دانلود تحقیق استانداردهای ساختمان کتابخانه

عوامل مؤثر در برنامه ریزی
گرچه معمولاً لازم است در هر کتابخانه عمومی بخش امانت و مراجعه جداگانه ای برای بزرگسالان و کودکان در نظر گرفت، اهمیت نسبی آن تحت مقتضیات گوناگون بسیار متفاوت خواهد بود.

پیش از آنکه فضای لازم برای هر یک از این خدمات پیش بینی شود، باید براساس هدفهای کتابخانه و ارجحیت های محلی، در مورد دامنه و گسترش این خدمات و تسهیلات وابسته به آن تصمیم گرفت.

دگرگون پذیری
ساختمان کتابخانه های عمومی باید به گونه ای طرح شود که نیازهای قابل پیش بینی در ظرف 10 الی 20 سال بعد را در خود بگنجاند و تغییرات تعداد و مشخصات جمعیت حوزه عملکرد را در نظر داشته باشد.

در صورت امکان، باید محل کتابخانه را باتوجه به گسترش آتی ساختمان کتابخانه برگزید و در طرح ساختمان نیز به این امر توجه نمود.

لازم است طرح داخلی ساختمان، چگونگی استفاده از فضا، طرز قرارگرفتن چراغها، منابع تأمین حرارت، و دیگر وسایل فنی دارای انعطاف و دگرگون پذیری هر چه بیشتر باشد.

رعایت این امر به ویژه در بخشهایی از کتابخانه که مورد استفاده همگان است اهمیت دارد.

حتی در کتابخانه های بزرگ هم غالباً بهتر است تقسیم فضا نازک و قابل برداشتن انجام داد و تا جای ممکن از تقسیماتی به اطاق و بخش جداگانه پرهیز کرد.

گزینش جاودسترسی
دسترسی سریع و راحت مردم به کتابخانه مهمتر از آنست که کتابخانه شعاع عملکرد متمایزی اختیار کند.

کتابخانه هایی که در نواحی مرکزی شهر در مسیر جریان آمد و رفت افراد پیاده و نیز وسایل نقلیه عمومی واقع شده اند و از تسهیلات پارکینگ وسیع برخوردارند، خوانندگان بیشتر از نواحی بسیار گسترده تری جلب می نمایند تا کتابخانه هایی که فاقد این مزایا هستند.

در اینجا عامل اصلی کشش خواننده به کتابخانه، تنها کتابخانه به طور مطلق نیست بلکه کشش و جاذبه کلی منطقه ای که کتابخانه در آن واقع شده بسیار مؤثر است؛ به همین سبب قرار دادن کتابخانه در مراکز ویژه خرید و بازار، مورد توجه است.

به طور کلی کتابخانه- های فعال و گسترش یافته خواننده را از نقاط دورتر جذب می کنند و هر چه کتابخانه بهتر و بزرگتر باشد شعاع عملکرد مؤثر آن نیز گسترده تر خواهد بود.

با اینهمه، به ناچار میزان کارآیی کتابخانه با مسافت نسبت عکس دارد.

در شهرها معمولاً لازم است کتابخانه های شاخه با شعاع 5/1 کیلومتر و کتابخانه های بزرگتر با شعاع 3 تا 4 کیلومتر عمل کنند.

البته ممکن است لازم شود این مشافت را برحسب عواملی چون تسهیلات آمد و رفت، تراکم جمعیت، و ویژگی- های مشترک در نواحی مختلف، تعدیل کرد.

طرح ریزی خود ساختمان نیز باید به گونه ای باشد که دستیابی به کتابخانه را ساده نماید و تا جای ممکن از ایجاد پلکان، درهای تنگ، و دیگر فضاهای خفه و بسته احتراز شود.

لازم است به مشکلات سالخوردگان و معلولین توجه داشت و هر جا ضرورت ایجاب کند از آسانسور، سطوح شیب دار، و درهای خودکار استفاده نمود.

همکاری با سایر مؤسسات فرهنگی، آموزشی، تفریحی
در صورتی که شرایط بالا امکان پذیر باشد، معمولاًَ مرتبط ساختن کتابخانه عمومی با سایر مؤسسات خدمات همگانی مانند سالن نمایشگاه، تئاتر، و جز آن، که در شعاع عمل کتابخانه واقع است، مزایایی در بردارد.

در تحت پاره ای شرایط، ممکن است کتابخانه عمومی حتی همزمان به صورت کتابخانه مدرسه و یا نهاد آموزشی مشابهی عمل کند؛ این امر به ویژه زمانی عملی تر خواهد بود که هدف نهاد مزبور برآوردن نیازهای فرهنگی و اجتماعی جامعه به گونه ای همه جانبه باشد.

به این ترتیب هر حوزه می تواند حداکثر استفاده را از تمام تسهیلات مربوط بکند.

نمای کتابخانه
ساختمان کتابخانه باید خود به خود گویا باشد.

