دانلود مقاله معماری مساجد مختلف در شهر یزد

پیشگفتار
مطالب این مجموعه با عنوان بررسی تزئینات ونقوش مسجد جامع یزد جمع گرد آوری شده و سعی برآن بوده تا جایی که متون تاریخی باقیمانده و منابع و سوابق تاریخی مسجد جامع یزد اجازه داده است به ذکر توضیحاتی راجع به مصالح و کتیبه ها و تاریخ بنای آن و تغییرات ایجاد شده بر آن در طول سالیان، بپردازیم.

اگر چه نقوش شکل گرفته بر آن به طور عموم در تمام بناهای اسلامی ایران به چشم می خورد ولی خالی از لطف نبود که به بررسی تزئینات این مجموعه بپردازیم زیرا مجموعه بنای مسجد جامع یزد در شهری است که دارای بافت سنتی دست نخورده ای نسبت به بناهای شهرهای دیگر است، با این حال بناهای باستانی و اسلامی ایران همگی دارای لطف خاص خودشان هستند که معماران تلاشگر و هنرمند با اطلاعات و دانش معماری بالابه تأ سیس بناها همت گمارده اند.

حال چه به صورت تحقیق دانشگاهی یا هنر عنوان دیگری قطعاً علاقه و توجه شخصی و میل به دانستن در مورد عظیم تاریخی داشته باشم و به این مسیر رنگارنگ قدم گذاشته و هنر گوشه دیگری از این سرزمین را ورق بزنیم، وارد فضای زیبا و ملکوتی شویم از داخل مقرنها عبور کنیم و ایوانها را پشت سر گذارده و راه پر پیچ و خم نقوش اسلیمی و ختایی را گرفته از داخل بوته ها گذشته م مناره ها را دور بزنیم تا شاید تفحه ای از روح و ذوق هنری معمار و نقشبند این بنا از روح خسته ما گذر کند و جانی تازه به ما ببخشد.

دیدن و مشاهده کردن این گونه هنر های تاریخی که از سالیان باقی مانده شاید تلنگری باشد برای تمامی از تلاش افتادگان راه هنر و بروز خلاقیت و پشتکار.

مقدمه
هنر جو هره ای است که از ذرات هر ایرانی به فضل الهی به ودیعه نماده شده است.

به همین علت جلوه های هنر در تمام مظاهر و مقوله های زندگی ایرانی مانند:‌ معماری، نقاشی ، خط وکتابت ، پارچه بافی، قالی وگلیم بافی، فلزکاری، سفالگری و ......

در طول تاریخ بروز و ظهور داشته و دنیایی از زیباییها، ذوق، خلاقیت و ابتکار را پدید آورده است.

یکی از مظاهر انعکاس هنر ایرانی در معماری این سرزمین است هنرمند معمار ایرانی، از ابتدای کار و ازهنگام بکارگیری آجر که ازمصالح اولیه احداث بنا به شمار می رفته زیبا ترین نقشها و طرحها را هنگام احداث دیوارها و پوششی گنبد ها وگوشواره ها، مقرنس ها و طاقنما ها خلق کرده است و در روند تکاملی آن با گره چینی، گل اندازی، گره سازی وآجر کاری خفته و رفته، شاهکار های بی نظیری را به وجود آورده است.

هنگام استفاده از گچ با خلق گچبریهایی با نقوش هندسی، گیاهی، دنیایی از خلاقیت را که در دنیا بی نظیر می باشد آفریده و در استفاده از چوب برای پنجره ها و درها با بهره گیری از فتونی نظیر منبت، مشبک، معرق، کنده کاری، خاتم سازی ونقاشی روی چوب، اعجاز باور نکردنی را پدید آورده است.

برای تزیین بنا از کاشیهایی یک رنگ، هفت رنگ، معرق، طلایی و ....

شیشه و آیینه در شکلها و رنگها و ابعاد گوناگون، مدد جسته و دنیایی از زیبایی و خلاقیت و هنر را عرضه کرده و همه اینها به همراه حجاریهای زیبا، بنا هایی را در جای جای ایران بر پا و استوار کرده است.

بدون تردید تحقق این همه زیبابیها و خلاقیت جز به مدد عشق به معبود امکان پذیر نبود، چراکه بیشترین جلوه آنها را در مسجد، محراب و زیارتگاه می توان دید.

بناهای مذهبی، همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف درطول تاریخ بوده است، و به لحاظ همین اهمیت، پیوسته کاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزیین نقوش به کار رفته در احداث چنین اماکنی بوده است.

