنتز تامین می شود ) احیا و به کربوهیدراتها و انواع دیگر فراورده های فتوسنتزی تبدیل می کنند . کشف کربن رادیواکتیو (C 14 ) به مثابه ردیابی مناسب جهت تعقیب فرایندهای مربوط به متابولیسم کربن ، عامل عمدهای در ارتقای دانش بشر درباره فرایند های زیست شیمیایی فتوسنتز گیاهان به شمار می رود . می دانیم که با استفاده از ایزوتوپ رادیواکتیو عنصری مشخص مسیر متابولیسمی آن را می توان رد یابی کرد . معیار رد یابی ایزو توپ رد یاب تشعشات رادیو اکتیوی است که از آن صادر می شود . بنابراین با اندازه گیری رادیواکتیویته فراورده های موجود در یک چرخه متابولیسم ، نه تنها رد یابی مسیر متابولیسمی عنصری مشخص میسر است بلکه با اندازه گیری غلظت رادیو اکتیویته موجود در فراورده های متابولیسمی می توان سمت انها را با یکدیگر مقایسه کرد . کربن رادیو اکتیو (C 14 ) به مثابه رد یابی جهت تعقیب مسیر متابولیسمی کربن در فتوسنتز در اوایل دهه 1940 توسط گروهی از گیاه شناسان به سرپرستی کالوین و بنسون در دانشگاه کالیفرنیا در برکلی به کار گرفته شد . مراحل عملی استفاده از کربن رادیواکتیو (C 14) برای بررسی متابولیسم کربن در فتوسنتز را میتوان به شرح زیر خلاصه کرد :
ابتدا گیاهان مورد نظر (گیاهان سبز ابتدایی نظیر جلبکهای سبز یا گیاهان سبز عالی ) در شرایط مناسبی از مواد غذایی ، حرارت و نور رویانده می شوند . گیاهان در این شرایط به رشد خود ادامه می دهند و از دی اکسید کربن جو که دارای کربن معمولی(C 12 ) است تغذیه می کنند .
کربن جذب شده توسط گیاهان وارد چرخه متابولیسمی فتوسنتز می شود و بتدریج فراورده های فتوسنتزی گوناگونی به وجود می آورد . متابولیسم فتوسنتز در چنین شرایطی و بتدریج سیر طبیعی خود را طی می کند که اصطلاحا آن را فتوسنتز در حالت آرام می نامند .سپس در زمان معینی دی اکسید کربن با کربن رادیواکتیو (C 14 ) در اختیار گیاه قرار می گیرد. به گیاهان امکان داده می شود تا همچنان در حرارت و نور مناسب به عمل کربن گیری فتوسنتزی ادامه دهند . از لحظه جذب 14Co2 در زمانهای متفاوت ( 5 ثانیه ، 10 ثانیه ، 20 ثانیه ، 40 ثانیه ، یک دقیقه و غیره ) نمونه هایی از گیاه سبز در حال انجام فتوسنتز را برداشت و بلافاصله آن را در اتانول جوشان وارد می کنند و آن را می کشند . در نتیجه واکنشهای آنزیمی متوقف و نیز ترکیبات محلول در الکل موجود در نمونه گیاهی از برگ استخراج می شوند . سپس با بررسی شیمیایی این عصاره الکلی فراورده های فتوسنتزی محتوی C 14 را تعیین می کنند . به این ترتیب می توان مسیر کربن را در متابولیسم فتوسنتزی ترسیم و ترتیب فراورده های فتو سنتزی و جای هر کدام را در چرخه متابولیسم کربن فتوسنتزی مشخص کرد . با این روش می توان دریافت که نخستین فراورده ( های) تشکیل شده در فتوسنتز کدام است و در چرخه کربن فتوسنتزی از چه راهی سایر فراورده های فتوسنتزی را به وجود می آورد . گروه برکلی در آزمایشهای اولیه خود روشهای تجزیه شیمیایی نظیر استخراج ، تهیه رسوب ، تولید کریستال و غیره مناسب در مطالعه مولکولهای آلی را برای کار خود برگزیده بودند ولی تجربه نشان داد که اینها روشهایی مشکل اند و برای استخراج مواد با مقدار خیلی کم در گیاه مناسب نیستند .