موقعیت و طرح ساختمان کتابخانه عمومی می تواند خدمات آن را به بهترین وجه تبلیغ نماید.

اغلب امکان این هست که طرح به گونه- ای تهیه گردد که قسمتی از منظره داخل کتابخانه از بیرون مشاهده شود و رهگذران بتوانند جنب و جوش درونی آن را ببینند.

ویترین های نمایشی در خارج ساختمان و نیز سالن ورودی خوش طرح می تواند به این منظور کمک کند.

استانداردها
در بندهای زیر فضای مورد نیاز برای فعالیتهای مختلفی که کتابخانه عمومی عرضه می کند، همراه با فضای لازم برای انجام کارهای اداری و مانند آن یک به یک بررسی می شود.

این پیشنهادات مختص کتابخانه عمومی است به این معنی که هرگاه یک کتابخانه در آن واحد هم برای عموم مردم و هم برای آموزشگاه و یا دانشکده ای کار کند باید در مطالب زیر تغییرات قابل ملاحظه ای داده شود.

فضایی که برای خدمات مربوط به مرجع و یا امانت در بندهای 86 تا 96 پیش بینی شده، کلی است.

غالباً هر دو این امور از محل واحدی مانند سالن مشترک کتابخانه و یا بخش مربوطه انجام می شود.

ولی گاهی اوقات قسمتی از یک یا هر دوی این خدمات در بخشهای موضوعی جداگانه و یا در محلهای مجزا صورت می گیرد.

مثلاً قسمتی از کتابخانه که به موسیقی، تکنولوژی، تاریخ محلی، و یا کتابخانه مجزا برای کودکان اختصاص دارد.

چنانچه محلهای جداگانه ای در کتابخانه برای مقاصد خاص در نظر گرفته شود، ممکن است لازم باشد به مساحت کل هر یک افزود تا فضای اضافی برای امانت و نیز کاربرد اضافی مورد نیاز تأمین شود.

کودکان زیر چهارده سال معمولاً 25 تا 30 درصد کل جمعیت را تشکیل می دهند، پیشنهادات زیر بر شالوده این نسبت تنظیم شده است، با این فرض که بسیاری از کودکان زیر چهارده، از کتابخانه بزرگسالان استفاده قابل ملاحظه ای خواهند کرد.

لازم است به وظایف مشابه پایگاههای کتابخانه ای بزرگ و کوچک در حوزه یک تک واحد کتابخانه عمومی توجه داشت (بند 20 را ببینید).

بررسی وضعیت جامعه ای که از کتابخانه استفاده می کند معمولاً می تواند نخستین گام برای تخمین فضای مورد نیاز برای هر یک از بخشهای کتابخانه باشد.

مثلاً ممکن است کتابخانه ای عهده دار نقش منبع اطلاعاتی مرجع برای حوزه گسترده ای باشد و در عین حال کتاب در اختیار فرد در حوزه محدودتری گذارده و به نیاز کودکان ساکن در حول و حوش کتابخانه نیز پاسخ گوید.

در این صورت ممکن است لازم شود برای انجام هر یک از این سه وظیفه، فضای مورد نیاز را برمبنای سه گروه گوناگون پیش بینی نمود.

همچنین باید توجه داشت که استاندارد کلی ویژه مجموعه کتاب که در بند 22 به آن اشاره شد، به تک واحدهای کتابخانه ای مطابق با تعریف بند 8 مربوط می شود.

معمولاً این کتابها را باید در درون حوزه هر تک واحد، بین چندین پایگاه کتابخانه ای منجمله کتابخانه های مادر و یا کتابخانه های شاخه تقسیم نمود.

از آنجا که برخی از بخشهای این کتابخانه ها کار یکدیگر را تکرار می کنند، معمولاً لازم است مساحت بخش امانت بزرگسالان را در هر یک از پایگاهها کاهش داد و در پیشنهادات زیر و ارقامی که به عنوان راهنما در جدول 1 آمده است تجدیدنظر نمود.

بخش امانت بزرگسالان لازم است از مجموعه کلی کتاب متشکل از 2 تا 3 جلد کتاب برای هر نفر (بند 22) حداقل یک جلد کتاب به ازاء هر یک نفر از جمعیت را به بزرگسالان اختصاص داد (جدول یک را ببینید).

معمولاً و به طور متوسط یک سوم از کل مجموعه کتاب ویژه بزرگسالان در هر یک از پایگاههای کتابخانه ای در هر زمان به امانت خارج از کتابخانه می رود.

از این رو و باتوجه به آنچه در مورد تکرار کار و پوشش مشترک مواد در پایگاههای کتابخانه ای گوناگون گفته آمد، توصیه می شود قفسه بندی باز در بخش امانت بزرگسالان گنجایش 600 جلد کتاب به ازاء هر 1000 نفر جمعیت را داشته باشد.

معمولاً کتابخانه هایی که برای جمعیت بیش از 60 هزار نفر کار می کنند می توانند تعداد کتاب کمتری برای هر هزار نفر جمعیت تهیه کنند.