این علاقه و توجه و بذل سرمایه های مادی و معنوی، نه از باب منافع اقتصادیو اغراض مادی، بلکه بر مبنای کشش و علاقه ای قلبی بر اساس گرایش فطری مردم به مکاتب الهی بروز کرده است.

چه بسا مردمی که با مشکلات و تنگناهای اقتصادی قرین بوده، اما در سرمایه گذاری برای مظاهر معنوی، از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی، از هیچگونه ایثاری فروگذار نکرده اند.

بناهای رفیع و با شکوهی که در طول تاریخ برای معابد، مساجد وکلیساها،‌سر برافراشته اند، با یک پشتوانه قلبی و عشق حقیقی همراه بوده است.

در تاریخ اسلام، مسجد در رأس توجه مردم، به ویژه هنرمندان معتقد به مبانی دینی قرار داشته است.

در دوره هایی که اثری ازپیشرفتهای علمی و صنعتی در هیچ کجای عالم دیده نمی شود، بر جسته ترین آثار معماری جهان، از میان مساجد بزرگ در جای مانده است،‌ اگر چه به علل گوناگون، بویژه هجوم ارتشهای متجاوز بیگانه به کشورهای اسلامی بسیاری از ابنیه مهم و مساجد تاریخی دچار تخریب و ویرانی شده و آثار مهم مکتوب و میراث فرهنگی مسلمین که دستخوش غارت و آتش سوزی در کتابخانه های مهم جهان اسلام شده است، ما را ا زگنجینه های مهمی محروم کرده است،‌ با این حال آنچه بر جای مانده، خود دریچه ای است برای شناخت عظمت معماری به کار رفته در بنای مساجد بزرگ تاریخی، بویژه آن که در معماری و کاشیکاری بناها، مظاهر معنوی و مفاهیم والای مذهبی چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شکل و فرم بسیار ماهرانه تلفیق شده اند،‌ و فضایی به وجود آورده است که انسان شیفته معنویت را بسوی خود می خواند.

« مسجد » در معماری ایران.

در هنر و معماری ایرانی و به ویژه معماری مساجد با دو پدیده شکل و محتوایا عینیت و ذهنیت - و در یک کلام قالب و روح مواجهیم.

هنر معماری دارای سه جنبه است یکی جایگاه اثر در شهر یا معماری شهری ، طراحی خود بنا یا حجم اثر، و در نهایت هنر های وابسته به معماری که شامل مواردی چون نور ورنگ و نقش است، می گردد که این اخیر با آنکه نقشی محوری در آنچه که معماری ایرانی نا مید ه می شود دارد، اما در دوره های پسین ، این شیوه یا مهجور گشته یا نقشی حاشیه یی یافته است.

حال آنکه چنین ظرفیتی را دارد که فضا سازی کند و بدون اینکه ترکیب احجام نامتجانس ضرورت یابد، فضاهای دلخواه را ایجاد نماید.

انسان- و به تبع او اثر هنری- موجودیت نمی یابد، مگر آنکه قالب و روحی داشته باشد.

قالب و روح دو وجه متفک یا همراه و ترکیبی نیستند، بلکه وجوهی محشور و عجیبند که هیچ کدام بدون دیگری موجودیت و معنا نمی یابد.

نه هر قالبی محمل هر روحی است و نه روحی تاب نشستن بر هر قالبی را دارد.

این دو تنها با یکدیگر موجودیت می یابد و رشد می کنند و مرتبت وجود می یابند.

درهنر معماری، اثر و روح حاکم بر جابجایی آن از یکدیگر منفک نیستندو نمی توانند که باشند.

نمی توان فضایی را تخیل نمود، بدون آنکه صورت و شمایلی برایش قائل گشت و به همین عنوان نمی توان صورت و شمایلی تصور نمود و مصالح آن را در نظر نداشت- روح فراخ در همنشین با قالب تنگ همچون انیسش خرد و تحقیر می گردد یا قالب شکسته بر می دارد.

قالب فراخ نیز ذلیل روح خرد شده، ویرانه می شود.

این دو تنها بار شد متناسب و همپای یکدیگر، کارا و زیبنده می گردند.

درفضا سازی ایرانی علاوه بر ترکیب یا انتزاع حجمی، از نقوش و رنگ و نور پردازی هم، به منظور القای انتزاع یا ترکیب فضایی استفاده شایان و قابل توجهی می شود به این معنا که در یک معنا که در یک فضای راسته، شکست نور یا تفرق نقوش، قطعه ای را مجرء یا گسسته می نمایاند و بالعکس بدین لحاظ شناخت نقوش و در رأس آن گره بنایی، در فضا سازی ایرانی نقشی مؤثر و ناگزیر دارد.

