مقدمه
نفوذ اسلام در ایران، در نیمه اول قرن هفتم میلادی، پس از فروپاشی امپراتوری ساسانی، روی داد.
از آن پس‌دوره جدیدی در تاریخ ایران آغاز شد، که دگرگونی‌های بنیادی شدیدی در اوضاع اجتماعی، سیاسی، مذهبی، حکومت و مردم به وجود آورد.
ایرانیان که از نابرابری‌های اجتماعی موجود در دوره ساسانی ناخشنود بودند، به‌سرعت اسلام را پذیرفتند و در اشاعه و استغنای فرهنگی آن کوشیدند.
با وجود پذیرش اسلام، ایرانیان هرگز مخالفت خود را با سلطه خلفای اموی و عباسی پنهان نمی‌کردند و در برابر ستمگری‌های حکومت‌های اموی و عباسی، جنبش‌های استقلال طلبانه بسیاری را برپا کردند.
آنان نیز برای تضعیف و سرکوب ایرانیان که به‌طرفداری از خاندان پیامبر(ص) و برقراری حکومت بر اساس امامت به پا خاسته بودند، به تقویت عناصر غیر ایرانی پرداختند.
ادامه جنگ‌های فرسایشی میان فرمانروایان محلی، قدرت این فرمانروایان را تحلیل برد و زمینه را برای تسلط قوم‌های بیگانه آسیای مرکزی مانند ترکان سلجوقی، مغول‌ها و تیموریان فراهم ساخت.
در دوره صفویان دومین امپراتوری بزرگ ایران پاگرفت و مذهب تشیع که تا آن زمان پیروان آن در محدودیت‌های بسیار به سر می‌بردند، رسمیت یافت.
خصلت‌های پویای مذهب شیعه و تعهدات سیاسی و اجتماعی آن، استقلال و هویت ملی ایران را در برابر ضربات سخت و کوبنده عثمانی‌ها با استواری تمام حفظ کرد و ایران‌یک‌بار دیگر توانست در مقابل مدعی‌ِ تولیت مسلمانان، به عنوان یک نیروی قدرتمند سیاسی- مذهبی قد علم کند.
با انحطاط و سقوط صفویان، حکومت‌های افشاریان و زندیان بر اریکه قدرت تکیه زدند.
پس از حکومت زندیان، عصر قاجاریان آغاز می‌شود که در این عصر نفوذ قدرت‌های بیگانه روس و انگلیس در ایران توسعه می‌یابد
دوران هخامنشیان
۳۳۰ - ۵۳۳ ق.م
دوره سلوکیان
۲۴۷ - ۳۳۰ ق.م
دوره‌پارتیان
۲۴۷ق.م تا ۲۲۴ب.م
دوره ساسانیان
۶۵۱ - ۲۲۴ ب.م
حمله عرب به ایران
۶۴۵ ب.م
دوره امویان و عباسیان
۹۳۲ - ۷۴۹ ب.م
دوره صفاریان
۹۰۳ - ۸۶۶ ب.م
دوره ساسانی 224_651ب.م
آتشکده فیروزآباد
این شهرستان در یک منطقه کوهستانی قرار گرفته و آب و هوای آن در نواحی شمالی معتدل و در قسمت‌های جنوبی گرم است.
شهر کنونی‌فیروزآباد در 3 کیلومتری جنوب شرقی محل باستانی گور (جور) واقع شده که به دستور اردشیر بابکان موسس‌سلسله ساسانی بناگردید.
گور مرکز ناحیه اردشیر خوره بود.
عرب‌های مسلمان در سال 28 یا 29 ه.ق آنرا تصرف‌کردند.
نام فیروز آباد را در قرن چهارم هجری عضدالدوله دیلمی بر روی شهر گذاش
آتشکده چهارطاقی(فیروز آباد)
آتشکده بزرگ ساسانی - فیروزآباد
در 30 کیلومتری جنوب فیروزآباد، بقایای بنایی وجود دارد که احتمالاًبزرگترین مجموعه آتشکده‌های ساسانی است.
دیوار خارجی آتشکده 85 متر طول و 40 متر پهنا دارد.