کتابخانه ای که حوزه جمعیت 3000 نفری را می پوشاند باید دست کم 4 هزار جلد کتاب از مجموعه را در قفسه های باز قرار دهد.

(بند 25 را ببینید.

حداقل مجموعه کتاب که در این بند پیشنهاد شده 9000 جلد است که 3/1 آن برای کودکان خواهد بود.

معمولاً د رحدود 3/1 از 6000 جلد کتاب باقیمانده برای بزرگسالان نیز در هر زمان به امانت در خارج از کتابخانه می رود).

ولی در کتابخانه های شاخه کوچک احتمال جذر و مد در میزان امانت کتاب به ویژه در فصول گوناگون بسیار است.

به این دلیل مساحت بخش امانت بزرگسالان (که شامل کتابها در قفسه باز نیز می شود).

نباید هیچگاه کمتر از 100 مترمربع پیش بینی شود.

در تمام کتابخانه های بزرگتر باید برای هر 1000 جلد کتاب، 15 مترمربع (111 فوت مربع) در قفسه های باز (با 5 طبقه) در نظر گرفت.

هرگاه چنین پیش بینی صورت گیرد، محل کافی برای گردش کتاب، رفت و آمد خوانندگان، میز کارمندان، برگه دان ها، صندلیهای راحتی بدون میز به تعداد یک صندلی برای هر هزار نفر جمعیت، و مقدار متعادلی وسایل نمایشی وجود خواهد داشت.

چنانچه دسترسی به تمام قسمتهای مخزن کتاب آزاد باشد، باز هم نمی باید تعداد کتابهای قفسه باز مطابق با جدول یک را کاهش داد.

قسمتهای دیگری که فضای آن با بخش امانت بزرگسالان مرتبط است در بندهای زیر مورد بحث قرار می گیرد: رسانه های دید و شنودی: بندهای 94 تا 100 فضای نمایشگاه: بند 109 بخش مرجع بزرگسالان فضای این بخش برای چهار کار مختلف مورد استفاده قرار می گیرد: الف ـ قفسه های باز کتابهای مرجع ب ـ میز مخصوص کتابدار مرجع و جای کافی برای مراجعین.

ج ـ فضا برای مطالعه مراجعه کنندگان در داخل کتابخانه، و نیز برای مراجعه کسانی که اطلاع مشخص و معینی را در زمان کوتاهی لازم دارند.

د ـ نگاهداری و استفاده از نشریات ادواری.

فضای مورد نیاز در بخش مرجع با قفسه باز تعداد کتابهای مرجع (در بند 29) مشخص شده است.

این میزان در کتابخانه های مختلف متفاوت است و از مجموعه صد جلدی در کوچکترین واحد کتابخانه ای (کمی بیش از یک درصـد کل مجموعه 9000 جلدی) تا مجموعه ای در حدود ده درصد کل مجموعه در کتابخانه های بزرگ متغیر است.

به طور کل نسبت مجموعه مرجع به کل مجموعه ویژه بزرگسالان همراه با تعداد جمعیت فزونی می یابد.

ولی برخی عوامل دیگر نیز بر این تناسب مؤثر است.

این عوامل عبارتند از میزان خودمداری جامعه و اتکاء آن بر منابع خود، گستره علایق و فعالیتهای محلی و وضع صنایع، ارتباط کتابخانه عمومی با دیگر کتابخانه های نزدیک، و بالاخره مدت زمانی که در خلال آن مجموعه کتابخانه شکل گرفته است.

با آنکه کتابهای مرجع معمولاً فضای متوسط بیشتری از کتابهای معمولی برروی قفسه اشغال می نماید، لزومی ندارد فضای گردش کتاب در بخش قفسه باز به وسعت بخش امانت کتاب (بند 87) باشد.

به طور کلی در بخش مرجع ده مترمربع (108 فوت مربع) برای هر هزار جلد کتاب روی قفسه های باز کافی است.

جدول شماره دو میزان مجموعه مرجع در قفسه باز را به نسبت جمعیت های متفاوت نشان می دهد.

در این جدول فضای لازم برای نگهداری کتابها و نیز فضای اضافی برای نشستن آمده است.

جمع این دو فضا، جای کافی برای میز کتابدار را نیز در خود می گنجاند.

فضای مورد نیاز برای مراجعین فضای لازم در اینجا به عوامل بسیاری بستگی دارد مانند: ـ نوع و تراکم جمعیت، ساختمان سنی آن، شماره دانشجویان پیوسته کار full-time.

ـ مقتضیات خانه و خانواده در محل.

ـ کمیت و کیفیت مجموعه کتابخانه، به ویژه رسانه های پژوهشی و دید و شنودی.

ـ دسترسی به سایر کتابخانه ها.

ـ کفایت کتابخانه ای دانشگاهی مجاور و مقررات آنها در مورد خوانندگان غیردانشجو.