موضوع قالب و روح در بیان هنری و فضا سازی معماری، نه ماجرای راکب و مرکب که بحث وجود و موجودیت است.

تذهیب کاران در طراحی، اشکالی را می آفرینند که « مداخل» نام دارد و آن صورت اشکالی است که « روالت» به هنگام نقشپردازی خود بخود « بوم آلت» را نیز مد نظر دارد.

و هیچ یک از آلتهای « رو» و « بوم» بدون دیگری موجودیت نمی یابند.

اما هر مداخلی مناسب هر زمینه ای نیست.

به این معنا که تیزی و پخی یا راستگی و تقوس نقش مداخل را، نه اراده نتشبند که منظور نظر او، یعنی مکانت و فضا سازی نقش است که تعیین می کند.

هرچند که رنگ و نور نیز در این نقوش تأثیر ناگزیر و بسزا دارند، مداخل نهایتاً در پیچیده ترین و رفیع ترین مرتبت خود به گره بنایی مبدل می شود.

گره درمسیر تحول خود از مداخل تا گره و از گره تا « گره در گره » و حتی « شاه گره » تا آنجا پیش می رود که به شطرنج معماران معروف می گرد.

اما در این عرصه همچنان انعطاف و قالب خود را به صور وطرق مختلف حفظ می نماید و به گره کند وتند و شل و در مواضعی دستگردان مبدل می شود که به انضمام رنگ، قوالبی هم شأن و محشور با روح حاکم بر فضا سازی است.

معرفت حاکم بر هر اثر معماری یا شهری، نقشی بنیادین درتحول شخصیت و ادراک حیثیت آن اثر در طول زمان و همچنین در احساس مخاطبان ایفا می نماید.

نقوش در فضا سازی نقشی تعیین کننده دارند.

فضا سازی مناسب، با مجموعه تمهیدات مندرج در آن رمز ماندگاری و موجب جاودانگی این آثار در طول حیات بشری گردیده است.

کاربرد نقوش درحیثیت خارجی و فضا سازی درونی هر اثر معماری، مؤثر و بلکه تعیین کننده است.

گره بنایی درمیان نقوش ایرانی جایگاهی رفیع و بی مانند دارد، تا آنجا شاید نقش دیگری همچون گره درفضا سازی معماری ایرانی عمومیت نیافته و دخیل نگشته است.

عملکرد های مساجد مختلف همانگونه که دین اسلام، تنها دین عبادت و پرستش و توجه به آداب و مراسم عبادی نیست و حوزه نفوذ احکام و قوانین آن شامل همه ابعاد و عرصه زندگی فردی و جمعی است، مسجد نیز، تنها فضایی ویژه برای عبادت نمی باشد.

بلکه علاوه بر جلسه های وعظ و ارشاد مسلمین، حلقه ها و مجالس درس و بحث نیز در آن تشکیل می شد و می شود.

حتی پس از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری که فضای مدرسه به صورتی جدا و متمایز از مسجد پدید آمد، همواره در برخی ازمسجد ها تدریس علوم مذهبی تا قرن و دهه های اخیر ادامه داشته است.

علاوه بر این اغلب مسجدها سنگر مبارزه اجتماعی مردم علیه حکام جبار، و کانون تجمع مردم در هنگام خوف و اضطرار بوده است.

مسجدها را از نظر دامنه تنوع و حوزه کارکرد های آنها می توان به چهار گروه طبقه بندی کرد: - گروه نخست، شامل مسجدهای جامع و مسجدهای بزرگی می شود که توسط سلاطین، وزاء و حکام ساخته می شدند.

اداره عموم این مسجدها توسط بانی یا مأموران دولتی صورت می گرفت و آنان در اغلب موارد به هر کسی اجازه پیشنمازی یا تدریس برگزیده می شدند.

دربرخی از مسجدها ی جامع ، چند پیشنماز همزمان به اقامه نماز می پرداختند و پیروان هر مذهب و مسلک با اقتدا به پیشوای خود، نماز برگزار می کردند.

- گروه دوم، شامل مسجد های متوسطی می شود که توسط بزرگان محلی، علما و یا مشارکت عمومی مردم ساخته می شد.

در بسیاری از این مساجد ها برای پیشنماز و دیگر افراد مسجد، شرط خاصی وجود نداشت واز محدودیتهایی که در مساجد نوع اول ایجاد می شد، خبری نبود.

هرچند باید توجه داشت که بعضی اوقات، پیرامون هر مذهب برای خود مسجد جداگانه ای می ساختند که پیشنماز و مدرسان آن از پیروان شاخه های همان مذهب بودند.

- گروه سوم ، شامل مسجد- مدرسه ها می شود.

