دانلود مقاله معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان
مقدمه
نام شهر اصفهان از اوائل دوران اسلامی معمول گشته است و قبل از اسلام شهری به این نام وجود نداشته است.

تاریخ گسترش شهر بطور خلاصه متعاقبا معرفی خواهد شد.

استان اصفهان در مرکز فلات ایران واقع شده است و به علت گستردگی آن دارای بخشهای متعدد جلگه ای و کوهستانی میباشد.

در مغرب و جنوب غربی استان اصفهان رشته کوههای زاگرس قرار گرفته است ولی شهر اصفهان در جلگه سر سبز زاینده رود واقع شده است.

این رودخانه که از داخل شهر اصفهان عبور میکند مهمترین رودخانه مرکزی فلات ایران است.

سرچشمه آن از زردکوه بختیاری بوده و جریان آن از غرب به شرق است و پس از طی چهارصد کیلومتر در مسیر پر پیچ و خم به باتلاق گاوخونی منتهی میشود.

در جنوب شهر اصفهان چهارده توده کوهستانی وجود دارد که نزدیک ترین آنها به شهر کوه صفه نام دارد.

ارتفاع آن در حدود 2250 متر است.

اراضی شهر اصفهان از خاک رس تشکیل شده است که لایه ای سخت و غیرقابل نفوذ است.

شالوده های بناها و ساختمانهای معمولی برروی قشر رس بنا شده است.

از همین خاک رس در گذشته آجرهای خام و پخته جهت بنای ساختمانها خصوصا منازل تهیه مینمودند که قدمت بعضی از این بناها به چندین قرن می رسد.

آب و هوای اصفهان معتدل و فصول چهارگانه آن منظم است.

میزان بارندگی قلیل بوده و به ندرت از 120 میلیمتر در سال تجاوز مینماید.

آسمان اصفهان اکثرا صاف و آفتابی است و در اکثر ماهها نسیم ملایمی در آن میوزد.

حداکثر درجه حرارت 42 درجه سانتیگراد در ماههای تابستان است و حداقل آن تا ده درجه زیر صفر در زمستان نزول میکند.

در گذشته برای آبیاری مزارع و باغهای داخل شهر نهرهائی از رئدخانه به نام ( مادی) منشعب میگردید و در داخل شهر جریان داشت ولی فعلا تنها تعداد قلیلی ار آنها باقیمانده است چون اکثر مزارع و باغها به محله ها و ساختمانهای مسکونی تبدیل شده است.

موقعیت مسجد جامع در شهر اصفهان

مسجد جامع اصفهان در مرکز بافت تاریخی شهر قرار گرفته است.

بافت تاریخی از مجموعه محلات و بناهای متعدد عمومی و خصوصی تشکیل یافته است.

این مجموعه تحت عنوان محدوده بافتهای با ارزش تاریخی شهر اصفهان به تایید شورای عالی شهر سازی ایران رسیده و هر نوع اقدامی در داخل آن باید منطبق بر ضوابط و قوانین مصوب سازمان میراث فرهنگی کشور باشد.

در اینجا لازم است برای آشنا شدن بهتر با شهر اصفهان بطور خلاصه به معرفی آن بپردازیم.

خلاصه معرفی اصفهان

اصفهان امروز به شهری اطلاق می شود که در تاریخ شهر سازی از زمره شهرهای اسلامی محسوب میگردد.

اصولا در دوران قبل از اسلام شهری به وسعت امروزی اصفهان در منطقه وجود نداشته است.

بنا به شواهد و اسناد تاریخی " سپاهان" مجموعه ای از روستاهای کوچک و بزرگ بوده که بدلیل آب پر برکت زاینده رود و زمینهای حاصلخیز اطراف آن مردمانش به کاشت و زرع می پرداخته اند .

در منابع از نامهائی مانند سنیلان ، لنبان، اشکهان، یوان، خشینان، بهودیه، جی و غیره یاد شده است.

از دوره قبل از اسلام آثار چندانی باقی نمانده ، حضور بقایای بنای عظیم خشتی بر فراز تپه سنگی در غرب اصفهان به نام آتشگاه دلیل بر آنستکه از دیرباز این منطقه مورد توجه اقوام مختلف بوده است.