معمولاً فضای کافی با تهیه 5/1 صندلی (با میز مقابل آن) به ازاء هر 1000 نفر جمعیت بدست می آید.

کتابخانه هایی که در حوزه هایی با جمعیت بالای صد هزار کار می کنند می توانند این مقدار را کاهش دهند.

لازم است برای هر خواننده در حدود 5/2 مترمربع (27 فوت مربع) برحسب نوع آرایش صندلی و میز پیش بینی نمود.

هیچ کتابخانه ای نباید کمتر از چهار صندلی و میز مناسب برای مطالعه منظور بدارد.

فضای مورد نیاز برای نگهداری و مراجعه به نشریات ادواری هر کتابخانه به تعدادی روزنامه و مجله و نیز فضایی برای استفاده از آنها نیاز دارد.

عواملی که در بند پیشین ذکر شد بر میزان و چگونگی پیش بینی فضا برای نشریات ادواری (بند 39 و 40) نیز تأثیر می گذارد.

در کتابخانه هایی که در خدمت جمعیتی تا حدود 20 هزار نفر می باشند باید یک صندلی به ازاء هر دو هزار نفر جمعیت برای مراجعین به نشریات ادواری پیش بینی شود؛ هرگاه این جمعیت از 20 هزار نفر بیشتر باشد می توان برای هر سه هزار نفر بعدی یک صندلی در نظر گرفت.

با این همه تحت شرایط متفاوت محلی ممکن است نیاز کمتر و یا بیشتری به این تسهیلات احساس شود.

در این قسمت لازم است برای هر نفر سه مترمربع فضا پیش بینی نمود: در این مساحت، جای کافی برای نمایش تک شماره های روزنامه و مجلات و محل مناسب و راحت برای مطالعه غیررسمی وجود داشت، مبل راحت و میز کوتاه معمولاً از میز مطالعه رسمی مناسب تر است، می توان این قسمت را با فضای مطالعه غیررسمی در بخش امانت بزرگسالان (بند 87) آمیخت و قسمتی برای مطالعه آزاد و غیررسمی و تعدد قوای خوانندگان ایجاد کرد.

هر کتابخانه باید حدال 8 جا برای نشستن غیررسمی پیش بینی نماید.

معمولاً کسانی که به نشریات علمی و سنگین تر نیاز دارند به بخش مرجع مراجعه می کنند نه به بخش نشریات و بهتر است این قبیل رسانه ها را در همانجا نگهداری نمود.

در صورتی که مراجعه به این نشریات زیاد باشد، می توان به فضای نشستن در بخش مرجع افزود و از جای نشستن غیررسمی در قسمت نشریات ادواری کاست.

رسانه ها و وسایل دید و شنودی در بندهای 42 تا 47 کیفیت رسانه های دید و شنود در مورد بررسی قرار گرفت و تأکید شد که روز به روز توجه کتابخانه های عمومی به این رسانه ها بیشتر می شود.

در حال حاضر توصیه استاندارد مناسب، کار ساده و مطمئنی نیست، ولی به هر صورت لازم است به نقش مواد دید و شنودی در برنامه ریزی ساختمان کتابخانه اشاره نمود.

نگهداری رسانه های دید و شنودی بهترین روش نگهداری رسانه های دید و شنودی در کتابخانه های بزرگ آن است که این رسانه ها را با بخشی از مجموعه کتاب که با موضوع آن بیش از همه بستگی دارد یک جا قرار داد.

معهذا پاره ای از این رسانه ها را باید در حرارت یکنواخت و محیط خالی از گرد و غبار نگهداری کرد و برخی مانند رسانه های ضبط شده مغناطیسی را باید از حوزه- های مغناطیس (مانند حوزه مغناطیسی ناشی از سیم کشی های متراکم) دور نگاه داشت.

گاه چنین ملاحظاتی موجب می گردد حتی در کتابخانه های بزرگ که دارای بخش بندی موضوعی هستند هم ضرورت و یا راحتی ایجاب کند بخش اعظم رسانه های دید و شنودی در یک جا گردآوری شود.

در این صورت بهتر است این قسمت با اطاق ویژه وسایل استفاده از رسانه های دید و شنودی ارتباط داشته و در عین حال به آسانی در دسترس بخشها و قسمتهای ذینفع قرار گیرد.

فضای مورد نیاز برای رسانه های دید و شنودی با افزایش اندازه کتابخانه و گسترش مجموعه آن نسبت مستقیم دارد.

معمولاً برای صفحات گرامافون، به ویژه مجموعه باز آن که در جعبه های مخصوص نمایش قرار دارد فضای بیشتری باید پیش بینی کرد.

نگهداری وسایل دید و شنودی کتابخانه باید محلی برای نگهداری وسایل گوناگون و متحول که برای استفاده از رسانه- های دید و شنودی لازم است، داشته باشد.

برخی از این وسایل مانند گرامافون و دستگاه خواندن میکروفیش و مانند آن را معمولاً می توان به طور دائمی آماده و مستقر داشت.