با وجود آنکه تعداد این مسجد - مدرسه ها بسیار اندک و انگشت شمار است، اما اهمیت آنها از جهت اینکه دو عملکرد عبادی و آموزشی، همزمان و به موازات یکدیگر ، هر کدام بخشی از فضای کالبدی را به خود اختصاص داده اند، قابل توجه است.

مسجد ومدرسه بسیار جالب آقا بزرگ در کاشان ، و مسجد و مدرسه سید در اصفهان از بارزترین نمونه های این گروه از مسجدها هستند.

گروه چهارم، شامل مسجدهای بسیار کوچکی می شود که عمده ترین و شاید تنها عملکرد آنها، جنبه عبادی آنها بوده است و تنها در آنها نماز بجا آورده می شد.

مثلاً درنایین برخی از مسجدهای کوچک هستند که مساحتی درحدود ده متر مربع دارند.

این مسجدها توسط افراد خیر خواه در محله ها یا در امتداد بدنه بازار و مراکز اقتصادی ساخته می شدند.

خصوصیات فضاهای کالبدی مسجد: مسجدهای اولیه بسیار ساده ساخته می شدند و فضای کالبدی آنها متشکل از شبستانی بدون در بود که در جلوی آن حیاط یا فضای باز نیمه محصوری وجود داشت.

بتدریج و با گذشت زمان و روی کار آمدن حکومتها ی سلطنتی ، بر عظمت و شکوه معماری مسجدها افزوده شد.

درایران عناصری از معماری بومی درفضای کالبدی مسجدها مورد استفاده قرار گرفت.

ایوان، یکی از این عناصر بود.

نخست، یک ایوان در شبستان اصلی و سپس دو ایوان روبه روی یکدیگر که اغلب یکی به ورودی اختصاص داشت، به ساختمان مسجد اضافه شد.

تعداد این ایوان ها در مرحله ای از تکامل طرح مسجد، به چهار عدد رسید.

عنصر دیگر، عبارت ازچهار طاقی هایی بود که در پیش از اسلام به عنوان بخشی ازفضای آتشکده ها و آتشگاهها موردبهره برداری واقع می شد و پس از اسلام بعضی از آنها به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفت.

مسجد جامع اسلام در آغاز عنصر پراهمیت و مشخصی را به شهر افزود.

این عنصر یعنی مسجد جامع به صورت مهمترین رکن مذهبی شهر در آمد.

مسجد جامع از نظر فضای معمولا در ارتباط قوی با سایر عناصر مرکز شهر قرار داشته است.

درصدر اسلام مساجد ترکیب ساده ای داشتند.

بنای مساجد اولیه بسیار ساده و بی پیرایه بود.

مسجد پیغمبر (ص) در مدینه به همان شیوه ای که خانه ها ساخته می شد، یعنی از خشت و گل درست شده بود.

در زمان خلیفه عثمان ستونهای مسجد را سنگی نمودند و سقف آنرا با چوب ساج پوشاندند.

در این دوره همچنین استفاده از گچ برای سفید کردن خانه ها درمدینه مرسوم شد که این امر از سوی برخی از اولین مسلمانان ماند ابوذر غفاری نشانه دنیا پرستی قلمداد گردید.

در دوره خلفای بنی امیه و بنی عباس مساجد به مجموعه های مفصل و با شکوهی مبدل شدند.

در دوره های بعد تاریخ اسلام ساختن مساجد جامع باشکوه ادامه یافت و مسجد جامع از ارکان اصلی ساختار شهر در سرزمینهای اسلامی گردید.

موضوع ایجاد مساجد به صورت ساده به صراحت در قرآن مجید نیامده، اما از آبادانی مساجد سخن رفته است.

مفسران بیشتر تحرک و آمد و شد و حضور جماعت انبوه نمازگزار و در مجموع رونق معنوی مساجد را نشانه آبادانی شمرده اند.

علاوه بر اهمیت مساجد جامع به مثابه یک مرکز پر اهمیت تصمیم گیری اجتماعی – سیاسی در تاریخ شهرهای ایران باید از ارزشهای فضایی آن نام برد.

هر چند در آثار پیشگامان برجسته مطالعات و تحقیقات معماری ایران ماند پوپ و گدار برخی جنبه های سبک معماری و فن ساختمانی مساجد ایرانی مورد بحث قرار گرفته، اما متأسفانه کار با قدرتی که آغاز شده ادامه نیافته و نوشته های بعدی بیشتر به تکرار کار متقدمان پرداخته است.