درون این‌حصار، هنوز ساختمان‌های آتشکده و چارتاق و منزل‌های موبدان و راهروهای زیرزمینی باقی مانده‌اند
کاخ ساسانی - سروستان - شیراز
این کاخ در نه کیلومتری جنوب غربی سروستان واقع شده و بنایی بزرگ است که باسنگ و گچ ساخته شده و گنبدها، ایوآنها، اتاق‌ها و دهلیزهای متعددی دارد.
بنا از آثار بهرام گور یا بهرام پنجم‌ساسانی (38 - 420 میلادی) است و مهرنوسی وزیر معروف او، آنرا ساخته است.
از سال 1335 شمسی‌تعمیرات مفصل و اساسی این کاخ انجام شده است.
این بنا در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
کاخ ساسانی - سروستان - شیراز
ویرانه های شهر بیشاپور - کازرون
این شهر از مکان‌هایی است که به همت شاپور اول ساخته شده و مشتمل بر کاخ‌ها، آتشکده‌ای بزرگ، سنگ نبشته‌های پهلوی و بناهای بسیاری بوده است.
کاخ اصلی شهر تالاری بزرگ بادهلیزهای بسیار و حیاط‌های متعدد دارد.
نقشه تالار بزرگ به صورت یک محوطه پهناور 20 ضلعی است ویرانه های شهر بیشاپور - کازرون
نقش رجب - شمال تخت جمشید - مرودشت
در شمال تخت جمشید، نقش‌هایی از اردشیر بابکان و شاپور اول در پس رفتگی‌کوهستان حجاری شده که به نقش رجب معروف است.
این نقش دارای سه تصویر برجسته از اردشیر بابکان،شاپور اول، علامت خاندان او و شخصیت‌های بزرگ دوره اردشیر است
این شهر از مکان‌هایی است که به همت شاپور اول ساخته شده و مشتمل بر کاخ‌ها، آتشکده‌ای بزرگ، سنگ نبشته‌های پهلوی و بناهای بسیاری بوده است.
نقشه تالار بزرگ به صورت یک محوطه پهناور 20 ضلعی است ویرانه های شهر بیشاپور - کازروناین شهر از مکان‌هایی است که به همت شاپور اول ساخته شده و مشتمل بر کاخ‌ها، آتشکده‌ای بزرگ، سنگ نبشته‌های پهلوی و بناهای بسیاری بوده است.
نقشه تالار بزرگ به صورت یک محوطه پهناور 20 ضلعی است ویرانه های شهر بیشاپور - کازروندر شمال تخت جمشید، نقش‌هایی از اردشیر بابکان و شاپور اول در پس رفتگی‌کوهستان حجاری شده که به نقش رجب معروف است.
این نقش دارای سه تصویر برجسته از اردشیر بابکان،شاپور اول، علامت خاندان او و شخصیت‌های بزرگ دوره اردشیر است‌در شمال تخت جمشید، نقش‌هایی از اردشیر بابکان و شاپور اول در پس رفتگی‌کوهستان حجاری شده که به نقش رجب معروف است.
این نقش دارای سه تصویر برجسته از اردشیر بابکان،شاپور اول، علامت خاندان او و شخصیت‌های بزرگ دوره اردشیر است در امتداد نقش رجب و در انتهای کوهستان حاجی آباد، آثار تاریخی مهمی از دوره‌های‌عیلامی، هخامنشی و ساسانی وجود دارد که عبارتند از: نقش برجسته‌های مربوط به دوره ساسانی در پایین کوه،آرامگاههای شاهان هخامنشی بر بالای کوه و بنای سنگی چهارگوش (کتیبه زردشت) در سمت راست آن.
که‌حائز اهمیت جهانگردی می‌باشند.
نقش برجسته‌های این کوه عبارتند از: نقش اول - تصویر نرسی (296 تا 304 میلادی) پسر شاپور اول رانشان می‌دهد که حلقه شهریاری را از مظهرآناهیتا (ناهید) دریافت می‌کند نقش دوم - این حجاری در زیر آرامگاه داریوش بزرگ قرار دارد و مشتمل بر دو مجلس است که شبیه یکدیگرند.تصویر بالایی (239 تا 276 میلادی) بهرام دوم را در جنگ با دشمن نشان می‌دهد نقش سوم - صحنه پیروزی شاپور اول (242 تا 271 میلادی) بر والدین امپراطور روم را نشان می‌دهد.