برخی مانند ضبط صوت و پروژکتور اسلاید را می توان موقعی که مورد نیاز نیست روی قفسه های مخصوص قرار داد.

کتابخانه ی بزرگ قادرند برای نگهداری لوازم دید و شنودی تکنیسین استخدام کنند و نیز وسایل اضافی فیلمبرداری و ضبط جهت تولید رسانه های دید و شنودی فراهم آورند.

معمولاً کتابخانه ای که در خدمت جمعیت بیست هزار و یا بیشتر است باید محل جداگانه ای برای نگهداری لوازم دید و شنودی داشته باشد.

کتابخانه ای که در خدمت 60 هزار نفر و یا بیشتر است نیز معمولاً به محل اضافی برای تکنیسین، آزمایشگاه و دیگر لوازم ویژه ضبط صدا و تصویر نیاز خواهد داشت.

استفاده از رسانه ها و وسایل دید و شنودی در کتابخانه ای که دارای مجموعه غنی متشکل از رسانه های چندگانه است باید محلی برای استفاده از این رسانه ها چه به طور انفرادی و چه به صورت گروهی پیش بینی شود.

این امر به ویژه در کتابخانه کودکان ارزش زیادی دارد.

برای استفاده از رسانه ها به طور گروهی، می توان از اطاق اجتماعاتی با تجهیزات دید و شنودی مناسب استفاده کرد.

اهمیت و ضرورت این اطاقها با افزایش مجموعه رسانه ها بیشتر می شود.

برای استفاده از رسانه های دید و شنودی به صورت انفرادی، پیش بینی فضای اضافی ضروری نیست.

کتابخانه باید طوری طرح ریزی شود که بتوان از مواد دید و شنودی در هر یک از میزهای مطالعه استفاده کرد؛ اگر نتوان به چنین ایده آلی دست یافت، لازم است لااقل پریزهای برق به فراوانی در نزدیکی میزهای مطالعه، اطاقهای مطالعه انفرادی، و در بخش مرجع تعبیه نمود.

گاهی اوقات وجود چنین تسهیلاتی، مراجعین بیشتری را به کتابخانه می کشاند؛ در این صورت می توان فضایی اضافه بر آنچه در بند 91 توصیه شد پیش بینی کرد.

با آنکه معمولاً صفحه، نوار، رادیو و مانند آن را از راه گوشی مخصوص شنیده می شود، مقداری عایق صدا در اطاقکهای انفرادی و نیز اطاقهای گروهی لازم خواهد بود.

تاریک کردن کامل محیط برای تماشا کردن اسلاید و مانند آن به طور انفرادی (به ویژه در صورتی که لوازم دید و شنودی کارآمد باشد) ضروری نیست ولی آرایش کتابخانه باید به گونه ای باشد که بتوان اسلاید و میکروفیلم و نوارهای ویدئو و سایر رسانه ها را بدون مزاحمت نور مستقیم آفتاب تماشا کرد.

فضای اضافی برای استفاده انفرادی از رسانه های دید و شنودی تنها در مواردی لازم است که دستگاه گرامافون یا میکروفیلم و مانند آن به طور ثابت و همیشگی در جایی مستقر شود و یا مثلاً میزهای مشخصی در کتابخانه مجهز به گوشی و وسایل شنیدن صفحه و غیره باشد.

برای هر جای اضافی باید 5/2 مترمربع در نظر گرفت.

کتابخانه کودکان کلیات چهار نیاز اساسی این بخش به شرح زیر است: الف ـ محلی برای امانت کتاب، نگهداری کتاب و سایر رسانه ها، و نمایشگاه.

ب ـ محل رسانه های مرجع، فضای مطالعه، و فضایی برای کودکانی که تکالیف مدرسه خود را انجام می دهند.

ج ـ محلی برای استفاده از رسانه های دید و شنودی به صورت انفراد.ی د ـ محلی برای فعالیتهایی که کتابخانه بر آن نظارت دارد مانند قصه گوئی، نمایش فیلم، سخنرانی و نمایشها.

معمولاً می توان سه قسمت اول را در بخش کودکان گرد آورد.

بخش کودکان، به ویژه در کتابخانه های کوچکتر خود فضای متمایزی از یک سالن همگانی و باز خواهد بود.

قسمت چهارم، یعنی محل فعالیتهای گوناگون کتابخانه در بند 108 مورد بررسی قرار می گیرد.

میزان مراجعه به کتابخانه های کودکان در ساعات بخصوصی به اوج می رسد مانند یکی دو ساعت پس از تعطیل مدارس.

لذا باید فضای کافی باتوجه به این ساعات تأمین گردد.

موضوع مهم دیگری که در برنامه ریزی کتابخانه باید به یاد داشت دیدار یک کلاس شاگردان مدارس از کتابخانه کودکان در طی روز است.

کتابخانه باید گنجایش پذیرایی از چنین گروههایی را بدون برهم خوردن نظم کتابخانه داشته باشد.