مسجد جامع یزد مسجد جامع یزد، در بافت تاریخی شهر و در بخش شمالی محله دار الشفاء، در انتهای خیابان موسوم به مسجد جامع، از فرعیات خیابان امام خمینی (ره) فعلی واقع شده است.

این مسجد، در واقع دوبار بنا و تجدید بنا شده است.

اولین بار در زمان حکومت گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله کالنجار (527-504 ق) از کاکوئیان یزد و به همت خود او صورت گرفته که در حال حاضر اثر چندانی از آن باقی نمانده است.

این بنا به «مسجد جامع عتقیق (قدیم)» شهرت دارد.

مسجد جامع عتیق طبق تصریح تاریخ یزد دارای «کتابخانه و جماعتخانه و غرفه‌های نیکو» بوده است.

«جماعتخانه» دیگری در همان قرن توسط دختران فرامرزبن علی، به مجموعه مسجد جامع تحقیق افزوده شد و دو «غرفه» نیز توسط امیرشمس الدین و امیر بلغدر به این مجموعه اضافه گردید.

اما مسجد جامع نو در سال 727 ق.

و توسط سیدرکن الدین محمدبن قوام الدین محمدبن نظام (متوفی 732) بنا گردید که مسجد کنونی را تشکیل می دهد.

او «صفه و گنبد و مقصوره و غرفه ها» را با استفاده از سنگ آجر و گچ بنا نهاد ولی عمرش کفایت نکرد و شرف الدین علی آن را تمام کرده، مناره مسجد را نیز ساخت.

در سال 777 ق.

طبق نوشته تاریخ یزد، «درگاهی و جماعتخانه‌ای» به مسجد اضافه شد.

این امر به دستور شاه یحیی بن مظفر و توسط مولانا ضیاء‌الدین محمدمعمار صورت گرفت.

درگاه مذکور با استفاده از «خشت پخته» ساخته شده است.

سال 809 ق.

الحاقات دیگری به مسجد صورت گرفت و آن کاشی صفحه و زیر گنبد و محراب مرمرین و پایاب مسجد است که به همت خواجه جلال الدین محمد خوارزمی شروع و شاه نظام کرمانی آن را به اتمام رسانید.

ده سال بعد، شاه نظام پیش صفه مسجد را با «کاشی تراشیده»، زینت داد و کتیبه‌ای از صوره مبارکه انافتحنا بر آن الاحق کرد و چند خانه ویرانه اطراف مجسد را خریداری و به جماعتخانه مبدل نموده، درگاهی در جنب آن ساخت، همچنین کاروانسرای ریسمان فروشان را که روبه‌روی در بزرگ مسجد بود، داخل صحن مسجد نمود و حوض و چاه آبی نیز در مسجد احداث کرد.

الحاقات بعدی از آن بی‌بی فاطمه خاتون، همسیر امیر چخماق است که مسجد میر چخماق هم ساخته اوست.

او در 836 ق.

سطح مسجد را از سنگ مرمر فرش کرده، دو ستون چپ و راست گنبد را مزین به کاشی معرق نمود.

او منبر مسجد را نیز با آجر منقش تجدید کرد.

در دوره حکومت شاه طهماسب، آقا جمال الدین محمد، دو منار بر درگاه اصلی مسجد بنا کرد و قبه ای نیز بالای قبه گنبد مقصوره ساخت.

در اواسط قرن سیزدهم و در دوره حکومت شاهزاده محمد ولی میرزا بر یزد، به همت او شبستانی زمستانی، در طرف غرب مسجد احداث شد و اطراف صحن رواق‌هایی بنا نهاد که همه از آجر و گچ است و صحن را نیز مورد تعمیر و مرمت قرار داد.

پس از این دوره تا احیاء مسجد توسط مرحوم وزیری، به نظر می رسد مسجد تقریباً به حال خود رها شده و توجه و رسیدگی لازم برای آن صورت نگرفته است.

مسجد جامع یزد، علاوه بر قدمت و فراز و نشیب هایی که در طول تاریخ خود داشته، از جنبه معماری نیز در خور توجه و بررسی بسیار است.

از وجوه شاخص معماری این بنا، سردر و مناره های رفیع آن است که نمونه آن را در سرتاسر استان یزد، بلکه در بسیاری از نقاط ایران نمی توان یافت.

مناره های مسجد که به گفته پوپ از بلندترین مناره های ایران است، با ارتفاع خیره کننده ای بر روی سردر ورودی قرار گرفته، این مناره ها شامل ساقه‌ای بلند است که علاوه بر قسمت زیر گلدسته بیش از یک سوم آن در بالای گلدسته امتداد یافته است.

در پایین ساقه نقش «بسم الله» به صورت درشت بر زمینه کاشی معرق و در بالای آن عبارات «یا علی» و «یا محمد» به خط بنایی در زمینه ای از آجرو کاشی به چشم می خورد.