زندگی شهر اصفهان وابسته به وجود زاینده رود است.

نام اصفهان همواره با زاینده رود همراه بوده است.

زاینده رود بمعنای رودخانه ای است که خود زایش میکند و در جریان آن مرتبا آبش رو بتزاید است.

مراکز اولیه اسکان شهر اصفهان در جبهه شمالی رودخانه دردشت سپاهان شکل میگیرد ولی پس از ایجاد شهر و توسعه مداوم آن امروزه رودخانه از میان آن میگذرد و یکی از عناصر مهم طبیعی شهر محسوب میشود.

شاخص تولد شهر اصفهان با ظهور دین اسلام در ایران همراه بوده است .

فرهنگ اسلامی الهام بخش هنر ایران گردیده و اصفهان نیزبه تاسی آن مهد ایجاد آثار هنری گرانبهائی شده است.

هنر یکی از بزرگترین آثار فعالیت بشر است و رسیدن به درجات عالی در رشته های هنری کار کوچکی نیست و بهمین دلیل ایجاد آثار گرانبها و کامیابی در این زمینه یکی از معیارهای تعیین درجه و مقام معنوی ملتها است.

تاریخ اذعان دارد اگر ملتی به عالم دانش و هنر خدمت نماید قطعا نامش جاودان بوده و مورد ستایش نوع بشر است.

ما هم از هنر اصفهان میگوئیم تا به جاودانگی آن پی بریم.

در اواسط قرن دوم هجری ( قرن هشتم میلادی) مسجدی در اصفهان احداث میگردد که مورخین ار آن یاد نموده اند.

این بنای قدیمی در زیر سطح مسجد جامع فعلی قرار داشته و در نوسازیهای بعدی قسمتهائی ار آن در زیر خاک مدفون شده است.

در کاوشهای باستانشناسی که در محل مسجد انجام گرفته قسمتهائی از تزئینات گچبری محراب و دیوار قبله مسجد اولیه بدست آمد و با مطالعه آنها ارتباط ساختاری آن با تجربیات دوران ساسانی تداعی می گردد.

شهر اصفهان در قرن چهارم هجری ( قرن دهم میلادی ) مرکز حکومت " آل بویه" از حکمرانان ملی قرار گرفت آنان به احیاء بعضی از آداب و سنن پرداختند و به عمران و آبادانی شهر توجه خاصی داشتند .

هنرمندان خوش ذوق و دانشمندان نامی در این شهر تربیت شدند.

برگرداگرد شهر حصار دفاعی ایجاد نمودند و در داخل شهر بناها و عمارات زیبا بوجود آوردند از آثار باقیمانده و قابل توجه آن زمان سر درب مسجد جورجیر است که با ظرافت و مهارت نقوش آجرهای ریز و درشت آنرا مزین نموده است.

از اواسط قرن پنجم هجری ترکان سلجوقی بر اصفهان تاختند و مرکز حکومت خود را در آن مستقر ساختند.

وزیر ایرانی سیاستمدار و دانشمند سلجوقیان خواجه نظام الملک توانست با جلب اعتماد مردم خصوصا هنرمندان، آثار عظیم و جاودانه ای در اصفهان بوجودآورد ، تغییرات مسجد جامع اصفهان با گنبدهای رفیع و مزین آن از جمله اقدامات آنزمان بوده است.

گرچه در مسجد جامع اصفهان تغییرات و الحاقات بملایمت در حرکت بوده است ولی سیمای کلی و فضاهای غالب در مسجد مربوط به آن دوران شکوهمند است.

اقوام مغول بر ایران تاختند و در ابتدا آنچه در سرراه آنان بود با آتش خشم و غصب آنان بسوخت و برای مدتی سکوت ماتم زده ای بر ایران سایه افکند اما از آنجائیکه ایرانیان برای مدتهای طولانی تسلیم سرنوشت تاریک نشده اند و گرچه با زور و شمشیر نتوانستند مغولان را مطیع سازند ولی با پیک اندیشه و ایمان آنانرا مجذوب فرهنگ خود ساختند .