کودکان خردسال بندرت می توانند راه درازی را بدون همراهی دیگران برای رسیدن به کتابخانه بپیمایند از این روگاهی اوقات، شماره کسانی که از خدمات کتابخانه کودکان به طور مؤثر بهره مند می شوند کمتر از کسانی است که از بخش بزرگسالان در همان ساختمان استفاده می کنند.

لکن بتدریج دیدارهای خانوادگی از کتابخانه افزایش می یابد و در نواحی که این مطلب صادق است باید در برنامه ریزی ساختمان کتابخانه تغییراتی داده شود: از آنجایی که دیگر نمی توان مطمئن بود کتابخانه های شاخه بزرگ فقط برای کودکانی که در حول و حوش کتابخانه ساکن هستند کار می کنند، باید به میزان مجموعه، فضا، و دیگر تجهیزات و تسهیلات ویژه کودکان افزود.

ولی این امر از لزوم تهیه پایگاههای کتابخانه اضافه که به سادگی در دسترس کودکان باشد نمی کاهد.

نباید کودکان و بزرگسالان را وادار کرد هر یک از در ورودی جداگانه ای استفاده کنند.

در داخل کتابخانه نیز نباید هیچگونه محدودیتی برای ارتباط کودکان و والدین ایشان قایل شود.

در شهرهای بزرگ گاهی اوقات ممکن است یک یا چند کتابخانه اصلی به سبب واقع شدن در مراکز مختص بازرگانی و کار و پیشه نیاز فوق العاده ای به پیش بینی تجهیزات و تسهیلات ویژه کودکان نداشته باشد.

گاهی نیز لازم است در نواحی که کودکان زیادی وجود دارد و دسترسی آنان به کتابخانه عمومی مشکل است.

چندین کتابخانه کودکان در ساختمانهای مجزا و به طور پراکنده بنا نمود.

ولی فراهم سازی تسهیلات جداگانه برای کودکان و بزرگسالان به این شکل فقط زمانی قابل توجیه است که مقتضیات ایجاب کند.

بخش امانت نظریات در مورد فضای مورد نیاز برای کتاب کودکان در کشورهای مختلف به طور فاحشی اختلاف دارد.

قدر مسلم آن است که این فضا باید ظرفیت به نمایش گذاردن کتابهای گوناگون را داشته باشد و از این میان روی جلد نسخه های بسیاری از آنان ـ به ویژه کتابهای کودکان خردسال ـ را در معرض تماشا قرار دهد.

لازم است برای هر هزار جلد کتاب کودکان در قفسه های باز، 15 مترمربع (161 فوت مربع) پیش بینی شود، با این فرض که هر قفسه ویژه کودکان دارای 4 طبقه متحرک باشد.

این فضا برای گردش کتاب و رفت و آمد مراجعین، میز کارمندان، برگه دانها، صندلی های راحتی بدون میز، و مقدار مناسبی وسایل نمایشی کافی است.

کتابخانه هایی که در خدمت جمعیت تا 10 هزار نفر هستند معمولاً به 75 تا 100 مترمربع (807 تا 1076 فوت مربع) برای امور فوق نیاز دارند.

برای جمعیت 10 تا 20 هزار نفر به 100 تا 150 مترمربع (1076 تا 1615 فوت مربع) نیاز است.

کتابخانه هایی که در خدمت جمعیت بالاتر از 20 هزار نفر هستند، برحسب نوع و چگونگی میزان استفاده محلی، جای بیشتری لازم دارند.

در تمام موارد باید فضای کافی برای جادادن شاگردان یک کلاس بدون ایجاد مزاحمت برای دیگر مراجعین وجود داشته باشد.

فضای ویژه مطالعه لازم است برای مطالعه یا استفاده غیررسمی کودکان، فضای کافی برای چند میز و صندلی به بخش امانت کودکان افزوده شود.

بسیاری از کودکان بزرگتر که به محلی برای انجام تکالیف مدرسه و یا مطالعه جدی نیاز دارند، ترجیح می دهند از امکانات بخش مراجعه برزگسالان استفاده کنند و نباید از این کار منعشان کرد.

ولی لازم است در بخش کودکان فضایی ویژه نشریات ادواری در نظر گرفته شود.

برخی اوقات نیز به سبب شرایط و مقتضیات ویژه محلی، لازم است در این بخش جای اضافی برای مراجعه کودکان پیش بینی شود.

بخش ویژه دیگر فعالیتها فعالیتهایی مانند سخنرانی، و ساعات ویژه داستان گویی از مختصات خدمات کتابخانه برای کودکان است اگر بخش کودکان خوب طرح شده باشد این فعالیتها را می توان بدون اختلال در کار کتابخانه، در قسمتی از این بخش برگزار نمود.

انجام فعالیتهای دیگر مانند برنامه های تئاتری و نمایش فیلم مستلزم دستگاههای مخصوص، تاریک کردن کامل و دیگر تجهیزات ویژه سالن اجتماعات همگانی است.