دو کتیبه شامل آیه «وان یکاد…» به خط کوفی و آیه اول سوره مبارکه اسراء به صورت درشت تر با خط ثلث در زیر گلدسته نمایان است.

در قسمت زیر نعلبکی مناره، مقرنس کار شده و در بالای نعلبکی نرده ای گرداگرد لبه آن می‌گردد.

از مجموع هاین دو، گلدسته ساده ای پدید آمده است.

ساقه بالای گلدسته زیر مزین به انواع کاشی کاری معرق و آجر و کاشی است که تا زیر تاج مناره ادامه یافته است.

تاج به صورت زیبایی مزین به خیاره شده و در بالای آن توغی قرار دارد.

سردر مسجد در ضلع شرقی واقع شده و بسیار رفیع است.

به طور کلی در ایران قدیم (قبل از قرن نهم هجری) به درهای محل ورود به صحن بناهای مذهبی اهمیت زیادی می دادند.

سردر تقریباً به طور کامل مزین به کاشی است.

تزئینات نمای بیرونی آن شامل نقول و قاب بندیهای جرزهای طرفین است.

جز این، کتیبه ای در پیشانی سیردر، بخشی از سوره مبارکه «فتح» و کتیبه ای دیگر که دور تا دور قوس پیش طاق را فرا گرفته سوره مبارکه جمعه را به طور کامل در بر دارد.

در کنه پیش طاق مقرنس های زیبایی به چشم می خورد که با کاشی معرق تزیین شده است.

در نیم دایره بالایی، اسماء خداوند در ترنجهایی کار شده و در وسط مقرنس شمسه‌ای، اسماء الله، محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین شهید کربلا را نشان می دهد.

در پیشانی درگاه کتیبه ای به خط ثلث عبارتی عربی را در بر دارد که در سال 819 توسط شاه نظام کرمانی تهیه شده و اشاره به ایجاد بنا در عصر حکومت «شاهرخ بها در خان» دارد و در قسمت پایین هم طاقنمایی به چشم می خورد که درگاه ورودی در آن قرار گرفته است.

پایا دو پولو که گویی مسحور تزئینات کاشی و گچبری مسجد شده، کتیبه های کاشی بنا را دارای ظرافتی کم نظیر معرفی می کند.

در دو لنگه مسجد، چوبی و آلت سازی شده است و از آثار قرن هشتم هجری می باشد.

در بالا و طرفین در زنجیری آویخته است که می تواند کاربردهایی داشته باشد.

رعایت اصل افتادگی و تواضع در هنگام ورود به مسجد، دخیل بستن یا حتی تمسک مجرمین برای رفع مجازات.

دهلیز مسجد، چهار گوش و دارای دیوارهای گچی و سقفی گنبدی با تزئینات آجر و کاشی است، که در سال 777 توسط شمس الدین محمد برپا شده است.

بر دیوارهای دهلیز چند لوحه سنگی نصب است که شامل وقف نامه و فرمان حکام وقت می باشد.

با کمی دقت در می یابیم، مسجد جامع درهر شهر و آبادی و مخصوصاً دهلیز آن- که اولین فضای سرپوشیده پس از ورود به مسجد است، در قدیم بهترین فضا و وسیله برای اطلاع رسانی به مردم شهر بوده، چرا که مردم هر روز یا حداقل هفته‌ای یک بار، گذرشان به این مکان می افتاده است.

اولین لوحه که به خط نسخ کنده شده و برطرف راست نصب است، شامل وقف نامه‌ای است به این مضمون: «وقف موبد نمود این سلطان محمود حاجی افضل، تمامی مجاری بیست و چهار جره میاه قنات ابر نوآباد و چهارده جره و نیم میاه قنوات مریاباد حومه یزد بر بقعه معینه متصله به مسجد جامع کبیر یزد که مقبره او، و اولاد اوست که مال الاجاره آن را بعد از وضع مالوجهات و وجوهات دیوانی همه ساله مبلغ سه هزار دینار صرف روشنایی آن نمایند و هر سه روز مبلغ دیوست دینار به شخصی که عالم به قراءات قرآن باشد دهند که یک ختم کلام الله به جهت واقف در مقبره او قراءت نماید و هر ساله مبلغ دو هزار و چهارصد دینار در شب برات و رغایب و شب قتل و شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان حلوا صرف فقرا نمایند.

و تتمه مال الاجاره در روز عید غدیر به طلبه علوم دینی از قرار نفری یکصد دینار تسلیم نمایند ولله تعالی صبور و مباشرین موقوفات دخل و تصرف نکنند.