در این‌حجاری شاپور اول با کمال براسب نشسته و والرین امپراطور روم در مقابل او زانو زده است.
سیریادیس یاکردیاس (رقیب والرین) حشمت جلو اسب ایستاده و شاهنشاه ایران دست به سوی او دراز کرده است و ظاهراًحلقه فرمانروایی کشور روم شرقی را به وی می‌سپارد.
نقش چهارم - این نقش، پیروزی هرمز دوم شهریار ساسانی را نشان می‌دهد که دشمن خود را با اسب بر روی هم‌غلتانده است.
نقش برجسته شاپور دوم یعنی شاپور ذوالاکتاف نیز بر بالای این نقش قرار دارد نقش پنجم - پیروزی بهرام دوم را بر دشمن نشان می‌دهد.
نقش ششم - این نقش، اهمیت بسیار دارد.
یک نفر تمام قد ایستاده و سمت چپ وی یک سر و صورت دیده‌می‌شود نقش هفتم - نقش حجاری شده مجلس اردشیر بابکان (226 تا 242 میلادی) است که حلقه شهریاری را از مظهراهورا مزدا می‌گیرد.در امتداد نقش رجب و در انتهای کوهستان حاجی آباد، آثار تاریخی مهمی از دوره‌های‌عیلامی، هخامنشی و ساسانی وجود دارد که عبارتند از: نقش برجسته‌های مربوط به دوره ساسانی در پایین کوه،آرامگاههای شاهان هخامنشی بر بالای کوه و بنای سنگی چهارگوش (کتیبه زردشت) در سمت راست آن.
یک نفر تمام قد ایستاده و سمت چپ وی یک سر و صورت دیده‌می‌شود نقش هفتم - نقش حجاری شده مجلس اردشیر بابکان (226 تا 242 میلادی) است که حلقه شهریاری را از مظهراهورا مزدا می‌گیرد.
نقش شاپور از بقایای شهری آباد برجای مانده است.
خرابه‌های شهر شاپور در تنگ چوگان(در چند کیلومتری کازرون) قرار دارد.
در تنگ چوگان بر روی دیواره کوه در دو طرف رودخانه، نقش هایی‌حجاری شده است: نقش اول - دو سوار روبروی یکدیگر ایستاده‌اند و نقش انسان تنومندی نیز که دست خود را پشت سر گذاشته درزیر پای اسب‌ها دیده می‌شود.
شخص دیگری روبروی سوار دوم زانوزده و دست خود را بعنوان تقاضای بخشش‌پیش آورده است.
نقش دوم - گویا شکل شاپور است که سوار بر اسب با موهای مجعد و کلاه کیانی دیده می‌شود.
بالای سر شاپورشکل فرشته‌ای دیده می‌شود که شیپور در دست دارد.
در دو طرف حجاری‌ها، نقش دو ایوان و در هر ایوان سه نفرحجاری شده‌اند.
ظاهراً در نقش دوم، شاپور اشخاصی را که حامل هدایایی هستند به حضور پذیرفته است.
نقش سوم - شکل شاپور است با دو پهلوان که سوار و مسلح هستند.
در دست یکی از آنها حلقه‌ای است که‌می‌خواهد به دیگری بدهد.
نقش چهارم - در این نقش، مجلس بزمی حجاری شده و شاپور در وسط آنها دیده می‌شودنقش شاپور از بقایای شهری آباد برجای مانده است.
نقش چهارم - در این نقش، مجلس بزمی حجاری شده و شاپور در وسط آنها دیده می‌شود کوه خواجه یکی از آثار تاریخی ارزشمند و جالب توجه استان است که در ناحیه سیستان واقع‌شده است.
این کوه به ارتفاع تقریبی 900 متر، مانند جزیره‌ای در وسط دریاچه هامون قرار گرفته است.
بالای این‌کوه آثار آتشکده و کاخ عظیمی نمایان است که عمارات مختلف آن بر حیاط وسیعی مشرف است.