لذا باید بخش کودکان با چنین سالنی ارتباط نزدیک داشته باشد.

با تمام اینها ممکن است گستره فعالیتهای کودکان و کیفیت آن ایجاب نماید اطاقی ویژه این فعالیتها ضمیمه بخش کودکان پیش بینی شود.

در صورتی که این اطاق برای فعالیتهایی به کار رود که کودکان نقش شنونده یا بیننده آن را بر عهده دارند، کافی است 5/1 مترمربع (16 فوت مربع) برای هر نفر در نظر گرفت.

البته خیلی بهتر است این اطاق را برای فعالیتهای خلاقه فردی یا گروهی به نحوی طرح نمود که کودکان بتوانند از دیگر رسانه های مورد نظر استفاده نمایند بدون آنکه لازم شود هر بار این وسایل را مرتب و تمیز کنند.

اگر چنین اطاقی تهیه شود، برای هر یک نفر در حدود 3 مترمربع (32 فوت مربع) لازم است.

این اطاق باید تا جای ممکن جالب و غیررسمی باشد و ظرفیت حداقل 30 کودک (یا یک کلاس مدرسه) و در صورت امکان تا 100 کودک، برحسب شرایط محلی، را داشته باشد.

محل نمایشگاه هر کتابخانه عمومی برای پیشبرد وظایف فرهنگی، آموزشی و اطلاعاتی خود باید علاوه بر نمایشگاه کتاب نمایشگاههای انواع گوناگون رسانه های مصور را ترتیب دهد.

بهتر است به جای اطاق یا محل ویژه نمایشگاه، برای این کار از فضای کلی کتابخانه استفاده شود، گو اینکه گاه اشکالات کنترل نور، رطوبت، و امنیت ممکن است کیفیت رسانه های مورد نمایش را محدود کند.

برای ایجاد نمایشگاه باید ده درصد به مساحت بخش همگانی کتابخانه افزود.

اگر برنامه ریزی ساختمان کتابخانه با دقت انجام گیرد می توان از فضای نمایشگاه برای مقاصد گوناگون استفاده کرد و به کتابخانه انعطاف بیشتری بخشید.

برای آماده سازی و نگهداری وسایل نمایشگاه نیز باید ترتیبی داده شود.

معمولاً بهتر است انباری به این کار اختصاص یابد که در دسترس نیز باشد.

مخزن کتاب میزان جای مورد نیاز برای نگهداری کتاب در ساختمان در کتابخانه بستگی به وسعت و ماهیت کتب رزور و موجودی کتابخانه و خط مشی نگاهداری آن دارد.

در هر حال باید پیش- بینی های لازم در مورد فضای اضافی جهت افزایش آتی مجموعه صورت گیرد.

به علاوه باید بین قفسه بسته و قفسه نیمه باز یکی را انتخاب نمود.

در قفسه بسته 5/5 مترمربع (59 فوت مربع) برای هر هزار جلد کتاب (یعنی 182 جلد هر متر مربع) لازم است.

البته این گنجایش را می توان با طبقه بندی فشرده تقریباً مضاعف ساخت.

مخزنی که در دسترس همگان است به هفت متر مربع (75 فوت مربع) برای هر هزار جلد کتاب (یعنی معادل 142 جلد در هر مترمربع) احتیاج دارد.

مخزن قفسه باز باید به راحتی در دسترس عموم باشد.

دفتر و اطاق کار کارمندان حتی در کتابخانه بسیار کوچک نیز کارمندان به اطاق کار در خارج از سالن همگانی کتابخانه نیاز دارند.

لازم است این اطاق با بخش خدمات همگانی مرتبط و یا نزدیک باشد.

معمولاً در کتابخانه ها از اطاق کار به عنوان دفتر و انبار نیز استفاده می شود.

در این اطاق علاوه بر میزهای تحریر، باید فضایی برای نیمکت کار و نیز وسایل و لوازم و آیند و روند مداوم کتابها پیش بینی نمود.

در نتیجه استانداردهای معمولی برای فضای اطاق دفتر در ادارات با نیاز کتابخانه قابل انطباق نیست.

فضای مورد نیاز در اطاق کار کتابخانه به عواملی از قبیل شماره کارمندان، چگونگی وضع شبکه کتابخانه، و میزان پیچیدگی خدماتی که در هر یک از پایگاههای کتابخانه ای ارائه می شود بستگی دارد.

عوامل بالا، پیشنهاد یک فرمول ساده و کلی برای محاسبه فضای دفتر و اطاق کارمندان را دشوار می سازد.

به هر صورت بین این فضا و فضای بخشهای همگانی کتابخانه نسبت مستقیم وجود دارد.

غالباً با افزودن 20 درصد به فضای کلی بخشهای همگانی، فضای کافی برای اطاق کار و کارمندان بدست می آید این فضا معمولاً معادل 10 تا 12 متر مربع (108 تا 129 فوت مربع) به ازاء هر یک کارمند خواهد بود.