خلاف کننده به لعنت خالق و الخلایق گرفتار باد.

تحریراً می شهر محرم 1121 در قطعه سنگ الحاقی زیر با خط درشت تر «تولیت آن را اولاً به نفس خود مفوض نمود و بعد از خود به ولد حلبی خود و بعد به اولاد او و به اولاد هر یک که ارشد و اتقی باشند الی انقراض العالم».

لوحه سنگی دیگری مربوط به عصر صفوی و وزارت میرزامحمدمحسن بر یزد که در سال 1115 نفر شده بر طرف راست دهلیز نصب است .

مضمون این لوح رفع مزاحمت و تعدی فرماندهان و سپاهیان به مردم دارالعباده یزد، می باشد.

لوحه دیگر مربوط به سال 1047 ق.

و شامل دلج.یی و استمالت شاه صفوی از مردم یزد به مناسبت تعرض طبقات مختلف و دریافت وجوه اضافه از این مردم این دیار است.

لوحه سنگی دیگری که بر طرف چپ دهلیز نصب است، مربوط به سال 1046 ق.

است که در آن شاه صفی صفوی، کلیه مالیات های ماخوذه از مردم را تخفیف داده است.

یک لوحه دیگر نیز برطرف چپ نصب شده که شامل حاشیه و متن است و به سال 875 ق.

مربوط می شود.

در این لوحه، سلطان حسن بهادر، رسوم بدعتی که در یزد مرسوم بوده را برداشته است.

لوحه بعد که آن هم دارای حاشیه و متن می باشد مربوط به سال 1022 ق.

است.

که درآن هم حکومت وقت، وجوهات و مالیات دریافتی از مردم را تخفیف داده است.

از جمله این مالیات ها «وجوه تفنگچی» است.

یک قطعه دیگر لوح سنگی که در حاشیه ای از کاشی معرق قرار گرفته و با قطعه‌ای شیشه پوشانده شده، صلوات دوازده امام را در بردارد.

اسامی دوازده امام در متن وسط داخل دایره هایی به هم پیوسته و نامشخص تهیه کننده آن و سال 777 ق.

در حاشیه پایین به چشم می خورد.

در طرف چپ دهلیز، شبستان نه چندان بزرگ قرار دارد که در سال 777 به دستور شاه یحیی پادشاه آل مظفر ساخته شده و دارای محرابی است با تزئینات مقرنس و هشت قطعه کاشی در داخل آن.

در بالای محراب جهت تامین روشنایی از شبکه آجری استفاده شده و دیوارهای شبستان مزین به ازاده است.

پوشش این شبستان به کمک طاق و تویزهصورت گرفته و نمای داخلی به طور کلی با گچ سفید شده است.

قبل از ورود به میانسرای مسجد به یکی از شبستان های تابستانی بر می خوریم که شامل یک ردیف چشمه طاق در ظع شرقی است.

این شبستان از داخل با گچ سفید شده و از راه کوتاهی حدود 20 سانتی متر از سنگ، پایین دیوارها و ستون ها را زینت داده است.

نمونه آن را در دو ضلع غربی و شمالی نیز شاهد هستیم.

بیرونی رواق های مسجد آجری و ساده است، تنها در رخبام مزین به هره می باشد.

ویژگی مشترکی که در تمام طاق های مسجد به چشم می خورد، جناغی بودن آن است که یادآور معماری ایرانی است.

در پشت رواق های غربی مجسد، شبستانی وسیع با 48 ستون قرار دارد که توسط شاهزاده محمدولی میرزا در سال 1240 ق.

ساخته شده و به شبستان «شاهزاده» شهرت دارد.

ایران مسجد بسیار رفیع و مزین به تزئینات کاشی و نقوش آجری است.

به گونه‌ای که گدار آن را با طاق رفیع بنای خان او رته بغداد مقایسه کرده و معتقد است که در ایران، نمونه این گونه طاق های با عظمت، کمتر از حد تصور یافت می‌شود.

دور طاق دیوران کتیبه ای با کاشی معرق به چشم می خورد که اسامی دوازده امام بر آن نقش بسته مو در بالای جرز طرفین ایوان، دو کتیبه به خط ثلث با کاشی معرق جلوه گر است.

دو راه پله نیز در دو طرف ایوان تعبیه شده که به غرفه های فوقانی ختم می‌شود.

بر سقف ایوان، با خطوط بنایی اسماء خداوند به شکل چهار گوش کار شده است.

زیر قوس متصل به گنبد نیز از همین نقوش دیده می شود.

در قسمت بیرونی قوس متصل به گنبد کتیبه ای با مضمون آیه شریفه «انمایعمر مساجد الله…» قرار دارد.

بر قسمت بیرونی جرز آن نیز کتیبه ای کاشی کاری، قسمتی از سوره مبارکه اسراء را نشان می دهد.

جرز طرفین داخل ایوان نیز منقش به نقوش کاشی و آجر است، از جمله شمسه زیبایی که با کاشی معرق بر قسمت پایین پاکار دیوان خود نمایی می کند.

در طرفین ایوان دو رواق فوقانی و تحتانی در نظر گرفته شده که رواق تحتانی به صفه های فرعی طرفین متصل می شود و رواق فوقانی به فضایی نسبتاً وسیع در بخش فوقانی ایوان ارتباط می یابد.

در حال حاضر بخشی از این فضا به مرمت کاران، مخصوصاً هنرمندان کاشی کار که در حال ساخت و مرمت بخشی از کاشی مناره مسجد هستند اختصاص یافته است.

در ایوان اصلی، منبری نیز جلب توجه می کند که از پایه ای سنگی و بدنه ای با سنگ مرمریک پارچه، ساخته شده است.

در ضلع غربی ایوان و گنبدخانه شبستان دیگری مشابه شبستان شرقی و با همان مساحت وجود دارد که به غیاثیه معروف است.

طاق این دو شبستان از نمونه سقف‌های ابتکاری ساسانی است.

گنبدخانه مسجد دارای فضایی مربعی است و با توجه به قطر 15 متری گنبد، وسعت قابل توجهی دارد.

نمای داخلی آن نیز از نقوش زیبای آجر و کاشی و کتیبه های کاشی معرق بی‌بهره نیست.

زیر گنبد دارای نقوش زیبایی است که از اشکال مختلف هندسی پدید آمده و استواری گنبد به مدد فیلپوش های کاربندی شده ممکن شد است.

در گریوار گنبد عبارت «الله اکبر» در زمینه ای از کاشی و آجر دیده می شود.

کتیبه ای طولانی دورتادور چهار ضلع زیر- فیلپوش ها را فرا گرفته که شامل سوره مبارکه اسراء می‌باشد.

محراب مسجد «یکی از زیباترین محراب های کاشی معرق» است که مانند سردر مسجد در بردارنده اشکال مختلفی از این نوع کاشی همراه با کتیبه ها وتزئینات دیگر می‌باشد.

در سه ضلع قالب محراب کتیبه ای به خط ثلث حاوی سوره مبارکه جمعه به چشم می خورد.

در دو لچکی بالای طاق محراب دو نقش گل دیده می شود که از ترکیب شش بار نام علی ایجاد شده است.

در بالای تیزه طاق، قبه ای منقش قرار گرفته و تمام زمینه رخ طاق را نقوش اسلیمی پوشانده است.

در کنه محراب تزئینات زیبای مقرنس دیده می شود.

کتیبه ای در زیر مقرنس کار شده که حاوی آیات 78 و 79 از سوره مبارکه اسراء می باشد.

در پایین این کتیبه قاب بندی هایی از کاشی معرق در پنج ضلع محراب دیده می شود که نقوش مختلفی را در بر گرفته است.

در بالای ستون لبه محراب کتیبه لچکی هم به چشم می خورد که اتمام کاشی کاری محراب را در 777 ق.

توسط محمدبن ابی بکر بن الحسینی نشان می دهد.

دوراهروی کوچک نیز در قسمت پایین محراب ایجاد شده که زنان بتوانند به دور از جماعت مردان برای سوال از امام جماعت به پیش او بیایند.

دورتادور گنبد یک ردیف غلام گردشی وجود دارد.

در طرفین شرقی و غربی گنبد خانه هم دو رواق در دو طبقه به چشم می خورد که رواق بالایی به غلام گردشی ها ورواق پایینی به صفه ها و شبستان های طرفین ارتباط می یابد.

پاکار گنبدخانه در طرفین رواق ها دارای تزئینات بسیار زیبای معقلی است.

گنبد مسجد از نوع دو پوشش پیوسته است که با وجود حدود دو متر فاصله بین هر پوسته با استفاده از جرزهای آجری به یکدیگر متصل شده اند.

تزئینات بیرونی گنبد شامل نقوش زیبای هندسی حاصل از کاشی و آجر بر روی خود و کتیبه ای به خط کوفی بر روی ساقه که عبارت «الملک الله» را تکرار کرده است.

در زیر این کتیبه هم کتیبه ای دیگر به خط بنایی عبارت «الله اکبر» را درست مشابه زیر گنبد- تکرار نموده که از زیبایی خاصی برخوردار است.