این کاخ آثارزیادی از گچبری‌های قدیمی متقاطع، خطوط شکسته متوازی و نقاشی دیواری با نقش برش‌های اکانت و خدای‌یونانی اروس را در بر داردآتشگاه کوه خواجه از تالار چهار گوشی مرکب است که سر در بزرگی دارد و در اطراف تالار آن راهرویی باپوشش گهواره‌های هلالی تعبیه شده است.
تاریخ ساختمان این آتشکده را حدود قرن اوّل میلادی می‌دانند وویرانه‌های اطراف آن را هم به دوران اشکانی و ساسانی نسبت می‌دهند.
در قسمت جنوب کوه خواجه پرستش‌گاهی وجود دارد که به "کرچک چل گنجه" معروف است.
این بنا جایگاه پرستش ناهید بود.از آثار بعد از اسلام این مجموعه آرامگاه "خواجه مهدی ابن محمد خلیفه" است که در بالای کوه قرار گرفته‌است.
دیگر بنای کوه خواجه، زیارتگاه " خواجه غلطان " است که هنوز هم مورد احترام مردم است و هر سال درآنجا قربانی‌ها می‌کنند.
زیارتگاه " پیر گندم بریان " در همین تپه قرار دارد.سایر آثاری که در این کوه بدست آمده بیشتر به قوم "سکا" مربوط است که در حدود قرن دوّم میلادی به این‌سرزمین مهاجرت کردند.
در هر حال کوه خواجه و مجموعه آثار باستانی دوره‌های مختلفی که در دامنه آن وجوددارند، همراه با چشم انداز زیبای هامون و ویژگی‌های مردم‌شناسی ساکنان پیرامون آن یکی از جاذبه‌های ممتازجهانگردی استان سیستان و بلوچستان‌بشمارمی‌آیدکوه خواجه یکی از آثار تاریخی ارزشمند و جالب توجه استان است که در ناحیه سیستان واقع‌شده است.
در هر حال کوه خواجه و مجموعه آثار باستانی دوره‌های مختلفی که در دامنه آن وجوددارند، همراه با چشم انداز زیبای هامون و ویژگی‌های مردم‌شناسی ساکنان پیرامون آن یکی از جاذبه‌های ممتازجهانگردی استان سیستان و بلوچستان‌بشمارمی‌آید طاق بستان یا «طاق وستان» در سمت راست ورودی شهر کرمانشاه، در شمال‌شرقی این شهر، مجموعه‌ای از سنگ نگاره‌ها و سنگ نبشته‌های دوره ساسانی است که با فضای مرکبی از کوه،چشمه و آب به گردشگاهی مصفا و چشم اندازی دل‌انگیز بدل شده است .
پس از ورود به مدخل طاق بستان، اوّلین سنگ نگاره به اردشیر دوّم مربوط است.
اردشیر بین اهورامزدا ومیترا قرار گرفته، روی خود را به سوی اهورامزدا برگردانده و با دست چپ حلقه مودت را از وی دریافت می‌کند.زیر پای شاه و اهورامزدا دشمن یا «اهریمن» بر زمین افکنده شده است.
بعد از این نقش، طاق کوچکی قرار داردکه پیکره شاپور دوم و پسرش شاپور سوم بر آن دیده می‌شود.
بالای هر کدام از این سنگ نگاره‌ها در سطوری به‌خط پهلوی ساسانی صاحب نقش معرفی شده است‌در سوّمین بخش از این مجموعه، مدخل طاق از بالا تاپایین سنگ نگاره زیبایی از نقش فرشتگان بالدار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز در بیشه‌زار و شکار مرغان‌و...
به‌جامانده است که همراه با نوازندگان، یک مجلس شادمانی را حکایت می‌کند.
در پایین این نقش، سواری براسب، زره پوش و مسلح است که برخی آن را «نقش پیروز ساسانی» و برخی دیگرنقش‌خسروپرویزمی‌دانند.طاق بستان یا «طاق وستان» در سمت راست ورودی شهر کرمانشاه، در شمال‌شرقی این شهر، مجموعه‌ای از سنگ نگاره‌ها و سنگ نبشته‌های دوره ساسانی است که با فضای مرکبی از کوه،چشمه و آب به گردشگاهی مصفا و چشم اندازی دل‌انگیز بدل شده است .