بخش اداری ویژه یک گروه کتابخانه (مانند کتابخانه مادر و یا کتابخانه شاخه بزرگ) به جای بیشتری نیاز دارد که معمولاً با جمعیت حوزه متناسب است.

برای این منظور 20 مترمربع (215 فوت مربع) برای هر ده هزار نفر جمعیت باید در نظر گرفت.

دستشوئی، توالت، آبدارخانه، رخت کن ویژه کارمندان هر کتابخانه بایدوسایل رفاه اولیه کارمندان را فراهم نماید.

در کتابخانه های شاخه بسیار کوچک می توان به جای فضای جداگانه و ویژه، این تسهیلات را با اطاق کار و مخزن در یک ناحیه قرار داد.

برای هر یک از کارمندان (باتوجه به افزایش احتمالی این افراد) بین دو تا چهار مترمربع (22 تا 43 فوت مربع) در مقیاسی که با تعداد کارمندان نسبت عکس دارد لازم است: فضای آیند و روند این فضا شامل سرسرا، پلکان، توالت، دستشوئی، رخت کن و راهروهایی است که در خارج فضایی که تاکنون به آن پرداختیم واقع شده است، آیند و روند در قسمت های همگانی ساختمان در بخشهای مشخصی بیشتر است و بهتر است که این فضا در قسمتهای دیگر به حداقل کاهش یابد.

بخش کارمندان به فضای نسبی بیشتری نیاز دارد.

معمولاً 10 تا 15 درصد از کل فضای همگانی و 20 تا 25 درصد از کل بخش کارمندان را باید برای این امر در نظر گرفت.

البته رقم بزرگتر (15 و 25 درصد) فقط در کتابخانه های بزرگی مورد لزوم است که به بخشها و قسمتهای جداگانه و متعدد تقسیم شده است.

رقم کوچکتر (10 و 20 درصد) فضای توازن است، به این معنی که علاوه بر تأمین فضای آیند و روند به شرح بالا، می توان با برنامه ریزی دقیق از این فضا برای مقاصد دیگر نیز استفاده کرد.

دیگر قسمتها بسیاری کتابخانه ها احتیاج به فضای اضافی برای خدماتی دارند که استاندارد آن در این کتابچه پوشانیده نشده است.

این امور عبارتند از: بهره رسانی به مدارس، بیمارستانها و بیماران خانه نشین، کتابخانه های سیار، نگهداری آرشیوهای سپرده، تسهیلات همگانی مانند: اطاق ویژه نشست ها، چاپخانه، تجهیزات مربوط به نظافت ساختمان، موتورخانه و نظائر آن، و فضای اضافی برای آیند و روند در هر یک از این قسمتها.

این نیازها در کتابخانه های مختلف بسیار متفاوت است و نمی توان استاندارد کلی و مفیدی برای آن توصیه کرد.

ولی در برنامه- ریزی هر کتابخانه باید به امکان این خدمات توجه نمود تا در صورت لزوم فضای اضافه بر آنچه تابه حال بررسی شد پیش بینی شود.

مخارج کتابخانه عمومی در مورد مخازن مصروف کتابخانه عمومی نمی توان استانداردهای بین المللی توصیه نمود زیرا عوامل اصلی مانند مواجب، رسانه ها، و فضا و ساختمان، در کشورهای مختلف بسیار ناهمگون است.

چیزی که بدیهی است اینکه در واحد کتابخانه کوچک نسبت بودجه مصروف رسانه ها به بودجه کل بالاست و در واحدهای بزرگتر نسبت بودجه مصروف مواجب کارمندان خدمات دیگر کتابخانه عمومی مانند تهیه رسانه های دید و شنودی افزایش خدمات و برنامه های فرهنگی کتابخانه، و فراهم سازی تسهیلات ویژه خوانندگان معلول به این مخارج می افزاید.

ولی حتی در این موارد و موارد بسیار پیشرفته تر نیز مخارج مزبور درمقابل ارزش این خدمات برای جامعه بسیار ناچیز است.

هرگاه شبکه کتابخانه عمومی به استانداردهای پیشنهادی در این کتابچه دست یابد، کاربرد و کیفیت خدمات آن بهتر شده میزان بهره رسانی و ارزش اجتماعی آن نیز مسلماً افزایش خواهد یافت.

کتابخانه امروزه نقش کتابخانه در دانشگاه نه تنها به عنوان یک مرکز اطلاع رسانی و دستیابی به منابع مختلف بلکه به عنوان یکی از ابزار مهم آموزش و پرورش تثبیت گردیده است.

کتابخانه های دانشگاهی علاوه بر ارائه خدمات یادگیری، آموزش و پژوهش می توانند در خدمت گروه های مختلفی از پژوهشگران خارج از دانشگاه باشند.

عوامل مؤثر در برنامه ریزی فضایی کتابخانه عبارتند از: