دانلود مقاله ارگ بم

ارگ بم
نمادی از معماری و شهرسازی ایرانیان
بم دایره المعارفی از روشهای ساختمان سازی در خاورمیانه قدیم ،خانه ها ،گنبدها ،سه کنجیها ،برج و باروهایی که از خشت خام ساخته شده اند و تکنیک آن ها به دوران کتاب مقدس برمی گردد.

این شهر قدیمی از دهه 1930 تا حد زیادی متروکه شده و حتی بخش های بسیاری از آن رو به زوال نهادند.کار بازسازی آغاز شده بود.

در شمال شرقی شهر بم , بربالا و دامنه صخره ای عظیم قلعه ای مستحکم را پی افکنده اند که اهالی محل آن را " ارگ " نامند که در واقع این بنای سترگ , شهرقدیم بم است , ارگ بم و شهر آن از جمله قلعه های نظامی بسیار مهم و تاریخی به شمار می رود .

ارگ بم نمونه کاملی از شیوه های معماری ایران است و نمونه هایی از قرنها معماری در آن به چشم می خورد .

ارگ بم که بزرگترین مجموعه خشتی جهان است , به شکل قلعه های پرشکوه برفراز تبه ای به ارتفاع 61 متر چونان تاجی مرصع برسربناهای تاریخی ایران , درخششی جاودانه دارد .

پیرامون ارگ بم , حکایتهای تاریخی که گاه به جرگه افسانه می گراید , فراوان است ولی سعی براین است که مستندترین موضوعات باستان شناسی با مدد از تاریخ و معماری در معرفی هرچه بهتر این بنای بزرگ دخالت داشته است .

سابقه تاریخی ارگ بم به موجب نوشته های تاریخی , از جمله حدودالعالم و تاریخ وزیری به دو هزار سال پیش می رسد .

شواهد زیادی از جمله وضعیت پلان مرکزی وتعدادی خشت موجود در خانه حاکم و خانه رئیس سرباز خانه ادعای فوق را به اثبات می رساند .

در کل , از مجموع نوشته های دوران اسلامی و بررسی های مقدماتی معماری و باستان شناسی می توان نتیجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساسانی و احتمالا" در دوره اشکانی ایجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است احتمال می رود ساکنین قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزی و پارچه بافی می گذرانیده اند پژوهش در امر نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یک سری کاوشهای منظم باستان شناسی دارد ولی آنچه مسلم است سابقه تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول تاریخ ارگ , بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است .

ارگ بم بااین سابقه طولانی تاحدود 180 سال پیش از این , محل سکونت عده ای از اهالی بم بوده و بعد از ترک و نقل مکان مردم , به دست فراموشی سپرده شده است .

دراین مدت که بیش از 150 سال به طول انجامیده خرابی های جبران ناپذیری توسط عوامل انسانی و عوامل طبیعی بر پیکره ساختمانها وارد آمده است .

مجموعه ارگ بم , شامل شهر قدیم و قلعه , قریب به 20 هکتار (طول ضلع غربی ارگ 520 و عرض آن 430 متر می باشد ) وسعت دارد و مسافت ارگ و قلعه , قریب 6 هکتار است .

سه سمت قلعه را باغ و خانه های مسکونی و زمینهای کشاورزی محصور نموده و ضلع شمالی در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است.

این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و به طور کلی شامل خندق گرداگرد حصار , برجهای دیده بانی , مدخل قدیمی , کوچه ها و خانه ها می باشد.

از سمت شمال شرقی یک حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر می گیرد .

( دورتادور قلعه خندقی ژرف وجود دارد که آن را از یورشها مصون می داشته است .

) در مجموع 38 برج دیده بانی در فواصل معین روی باروها قرار گرفته و آخرین بارو را خندقی عمیق از اطراف جدا می نموده است بدون شک ایجاد قلعه ارگ بم بر بلندای تپه ای سنگی باید دارای موقعیت سوق الجیشی مهمی باشد .

درمیان این شهر عمارت یا قلعه حاکم نشین برروی صخره ای طبیعی بنا شده است عمارت دارای پنج طبقه است که از خشت خام ساخته شده است .

واحدهای شناخته شده گوناگون این بنا به ترتیب عبارتند از : ورودی و محله عام نشین , دروازه دوم و اصطبل , دوازه سوم , سربازخانه و تشکیلات مربوط به آن , ساختمان مرکزی یا حاکم نشین .

واحدهای شناخته شده در عامه نشین عبارتند از : راهرو اصلی ( بازار ) , مسجد جامع , نمازخانه , حسینیه , کاروانسرا , آب انبار , میدان مدرسه , سابات جهودها , حمام و زورخانه ( مقبره ؟) و تعدادی خانه های قدیمی .

در محله عام نشین , خانه های عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بناگردیده و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی است که تاحدودی نیازهای وابسته به اجتماع زنان خود را رفع می نموده است
در کل , از مجموع نوشته های دوران اسلامی و بررسی های مقدماتی معماری و باستان شناسی می توان نتیجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساسانی و احتمالا" در دوره اشکانی ایجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است احتمال می رود ساکنین قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزی و پارچه بافی می گذرانیده اند پژوهش در امر نحوه زندگی و تاریخ ارگ احتیاج به یک سری کاوشهای منظم باستان شناسی دارد ولی آنچه مسلم است سابقه تاریخی ارگ به قبل از اسلام می رسد و در طول تاریخ ارگ , بارها مورد یورش قرار گرفته و بازسازی شده است .

این شهر قدیمی از چهار قسمت تشکیل شده و به طـــور کلی شامل خندق گرداگرد حصـار , برجهای دیده بانی , مدخل قدیمی , کوچه ها و خانه ها می باشد.

در محله عام نشین , خانه های عمومی کنار کوه روی زمین مسطح بناگردیده و از نظر شهرسازی و تشکیلات زندگی شهری مجموعه کاملی است که تاحدودی نیازهای وابسته به اجتماع زنان خود را رفع می نموده است .

برخی از خانه های عام نشین از اهمیت خاصی برخوردارند , زیرا این خانه ها شامل بیرونی و اندرونی , بادگیر , ایوان , اتاقهای زمستانی و تابستانی و محلی جهت نگهداری اسب و احشام بوده و داخل حیاط هر خانه چاه آبی در نظر گرفته شده است .

تقریبا" بیشتر خانه های عمومی متصل به هم ساخته شده غالب آنها به یکدیگر راه دارند در بعضی خانه ها حمام اختصاصی به چشم می خورد و در کنار تعدادی از آنها اصطبل را جدا از محل زندگی ساخته اند .

تعدادی از خانه های ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربری ستونها دو طبقه ساخته شده اند که این امر نشانگر روند ازدیاد جمعیت در یکی از دوره های گذشته است در میان خانه های عمومی تضادهایی از نظر وسعت حجم واستقامت مشاهده می شود .

بعد از ورودی یک راه اصلی تا دروازه دوم کشیده شده , قسمتی از این شاهراه بازار شهر است که متاسفانه سققهای بازار منهدم شده و درحال حاضر ستونها و قوسها باقی مانده است آثار مغازه های نانوایی , روغنگیری و قفسه های خشتی در بازار نشانی از رونق گذشته آن می باشد به موازات شاهراه , دو راه دیگر به دروازه دوم می رسد.

در دوره اسلامی , درارگ دو مسجد با نامهای مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسینیه شامل یک صحن , یک ایوان دو طبقه قرینه هم و چند اتاق ساخته شده است .

سه منبر خشتی در حسینیه وجود دارد .

زورخانه ارگ به شیوه سایر ورزشگاههای سنتی از چهار ایوان , یک گنبد و گود تشکیل شده است .

در ارگ یک کوچه سرپوشیده وجود دارد که به سابات جهودها شهرت دارد .

در محله عامه یک حمام عمومی بوده که براثر بی خبری مردم به منظور استفاده از آجرهای حمام آن را به کلی منهدم کرده اند .

دومین واحد ارگ بعد از دروازه دوم , اصطبل و یک حصار و اطاقهایی برای نگهبانان است .

از دروازه دوم تشکیلات مربوط به حاکم نشین واقع شده که این قسمت از ارگ در شیب و بالای کوه قرار گرفته است که اصطبل , اولین واحد این بخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقی چاه آب تعبیه شده است .

باتوجه به نوشته ها و کتب تاریخی زمان قاجاریه از جمله تاریخ وزیری , دستگیری لطفعلی خان زند و محاربه او با سربازان محمدعلی خان زابلی حاکم قلعه , در اصطبل اتفاق افتاده است .

پس از اصطبل دروازه سوم , سرباز خانه و خانه رئیس قشون مستقر در ارگ می باشد .

در برج جنوب غربی سنگ آسیا بادی دیده می شود.

آسیای ارگ تنها آسیابادی است که در منطقه بم دیده می شود .

این آسیا در دوره قاجاریه ساخته شده است.

چاهی عمیق در سربازخانه دیده می شود که اکنون فاقد آب است .

از سربازخانه یک راه به طرف منطقه مرکزی قلعه کشیده شده است.

این راه به حیاط حاکم نشین می پیوندد.

هسته مرکزی یا حاکم نشین ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکیل شده است.

برج دیده بانی مرکزی, حمام , حوض و چاه آب دراین قسمت وجود دارد .

آثار مسیر آبی از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبی وجود دارد که احتمالا" بخشی از قنات نهرشهر به طور مداوم از ارگ می گذشته است .

عمارت چهارفصل سه طبقه و قصر حکومت بوده و کلیه اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن دراین محل از طرف حاکم صادر می شده است .

در کنار عمارت چهارفصل یک حمام اختصاصی و یک چاه آب دیده می شود .

آب آشامیدنی ساکنان ارگ از چاههایی در حیاط خانه ها تامین می شده است .

مصالح عمده بناهای ارگ , خشت خام , ملات , گل رس و کاه و گاه به ندرت در بنای آن سنگ لاشه , آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است .

ارگ بم تنها یک ورودی داردکه طاق ورودی آن قابل مقایسه با قوسهای دوره ساسانی است و دو برج طرفین و هشتی احتمالا" در دوره صفویه به ورودی الحاق شده است.

آثار دروازه دیگری در ضلع شمالی ارگ در محلی موسوم به " کت کدم " به چشم می خورد که به ظاهر استفاده چندانی از آن نشده و یاکمی بعد از ایجاد حصار مسدود شده است.

ارگ بم دارای یک راه اصلی از جنوب به طرف حاکم نشین و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقی و غربی است 60 متر از راه اصلی بازار سرپوشیده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهایی از راسته ها به چشم می خورد.

از ویژگیهای ارگ بم چهار حصاری است که از سمت جنوب , حاکم نشین را برمی گیرد و اولین حصار مطمئن ترین نقطه اتکایی است که مردم را از هجوم مصون می داشته است , زیرا ارتفاع حصار تا 18 متر می رسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهایی در نظر گرفته شده و پهنای حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است , برجهای دیده بانی درحصار علاوه بر تقویت و استحکام حصار و تسهیل امر دیده بانی , محل استــراحت مامورین و نگهبانان بوده و کنگره ها و ترکشها و برجها در دیده بانی و حراست قلعه نقش ارزنده ای داشته اند .

حصار برونی ارگ را خندقی احاطه کرده است .

ارگ بم به واسطه اینکه در مسیر جاده شرق به غرب قرار گرفته همیشه در طول تاریخ مورد توجه بوده و ازاهمیت خاصی برخوردار است .

آخرین حادثه تاریخی که در اذهان مردم از ارگ به یادگار مانده است.

دستگیری لطفعلیخان زند بوسیله محمدلی خان زابلی حاکم قلعه بم است.

ارگ بم تا سال 1254 هـجری قمری و غائله آقاخان محلاتی مسکونی بوده و تا هشتادسال قبل , از حاکم نشین به عنوان ژندارمری و مرکز قشون نظامی استفاده شده است و به عبارتی زندگی در ارگ از تاریخ ایجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جریان داشته است.

مرمت ارگ بم بیشتر جنبه حفاظتی و نگهداری دارد وسعی برآن است تافرم و شکل و نمای مجموعه های ارگ همچنان حفظ و تغییرات کلی در آنها به وجود نیاید , تنها چنداثر مهم به عنوان نمونه سازی مانند مسجد , مجموعه میرزانعیم , خانه مشهور به خانه احمدی یا زابلی و خانه حاکم و چنداثر دیگر تعمیر و احیاشده اند .

حاکم نشین قلعه درحدود سالهای 1337 هجری شمسی به بعد توسط اداره باستان شناسی و آموزش و پرورش بم تعمیر گردیده است تعمیرات اساسی ارگ از سال 1352 هجری شمسی شروع شد و هر سال به طور متوسط شش ماه در ارگ کار شده است .

تعمیرات انجام شده عبارتست از تعمیر و مرمت باروها , مشخص کردن آبروها , زیربندی و مرمت بخشی از ستونها , اندود پشت بام , اصطبل , سربازخانه , خانه حاکم و غیره .

این مجموعه عظیم خشتی امروز بر اساس زلزله 3/6 ریشتری تقریبا بطور کامل ویران شد.

وجود تک مناره ای سفید رنگ در میان قدیمی ترین اسناد تصویری باقی مانده از ارگ تاریخی بم، اطلاعات جدیدی را در مورد سیمای تاریخی این مجموعه در اختیار پژوهشگران قرار داده است.

پیش بینی می شود این یافته ها، به دلیل اهمیت علمی، تحولی عظیم را در روند مطالعات تخصصی در زمینه نحوه بازسازی ارگ بم ایجاد خواهند کرد.

15 قطعه عکس قدیمی در مجموعه‌ آلبوم های خصوصی خانواده فرمانفرما ،که در اختیار موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، وابسته به بنیاد مستضعفان است، سیمای حقیقی ارگ بم ، پیش از مرمت آن در دهه 40 را به تصویر می کشند.

«مهندس فریبا فرزام» رییس مرکز اسناد و کتابخانه سازمان میراث فرهنگی همچنین عضو کمیته مستندنگاری ستاد نجات بخشی ارگ بم، این عکسها، پس از زلزله مخرب پنجم دی ماه 82، از سوی موسسه مطالعات تاریخ معاصر، برای تکمیل اسناد و مدارک مورد نیاز برای احیای ارگ، در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.

در این تصاویر رنگ آمیزی سفید کنگره های ارگ و وجود تک مناره ای در عمارت چهار فصل بیش از هر چیز نظر متخصصان را به خوذ جلب کرده است.

در این باره گفت: «این عکس ها در اختیار موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران بود که پس از زلزله پنجم دی در بم و تخریب ارگ تاریخی این شهر، از سوی این موسسه برای تکمیل اسناد و مدارک مورد نیاز برای احیای مجدد ارگ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت و اکنون بررسی های انجام شده در بانک اطلاعات و اسناد سازمانی، مشخص کرده که این عکس ها در حال حاضر از جمله قدیمی ترین اسناد تصویری از این محوطه تاریخی به شمار می روند.» پیش از این تصور می شد، کنگره های ارگ بم بدون رنگ آمیزی بوده اند، اما اسناد تصاویری بدست آمده این تصور را نقض می کنند.

دلیل تغییر رنگ آنها پس از مرمت، روشن نیست.

به گفته مهندس فرزام، سازمان میراث فرهنگی، در خصوص ویژگی های ارگ در سال های پیش از مرمت، با کمبودهای جدی منابع تصویری مواجه بود اما این تصاویر، پاره از ابهامات را در مورد ارگ برطرف می کند.

«رضا فراستی» مدیر اطلاع رسانی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، در این باره گفت: «بخش قابل توجهی از اسناد، مدارک مصادره شده پس از انقلاب به منظور انجام پژوهش های بنیادی در مورد وقایع انقلاب اسلامی و دوران پهلوی در اختیار موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران وابسته به بنیاد جانبازان و مستضعفان، قرار گرفته که 15 قطعه عکس قدیمی مربوط به ارگ بم از میان این اسناد و مدارک به دست آمده است.

هم اکنون 250 هزار قطعه عکس تاریخی در آرشیو و بانک اطلاعاتی این موسسه تاریخی موجود است.

به گفته فراستی، پس از زلزله بم ،بانک اطلاعاتی، مستندات و مدارک موجود در موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران بررسی شده است و تصاویر دیگری از سایر آلبوم های خانوادگی موجود در این موسسه بدست نیامده است.» «عبدالحسین میرزا فرمانفرما» از سال 1309 تا 1311 هجری قمری و پس از آن از سال 1312 تا 1314 حاکم کرمان بوده و متعلق به همان سال هاست.

در این تصاویر فرمانفرما در کنار خان های بم دیده می شود و همچنین در تصویر دیگری سربازان مستقر در ارگ بم کنار برج دیده بانی مشاهده می شوند.

هر چند عکس های باقی مانده از دوران حاکمیت فرمانفرما بر کرمان هم اکنون قدیمی ترین اسناد تصویری هستند که ارگ تاریخی بم را با سیمای حقیقی آن نشان می دهند اما این احتمال وجود دارد که عکس های مشابهی همانند عکس های فرمانفرما در اختیار خانواده ها یا مجموعه داران و موسسات خصوصی باشد و با توجه به اهمیت موضوع بتواند یافته های جدیدی را در اختیار محققان و پژوهشگران قرار دهند.

ارگ تاریخی بم بزرگ ترین مجموعه خشتی جهان محسوب می شود که بیش از 80 درصد آن بر اثر وقوع زلزله ای به بزرگی 3/6 ریشتر در پنجم دی سال گذشته در شهر بم تخریب شد.

ارگ بم نمونه کاملی از شیوه های معماری ایران محسوب می شود که بخش عمده از تحولات موجود در این زمینه را طی هزاره ها در خود حفظ کرده است.

این بزرگ ترین مجموعه خشتی جهان پیش از تخریب، به شکل قلعه های پرشکوه بر فراز تپه ای به ارتفاع 61 متر قرار گرفته بود.

سابقه تاریخی ارگ بم به موجب نوشته های تاریخی، از جمله حدود العالم و تاریخ وزیری به دو هزار سال پیش می رسد.

از مجموعه نوشته های دوران اسلامی و بررسی های مقدماتی معماری و باستان شناسی می توان نتیجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساسانی و احتمالا در دوره اشکانی ایجاد شده است.

ارگ تاریخی بم، به مساحت تقریبی دویست هزار متر مربع از جمله بزرگترین مجموعه بناهای خشتی است که بیش از بیست قرن مورد سکونت اهالی شهر بم قرار گرفته است.

این ارگ تاریخی از گونه های معماری متعددی از جمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازه های متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله های مسکونی با خانه های اعیان نشین یا عامه نشین، بخش حاکم نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی تشکیل شده است.

اگرچه پیرامون تاریخچه شکل گیری این ارگ تاریخی بین دوره های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن که در زمان قبل از زلزله برپا بودند به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می شود.

با این وجود بخشهایی همانند ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و عظیم خود دوره های بسیار قدیمی تر (همانند قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را یادآوری می کنند.

نهایتا ارگ بم در دوره قاجار خالی از سکنه شده است.

ارگ بم به دلایل متعدد از جمله دارا بودن گونه های متعدد بناهای تاریخی و محله های مسکونی و شیوه ترکیب و اتصال آنها با یکدیگر و شکل قرار گیری بناها بر روی شیب تپه و ختم شدن کل مجموعه در انتها به عمارت منحصر به فرد چهار فصل در بالاترین نقطه، دارای ارزشهای فراوان معماری و شهر سازی است.

در عین حال وجود لایه های مختلف مسکونی بیش از بیست قرن به این مجموعه ارزش ویژه باستانشناسی داده است.

در پی حادثه زلزله بم ارگ بم به عنوان بخشی از بم و منظر فرهنگی آن توسط یونسکو در سال دوهزار و چهار در فهرست میراث جهانی در معرض خطر قرار گرفت (مرکز میراث جهانی و ثبت ارگ بم).

این مجوعه منحصر به فرد بعد از زلزله به شدت ویران شده است اما این پایان داستان ارگ نیست.

به قول استاد ارزشمند سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرحوم محمد مهریار زلزله بم عزای معماران و عروسی باستانشناسان است.

زلزله باعث آشکار شدن لایه های زیرین ساخت و سازهای خشتی شده که مورد توجه ویژه باستانشناسان قرار گرفته است.

اما معماران نیز درسهای فراوانی برای آموختن پیش رو دارند.

بخشهایی از ارگ از جمله اصطبل و سربازخانه تخریب نشده اند و زلزله در آنها مقطع طبیعی ایجاد کرده است.

این فرصت مغتنمی برای شناخت سازه تاریخی بویژه اجرای سقف و طاق و کانه پوشهای بام است.

شیوه رفتار زلزله در بنای تاریخی و علت تخریب و سالم ماندن بخشهای مختلف بناها نیز برای معماران درسهای ارزشمندی برای آموختن فراهم کرده است.

منبع: گروه آموزشی سازمان آموزش و پرورش تهران