در پایین این نقش، سواری براسب، زره پوش و مسلح است که برخی آن را «نقش پیروز ساسانی» و برخی دیگرنقش‌خسروپرویزمی‌دانند.
شهرستان تکاب یکی از نواحی تاریخی استان و از مکان‌های دیدنی آن محسوب می‌شود.
این شهرستان‌دارای دهها اثر تاریخی مربوط به قبل از اسلام است.
مکان تاریخی تخت سلیمان که در 45 کیلومتری شمال‌شرقی تکاب واقع شده، مرکز آتشکده بزرگ ساسانی بنام آذر گشنسب (یکی از سه آتشکده بزرگ و معروف‌ساسانیان) است که هم اکنون آثار و بقایای آن در درون حصاری به یادگار مانده استدرون حصار علاوه بر آثارعظیم باقی مانده، چشمه و استخر بزرگی نیز وجود دارد.
گفته می‌شود شهر «شیز» در همین جا قرار داشته واحتمالاً به علت فعالیت‌های آتشفشانی‌کوه‌زندان‌یابه‌دلایل‌نامعلومی،ویران‌شده استشهرستان تکاب یکی از نواحی تاریخی استان و از مکان‌های دیدنی آن محسوب می‌شود.
گفته می‌شود شهر «شیز» در همین جا قرار داشته واحتمالاً به علت فعالیت‌های آتشفشانی‌کوه‌زندان‌یابه‌دلایل‌نامعلومی،ویران‌شده است : تخت سلیمان و مجموعه آثار باستانی آن بر روی یک بلندی طبیعی به ارتفاع 20 متر ازسطح دشت مجاور احداث شده است.
کلیه آثار آن درون یک حصار بیضی شکل بنیان گرفته است.
حصاربیرونی به ضخامت 5 متر، به ارتفاع 14 متر و با محیط بیرونی 1200 متر بنا شده و 38 برج دفاعی مخروطی‌شکل دارد.
بنای دیوار و حصار بیرونی از آثار دوره ساسانی است در دوره ایلخانی نیز دروازه جدیدی درمجاورت دروازه جنوبی احداث گردیده است.
داخل حصار بیضی شکل، دو مربع مختلف المرکز هم محوروجود دارد.
در مرکز مربع جنوبی دریاچه و در مرکز مربع شمالی آتشکده باستانی قرار دارد.
در جبهه شمال غربی‌دریاچه، ایوان خسرو قرار داشته است.
در جبهه جنوبی نیز ایوان خوابگاه خسرو قرار دارد.
تخت سلیمان درحمله هراکلیوس (امپراتور رومیان) در سال 624 میلادی ویران شد در حفاریهای انجام گرفته در محل آتشکده،سکه‌های مختلف، کاشی و یک دیگ بزرگ مسی از آثار دوره اسلامی بدست آمده است.
زندان سلیمان نیز که‌مشتمل بر بقایای معبدی از دوران ماقبل تاریخ و عهد مادها است در این مجموعه قرار دارد.
آتشفشان خاموش،آبگرم‌های جوشان و جوی اژدهای سنگی در اطراف تخت سلیمان از نکات دیدنی و جالب توجه هستند: تخت سلیمان و مجموعه آثار باستانی آن بر روی یک بلندی طبیعی به ارتفاع 20 متر ازسطح دشت مجاور احداث شده است.
آتشفشان خاموش،آبگرم‌های جوشان و جوی اژدهای سنگی در اطراف تخت سلیمان از نکات دیدنی و جالب توجه هستند یکی از آثار برجسته و شاخص از دوره ساسانی تاق کسری است.
تاق کسری در تیسفون و در خاک عراق واقع شده است.این که بنا چه زمان و به دست چه کسی ساخته شده است کاملا مشخص نیست.
برخی آنرا به زمان شاپور یکم ساسانی در نیمه دوم سده سوم میلادی نسبت می دهند و برخی دیگر در زمان خسرو انوشیروان ( کسری).
این بنا مانند کاخهای تخت جمشید و فصر شیرین بر روی صفه ها ساخته شده است.
روی این صفه در مرکز جبهه ای شبیه به کاخ فیروز آباد اما مزین به شش طبقه تاق نما ،تاقی بیضی شکل به پهنای ۵/۲۵ متر و ۳۴ متر ارتفاع با یک جهش از سطح زمین شروع و ختم می شود.
و تاق ایوان را به عمق ۹۵/۴۲ متر تشکیل داده است.
این فضای بزرگ که سطح آن وسیع تر از کاخ داریوش در تخت چمشید است ، بارگاه عام شاه ساسانی بوده است.
در نمایی کاخ تیسفون شکل و اندازه تاق نما از هر ردیف به ردیف دیگر فرق می کند .
هر ردیف واحد مستقلی را مانند یک نوار افقی و بدون هیچ ارتباطی با تاکیدهای عمودی نمای بنا تشکیل می دهد.
به این ترتیب دو ردیف از تاق نماها پایان می پذیرند که بر یک ستون قرار نمی گیرند بلکه بر پایه کنج دیوار ترکیب می شود .
در اینجا نشان دیگری از ویژگی های معماری ساسانی خود را ظاهر می سازد .
معماری ساسانی به این موضوع که نما بایستی به طور منطقی و با اصول ساختمانی همچون بناهای کلاسیک یونان قطع گردد اهمیتی نمی داد ، بلکه از نظر او نما بایستی بیشتر با طراحی ساخته شود که بتوان آن را به دلخواه امتداد داد و به مقدار زیادی تزئین کرد .
نکته ای که قابل توجه است ، در این بنا تداومی در محور قائم آن وجود ندارد.
این موضوع موجب حیرت و یاس کسانی می گردد که فقط اصول ساختمانی محض را در نظر دارند و احساس می کنند که عوامل حامل بار بایستی به صورت قائم تنظیم شده باشد.
اما بر روی این بنا ستون ها و نیم ستون ها که در فاصله تاق نما ها قرار دارند، کاربردی ندارند ، بلکه برجستگی آن ها جنبه تزئینی دارند .
شاید کاربردشان سخت و مستحکم ساختن دیوار باشد .
یعنی چیزی که در برابر گرما و تغیرات درجه حرارت مطلوب خواهد بود در عوض وظیفه آن ها تامین زیبایی است و از این لحاظ چند ارزش دارند.
آن ها مقیاس را بزرگ تر نشان داده در عین حال یکنواختی و حالت خشکی که چنین نمای بزرگی را به و جود می آورد بر طرف می سازد.
به علاوه آن ها حس اعجاب را بر انگیخته و یک نوع حالت انعطاف را تولید می کنند که جابجا شده سایه ها آنرا قویتر ساخته به همه بنا جان می بخشد.
امروز تنها سمت چب نمای کاخ به جای ماندده است.
طرف راست در زلزله سال ۱۸۸۰ فروریخت .
این بنا یک مجموعه متقارن بوده است .
اما در همان محور تالار بزرگ ( تاق) رو به سوی دیگر دومین تالار قرار داشته که کمی کوتاه تر ساخته شده است .
یک در ب سیاه که در دیوار ته ایوان بزرگ باز می شود به یک ردیف اتاق های کوچک را داشته ولی باید از آن ها گزشته به تالار پشتی که به پهنای ۶۷/۳۶ متر است برسد که داریا سقف استوانه ای ( تاق آهنگ ) در سمت چپ این مجموعه دهلیزی است با تاق های عرضی و سقف استوانه ای که دو تالاز به پهنای ۱۷ متر در ۶۰/۳۴ متر طول با با سقف استوانه ای آن باز می شود و به وسیله تالار مربعی به همین پهنا از یکدیگر جدا می شوندیکی از آثار برجسته و شاخص از دوره ساسانی تاق کسری است.
یک در ب سیاه که در دیوار ته ایوان بزرگ باز می شود به یک ردیف اتاق های کوچک را داشته ولی باید از آن ها گزشته به تالار پشتی که به پهنای ۶۷/۳۶ متر است برسد که داریا سقف استوانه ای ( تاق آهنگ ) در سمت چپ این مجموعه دهلیزی است با تاق های عرضی و سقف استوانه ای که دو تالاز به پهنای ۱۷ متر در ۶۰/۳۴ متر طول با با سقف استوانه ای آن باز می شود و به وسیله تالار مربعی به همین پهنا از یکدیگر جدا می شوند شاید پس از کاخ ها ، آتشکده ها مهمترین آثار بر جای مانده از دوره ساسانیان باشد .
این بنا ها مکانی برای گرامیداشت آتش مقدس و مراسم مذهبی بوده اند و لذا از نظر معماری مبتنی بر اص.ل خاص و ویژه هستند .
در دوره ساسانی سه آتش بزرگ به نام های آذر فرنبغ ، آذرگشسب و آذر برزین مهر ( مهر برزین) وجود داشته که متعلق به سه طبقه از طبقات اجتماعی زمان ساسانی بوده اند .
اگر آتشکده های ساسانی نسبت به اهمیت آتش های آنها درجات متفاوتی داشتند اما اساس ساختمانشان تا حدودی یکسان و منطبق بر نقشه ای واحد بوده است.
فرم معاری آتشکده عبارت بوده است از یک بنای چهار ضلعی که در چهار ضلع آن چهار درگاه تاقدار داشته است و بر روی این فضای چهار ضلعی گنبدی قرار می گرفته است ، به همین دلیل است که به چهار طاقی نیز مشهور شده اند .
گاهی این چهار طاقها به صورت منفرد هستند اما در بعضی از آنها دالان طواف دار و فضا های وابسته دیده می شود ، مانند آتشکده قصر شیرین .
اصولا این بنا ها را بر روی بلندیها می ساخته اند.
از آتشکده های معروف این زمان می توان به آتشکده آذر گشسب در تخت سلیمان آذر بایجان اشاره کرد.
طرح و ساخت آتشکده ساسانی به حدی ساده و و نیرومند بوده است که تاثیر بارزی بر معماری شرق و غرب داشته است.
در سرزمین های تحت قلمرو آئین بودا شباهت کافی آتشکده با استوپا مورد قبول است.
آتشکده به خاطر فضای بزرگ داخلی امتیازات بیشتری داشته است.
لذا بر این اساس بوده که شکل این نوع بنا برای یک استوپای مقدس اقتباس شده است .
بدین نحو که داخل آن را هم برای اجرای عبادت بکار می بردند و هم آنرا با مجسمه های بودا پر می کردند .
در باختر ( غرب ) این نفوذ حتی بیشتر و آشکار تر است.
به طور کلی در باره معماری ساسانی باید گفت که : معماری این عهد بر اساس معماری بومی و نواحی خشک مرکزی و شرقی ایران بنیان گزاری شده است.
بدین معنی که در ابنیه بزرگ سلطنتی هخامنشی پوشش مسطح و احداث ایوان ها و تالار های ستون داریا به عبارت دیگر ابنیه سرزمین های شمال ، سر مشق اصلی معماران و سازندگان آن ها بوده است و در بنا های دوره سا سانی اعم از کاخهای سلطنتی و آتشکده ها ، پوشش های گنبدی و ساختن ایوان هایی با طاق های ضربی ( گاه واره ای) و چهار طاقیهای مخصوص آتشکده متداول بودهاست و اساس معماری عهد ساسانی را تشکیل می داده استشاید پس از کاخ ها ، آتشکده ها مهمترین آثار بر جای مانده از دوره ساسانیان باشد .
بدین معنی که در ابنیه بزرگ سلطنتی هخامنشی پوشش مسطح و احداث ایوان ها و تالار های ستون داریا به عبارت دیگر ابنیه سرزمین های شمال ، سر مشق اصلی معماران و سازندگان آن ها بوده است و در بنا های دوره سا سانی اعم از کاخهای سلطنتی و آتشکده ها ، پوشش های گنبدی و ساختن ایوان هایی با طاق های ضربی ( گاه واره ای) و چهار طاقیهای مخصوص آتشکده متداول بودهاست و اساس معماری عهد ساسانی را تشکیل می داده است