از دوره استیلای ایلخانان مغول آثار هنری قابل ملاحظه ای در سراسر ایران باقیمانده که در شهر اصفهان نمونه هائی مانند محراب معروف به الجایتو درمسجد جامع اصفهان، مناره های زیبا و مقابر و بناهای موزون نیز بر جای مانده است.

از پایان کار مغول تا تجدید حیات مجدد ملی دوران سیادت تیموریان بر شهر اصفهان بوده است.

در این مدت معماری و هنرهای وابسته به آن همچون سنتهای دیگر به حیات بی رمق ادامه دادند و در انتظار ناجی روح بخش بماندند تا اینکه.

با قرن دهم هجری 16 میلادی تغییراتی در وضع حکومت ایران بوجود آمد و صفویان عنان حکومت را بدست گرفتند آنان با اعلام مذهب تشیع بعنوان دین رسمی کشور توانستند پشتیبانی مردم را بخود جلب نمایند و بعد از 9 قرن که از فروپاشی ساسانیان میگذشت مجددا اتحادیه ملی اقوام ایرانی را بازسازی نمایند.

از شروع قرن یازدهم هجری( 17 میلادی) شاه عباس اصفهان را به پایتختی برگزید و پس از مدت زمانی نه چندان طولانی شهر را به اعتبار و شهرت جهانی رسانید.

برای معرفی مختصر اصفهان در روزگار گذشته بهتر است رشته کلام را به جهانگردانی بدهیم که از این شهر بازدید بعمل آورده اند.

پیترودلاواله سیاح ایتالیائی میگوید " در مشرق زمین باستثنای قسطنطنیه و حومه آن واقعا هیچیک از نقاط را نمیتوان با اصفهان مقایسه کرد و نسبت به قسطنطنیه نیز اصفهان نه تنها از بسیاری جهات مساویست بلکه به جرات میتوان گفت از آن برتر است." شاردن جهانگرد فرانسوی که خود شاهد اجراء بسیاری از برنامه های عمرانی اصفهان بوده در سفرنامه خود در سال 1662 میلادی میگوید " اصفهان دارای 164 مسجد – 48 مدرسه – 182 کاروانسرا و 273 حمام عمومی است." شرح و توصیف کلیه این آثار از حوصله این نوشته خارج است ولی میتوان اقدامات دوره صفوی را در چند گروه دسته بندی نمود: شهرسازی معماری هنرهای وابسته به معماری 1- در مورد شهر سازی باید از طرح و اجراء میدان امام ( نقش جهان) و محور چهارباغ صحبت کرد.

2- در مورد معماری از مجموعه بناهای اطراف میدان نقش جهان ( ثبت در فهرست جهانی) و عمارات عمومی و کاخهای دولتی خانه های خصوصی و تجهیز محور خدماتی شهر یعنی بازار یاد خواهیم کرد.

3- در زمینه هنرهای وابسته به معماری باید از انواع کاشیکاری – گچبری – تزئینات نقاشی و غیره یاد نمود.

از نیمه قرن دوازدهم یعنی از فروپاشی حکومت صفوی تا ظهور تحولات صنعتی از اهمیت شهر اصفهانبه تدریج کاسته شد و اکثر آثار و بناهای دوره صفوی بعلت انتقال پایتخت به تهران متروکه گشت و تعدادی از آنها نیز تخریب گردید ولی مردم اصفهان با لیاقت و کفایت به شهر خود پرداختند و گرچه دیگر از ایجاد بناهای رفیع و عظیم خبری نبود لکن هنر از حیطه و انحصار حکومت و دولتخانه خارج شد و به خانه ها و اماکن مردمی منتقل گردید.

در این دوره در شهر اصفهان از ایجاد قله های درخشان هنر خبری نیست ولی توسعه هنر مردمی شهر را می پوشاند و اکثر بناهای تخریب شده و یا متروکه را احیاء می کند.

یک حرکت وسیع خانه سازی به وقوع می پیوندد.

بازار رونق می گیرد تیمچه ها و سراها بازسازی می شود.

صاحبان زمینهای کشاورزی و بازرگانان ثروتمند محلات اعیان نشین را به وجود می آورند و خانه های مسکونی وسیع با قسمتهای مختلف اندرونی و بیرونی و درشکه خانه به وجود می آورند.

هنرهای وابسته به معماری در دوره قاجار از هنرهای اروپائی متاثر می شود و سبکهای متنوع و نوظهور به وجود می آید.

نقاشی – گچبری – آئینه کاری – شبکه سازی – کاشیکاری در سیمائی جدید تظاهرمینماید و تا تحولات صنعتی و ماشینی شدن زندگی معاصر و ظهور سلیقه های جدید و به اصطلاح (مدرنیزم) دوام می آورد.

در دوران معاصر یعنی در طی یک قرن گذشته اصفهان مورد هجوم جنبه های جدید شهر صنعتی قرار میگیرد.

خیابانهای جدید در محوطه قدیمی احداث میگردد.

محلات نو در اطراف شهر تاریخی گسترش میباید و سلیقه های معماری امروزی با خصلتهای برون گرائی جانشین روشهای معماری سنتی با روحیه درون گرائی میشود.

آنچه امروزه اصفهان را به تاریخ غنی و پربار گذشته متصل میسازد و خاطرات تاریخ را همچنان زنده نگه داشته است مجموعه بناهای تاریخی آن است و مسجد جامع همچون نگین درخشان در این مجموعه باقیمانده میدرخشد و با جلوه های خود افتخارات تاریخ گذشته را معرفی می کند.

2- مشخصات بنا 2- الف- ارزشهای معماری: مسجد جامع تجربیات معماری سیزده قرن تاریخ شهر اصفهان را در بردارد و بهمین لحاظ میتوان کلیه سبکهای تاریخ معماری ایران را در آن شناسائی نمود.

ایجاد انواع جرزها و ستونهای آجری – طاق و چشمه های پوششی – ایوانها و گنبدهای عظیم ورودیها و سردربهای گوناگون در ترکیب کلی مجموعه ای را تشکیل میدهد که میتوان به آن دائره المعارف معماری ایران اطلاق نمود.

از آن گذشته با تحولاتیکه در قرن پنجم هجری – دوازدهم میلادی – در آن بوجود آمد مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل گردید و این شیوه جدید نام طرح مسجد ایرانی را بخود منسوب نمود و ار آن دوره اکثر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند و حتی در بعضی از مساجد موجود از قبل نیز تغییراتی ایجاد نمودند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل گردد و این الگو حتی به سرزمینهای مسلمان نشین خارج از ایران نیز تسری پیدا نمود.

بنابراین عمده ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن است که نقش الگوی پیش آهنگ در تاریخ معماری ایران را ایفا نموده است.

2- ب- سازه های ساختاری و تکنولوژیک مسجد: گنبد و ساختمان آن از دوران ما قبل اسلام در ایران تجربه شده بوده است ولی فنون بکار رفته در گنبدهای عظیم مسجد جامع اصفهان داای مشخصات معماری اسلامی ایران است.

ایجاد اسکلت باربر در این گنبدها که ما آنرا گنبدهای ترکینه مینامیم از فنونی است که مهندسین و معماران ایرانی با ابداع آن امکان ساختن صدها نوع گنبد را بوجود آورده اند.

تبدیل پلان چهارگوش و مربع شکل به دایره از طریق مراحل متوالی گوشه سازی یعنی تبدیل چهارضلعی به هشت ضلعی و سپس به شانزده و سی و دو ضلعی و نهایتا دایره ایکه استوانه گلوی گنبد برآن قرار میگیرد از خصوصیات ابداعی ( original ) مسجد جامع اصفهان است.

ستونهای مختلف باربر از نوع گرد یا استوانه ای تا ستونهای سه بخشی و چهار بخشی که از ترکیب اشکال مختلف دایره شکل بدست میآید وکاربرد آنها در مکانهای معین از نکات برجسته فنی مسجد است.

کاربرد آجر پخته در انواع اشکال و ابعاد متنوع از خصوصیات ساختاری شایان توجه است.

2- ج – ارزشهای تزئینی: بسیاری از سطوح داخلی فضاهای مسجد با روشهای مختلف تزئینی آراسته شده است و چون در هر دوره تاریخی بنابر مقتضیات زمانه قسمتهائی بر مسجد افزوده گردیده و با تغییراتی در داخل آن ایجاد نموده اند روشهای تزئینی نیز گوناگون و متنوع است.

در زمان آل بویه و سلجوقیان قرون چهارم و پنجم میلادی ( یازدهم و دوازدهم میلادی) سطوح تزئینی عمدتا از آجرکاری و نقوش هندسی در ستونها و دیوارها و طاق و چشمه ها ایجاد شده است.

قدیمی ترین روش ساختن پوشش مضاعف تزئینی در داخل ایوانها مربوط به همان زمان است.

این تجربه بعدا به تکامل فنی مقرنس سازی در دوره های بعدی میانجامد.

در دوران حکومت ایلخانان روش گچبری متداول بوده است.

یکی از زیباترین محرابهای مساجد سرزمینهای اسلامی با این سبک در مسجد جامع اصفهان ساخته شده و در هر کتاب تاریخ معماری تصویر آن چاپ شده است.

کاربرد کاشیهای لعاب دار از روشهای دیگر تزئین کاری است.

در دوره تیموریان و صفویان از این هنر در آراستن سطوح طاق نماهای داخل حیاط و ایوان جنوبی و سردربهای آن استفاده شده است.

2- د – کتیبه ها و لوحه های تاریخی مسجد: در مسجد جامع اصفهان لوحه ها و کتیبه های فراوانی وجود دارد که هر کدام بازتاب یک دوران تاریخی است.

در داخل گنبد جنوبی با خط کوفی برجسته با آجر کاری احداث مسجد را به دوران ملک شاه سلجوقی نسبت میدهد.

با همین روش در داخل گنبد شمالی تاریخ ساختمان آن ار سال 489 قمری (1100 میلادی) یاد میکند.

و دها کتیبه از آیات قرآن و روایتهای مذهبی بر اهمیت و ارزشهای معنوی – تاریخی مسجد افزوده اند.

در یکی از سردرهای شمال شرقی از حادثه آتش سوزی ( به سال 515 هجری) در مسجد و بازسازی آن یاد میکند.

اشعار مذهبی مربوط به دوران صفویه بخط بنائی ( روش خاصی است که از حرکت با چرخشهای زاویه دار بوجود میآید ) بازتابی است از نفوذ عقاید مذهب تشیع در افکار عمومی مردم.

مسجد جامع اصفهان موزه ای است از شیوه های آراستن معماری با کتیبه ها و الواح نوشته شده.

2- ه- ارتباط مسجد با شخصیتهای مهم تاریخی: از میان مورخین قدیمی که در نوشته های خود از اصفهان و مسجد جامع آن نام برده اند میتوان به افرادی مانند ابن رسته – حافظ ابونعیم – ناصرخسرو علوی نام برد.

از شخصیتهای مهم سیاسی در ارتباط با مسجد باید از حسن رکن الدوله دیلمی – ابوجعفر کاکویه آل بویه – ملک شاه سلجوقی – خواجه نظام الملک – خواجه تاج الملک- سلطان محمد خدابنده – محمود شاه مظفری – شاه عباس صفوی – شاه سلطان حسین صفوی و .............

نام برد و در رابطه با شخصیتهای علمی – مذهبی افرادی مانند علامه صاحب ابن عباد – استاد و فیلسوف معروف ابن سینا – شیخ بهائی – علامه مجلسی نامشان با مسجد جامع اصفهان مربوط بوده است.

همچنین نام چندین هنرمند و استاد معماری و تزئین کاری نیز در تاریخ مسجد ذکر شده است.

2- و- تاثیرات مسجد در روند شکل گیری و شهر سازی شهر اصفهان بوجود آمدن هسته اولیه شهر اصفهان را که نتیجه ادقام و ترکیب مراکز روستائی مستقر در آن محوطه بوده همزمان با بنیاد مسجد در محل فعلی آن در نیمه قرن دوم هجری ( نهم میلادی) باید دانست.

از آن زمان مسجد جامع اصفهان منعکس کننده تحولات شهر در دوره های بعدی است.

در کنارمسجد اولین میدان شهر شکل گرفت و در اطراف این میدان بازارها ودیگر بناهای عمومی ایجاد شد.

محلات مسکونی در اطراف میدان و مسجد توسعه یلفت و مسیرها و گذرها با انشعابات متعدد از ورودیهای مسجد به داخل شهر نفوذ کرد و مولفه های شهرسازی مشخص شد.

مسجد جامع در قرن سوم هجری (دهم میلادی) بعلت گسترش شهر به دومین مرحله یعنی تجدید ساختمان و توسعه وسیعتر آن رسید.

بدین ترتیب مسجد اولیه با طرح جدید و اصلاح جهت قبله بشکل جدید تری تبدیل شد و ار آن زمان همواره نقش مرکز فعالیتهای مذهبی – فرهنگی – اجتماعی شهر را در دوران حکومتهای آل بویه – سلجوقیان – ایلخانان – تیموریان بعهده گرفت.

حتی زمانیکه اصفهان در دوره صفوی مرکز حکومتی ایران انتخاب شد ( از اول قرن یازدهم هجری تا اواسط قرن دوازدهم هجری...

( قرن شانزدهم و هفدهم میلادی ) و مسجد جامع جدید در کنار میدان نقش جهان ساخته شد و مقر حکومت از مسجد جامع عتیق فاصله گرفت.

این بنای عظیم تاریخی همچنان مقام و اعتبار خود را حفظ نمود و تاکنون همچون جایگاه قدرت مذهبی – مردمی باقی مانده است.

2- ز – مقایسه تحلیلی بنای مسجد جامع اصفهان با مساجد دیگر: همانگونه که قبلا توضیح داده شد، مسجد جامع اصفهان بنائی است منحصر بفرد و مجموعه ای است از تجربیات معماری و هنری قرون متمادی حیات سیاسی – اقتصادی – اجتماعی شهر اصفهان هیچگونه نمونه دیگری که قبلا از احداث این مسجد ساخته شده باشد وجود ندارد.

بلکه این موضوع مسلم شده که مسجد جامع اصفهان الگوئی بوده که مساجد دیگری مانند مسجد جامع برسیان ، مسجد جامع اردستان ، مسجد جامع زواره ، مسجد جامع گلپایگان و غیره از آن اقتباس گردیده است.

از آن گذشته ابعاد مسجد جامع اصفهان که برزمینی بمساحت دو هکتار ساخته شد در نو خود بی نظیر است و نمونه دیگری مشابه این مسجد در کلیه ابعاد کمی و کیفی آن وجود ندارد.

2- ج – اصالت مسجد: مسئله پر اهمیت دیگر اصالت بنای مسجد جامع اصفهان است.

گرچه ساختمان مسجد آثار و نشانه های معماری و هنری دوره های مختلف را در بر دارد ولی شکی نیست که هر دوره آثار دوره های قبلی را تا حد امکان محترم و معتبر شمرده و عملیات هر دوره در کنار دوره های دیگر در تکامل و توسعه مسجد انجام گرفته است و هیچ زمانی در صدد تخریب کامل مسجد برای نوسازی و تجدید بنای آن اقدام نگردیده است.

بجز اقدامات قرن سوم هجری ( نهم میلادی ) که یک اقدام انقلابی در بازسازی مسجد بوده است.

گنبد های آجری و سطوح تزئینی با نقوش هندسی فضاهای داخلی گنبد خانه، ستونهای آجری ، طاق و چشمه ها ، کاشیکاریها ، گچبریها و غیره همگی دارای اصالت دوران ساخت بوده و تنها در بعضی از موارد که شرح آن متعاقبا خواهد آمد اقدامات مرمتی بازسازی انجام گرفته است.

2- ط – نتیجه گیری در نتیجه گیری از مباحث ذکر شده چنین استنباط میگردد که مسجد جامع اصفهان قدیمی ترین نمونه مساجد ایرانی است و اولین الگوی مساجد جامع چهار ایوانی را ارائه نموده است.

و دیگر آنکه کلیه جنبه های هنر ممعماری ایران مربوط به دوازده قرن تاریخ شهر اصفهان را در بردارد و بهمین جهت دائره المعارف هنر معماری نامیده شده است.

از آن گذشته ارزشهای معنوی این اثر بخاطر ارتباط آن با اعتقادات مذهبی مردم و شخصیتهای مهم تاریخ علم و مذهب شهر بی همتا است.

و بطور کلی مسجدی بهتر از مسجد جامع اصفهان در سراسر خاک ایران وجود ندارد.

3- شرح و معرفی بنا بنای مسجد جامع اصفهان یک کلیت واحد معماری است ولی از بخشها و قسمتهای مختلفی تشکیل شده که بعضی از این قسمتها مربوط به یک دوره ساختمانی است و بعضی دیگر مربوط به ادوار متعاقب آن است بدین جهت در این قسمت از نوشتار به معرفی بخشها و دوره هایمیپردازیم.

3- 1 مسجد اولیه یا احداث مسجد ( مرحله اول) 3- 2 نوسازی و توسعه به سبک شبستانی ( مرحله دوم) 3- 3 الحاقات دوره آل بویه ( مرحله سوم) 3- 4 اقدامات دوره سلجوقی ( مرحله چهارم) گنبد جنوبی مشهور به خواجه نظام الملک گنبد شمالی مشهور به تاج الملک ایوان شمالی معروف به صفه درویش ایوان جنوبی معروف به ایوان صاحب ایوان شرقی معروف به ایوان شاگرد ایوان غربی معروف به ایوان استاد توسعه جنوب شرقی معروف به کتابخانه 3- 5 اقدامات دوران ایلخانان : شبستان یا نمازخانه الجایتو 3- 6 اقدامات دوره مظفری: ایجاد مدرسه در ضلع شرقی مسجد و مصلا در ضلع غربی آن گسترش مسجد در ضلع شمالی و اتصال ایوان شمالی به گنبد تاج الملک 3- 7 اقدامات دوره تیموری: ایجاد شبستان در جبهه جنوب غربی و توسعه مسجد نماسازی داخل حیاط ، وضعیت فعلی 3- 8 اقدامات دوره صفوی: ایجاد شبستان در جبهه جنوب غربی در کنار شبستان تیموری ایجاد شبستان زمستانه در محل مصلای دوره صفوی بازسازی داخلی ایوانهای شرقی و غربی و جنوبی ایجاد مقبره علامه مجلسی 3- 9 اقدامات دوره قاجار تعمیرات ورودی اصلی تعمیرات مقبره علامه مجلسی 3- 10 اقدامات مرمتی دوره های اخیر: مرمتهای داخلی مرمت و بازسازی آسیبهای جنگ تحمیلی عراق 3- 11 مطالعات و کاوشهای باستانشناسی در مسجد جامع 3- 12 معرفی ورودیهای مسجد 3- 13 وضعیت کنونی مسجد معرفی مسجد جامع اصفهان 3- 1 مرحله اول قرن دوم هجری سال 156 انعقاد نطفه بزرگ اصفهان بزرگ را باید همزمان با بنیاد مسجد جامع اصفهان در محل فعلی آن در سال 156 هجری دانست.

مسجد جامع با وسعتی با افزایش جمعیت شهر و نیاز آن در منتها الیه شمال غربی میدان مرکزی شهر بنا گردید.

3-2 مرحله دوم قرن سوم هجری سال 226 گسترش شهر اصفهان در قرن سوم هجری مسجدی وسیعتر را می طلبد.

بدین ترتیب در سال 226 هجری برابر با 841 میلادی در زمان خلافت المعتصم عباسی مسجد جامع شهر به دومین مرحله تحول اساسی خود پا میگذارد.

مسجد اولیه تخریب و برروی آن مسجدی عظیم با وسعتی چندین برابر مسجد اولیه ( حدود ده جریب ) پس از اصلاح سوی قبله برپا میشود.

معماری مسجد به شیوه مساجد جامع سایر شهرهای اسلامی همزمان خود می باشد.

صحن مرکزی و وسیع با شبستانهای ستوندار در اطراف آن با پوشش چوبی ، شبستان این مسجد در جبهه جنوبی بطرف قبله شش دهانه و در شمال چهاردهانه و در شرق و غرب دودهانه بوده است.

دیوار خشتی قطور و مرتفعی مسجد را در برگرفته و نمای خارجی آنرا طاقنماهائی بصورت جرز و دهانه با اندودکاهگلی سرخ گونه تزئین مینموده است.

3- 3 مرحله سوم قرن چهارم هجری سالهای 324 الی 442 اوج جنبش های ملی و تشیع در ایران در قرن چهرم هجری ظهور آل بویه و انتخاب اصفهان بعنوان یکی از مراکز عمده فرمانروائی این خاندان مسجد جامع را دور از این تحول باقی نمیگذارد.

در این مرحله علاوه بر الحاقاتی که در جهت توسعه مسجد صورت گرفت و مرمت کلی که در آن انجام شد با کم کردن از فضای باز صحن یک دهانه با ستونهای آجری دارای نقوش هندسی به شبستانهای سرپوشیده دور آن اضافه گردید، ولی این اقدام در طرح اساسی مسجد تغییر عمده ای دارد نساخت.

3-4 اقدامات دوره سلجوقی مرحله چها رم - قرن پنجم و ششم هجری قمری سالهای 443 تا 590 مسجد جامع بزرگترین تغییر را از نفطه نظر تظاهر کالبد داخلی و خارجی در قرون پنجم و ششم هجری بخود دیده است.

بزرگترین تحول در معماری اسلامی ایران در این دوره تاریخی بوجود میآید.

تغییر طرح شبستانی به مساجد چهارایوانی ( که ویژه ایران زمین است) احتمالا در قرن پنجم از مسجد جامع اصفهان آغاز شده است.

با ساختن گنبد خواجه نظام الملک در جنوب و گنبد تاج الملک در شمال مسجد و ایجاد چهار ایوان برروی محورهای اصلی صحن مسجد از حالت مساجد شبستانی ساده در میآید و از این پس مساجد چهعر ایوانی یکی از خصوصیات بارز ویژه معماری مسجد سازی در ایران میگردد.

اصفهان در فاصله قرن هفتم تا سپیده دم قرن یازدهم هجری قمری که توسط صفویان به پایتختی برگزیده شد دچار نوسانات اقتصادی اجتماعی سیاسی و جمعیتی بوده تغییراتی که در دوره ایلخانان ، آل مظفر، تیموریان و غیره در مسجد جامع بوجود آمد تغییراتی است که در جنس ورنگ سطوح خارجی بخصوص در نماهای داخلی مسجد و ایوانها و تغییراتی در استخوانبندی از معماری مسجد است.

- گنبد جنوبی مشهور به خواجه نظام الملک قرن پنجم هجری – قرن یازدهم میلادی این گنبد پس از تخریب قسمتی از شبستان واقع در جبهه جنوبی بصورت منفرد و آزاد ایجاد میگردد ( حدود سال 1080 میلادی) رواقهای سرپوشیده فعلی در طرفین گنبد مربوط به دوره صفویه است که قبلا آزاد و سرباز بوده است .

این گنبد عظیم با سازه هشت ترکی برروی گریو استوانه ای شکل قرار دارد که این خود برروی گوشه سازیهای بسیار زیبا و جالب تکیه کرده و جمیعا از طریق ستونهای چند بخشی مدور برروی ته رنگ مربع بنا شده است.

قطر گنبد در حدود پنجاه پا میباشد.

- گنبد شمالی معروف به تاج الملک قرن پنجم هجری – یازدهم میلادی این گنبد بصورت عمارت جدا ومستقلی احداث نشده بلکه عضوی از مجموعه بناهای گسترده تری بوده که شالوده های آن در جبهه شمالی و غربی تداوم داشته ولی نماهای جنوبی و شرقی آن از ابتدا آزاد بوده است.

مدخل ورودی راهروی کناری جبهه شرقی گنبد در دوره بعدی ساخته شده و بنظر میرسد کاربری تاجالملک بعلت فقدان محراب و آزاد بودن دهانه روبه قبله آن عمدتا از نوع تشریفاتی بوده است.

این گنبد بخاطر کاربری آجر در انواع گوناگون و ایجاد نقوش آجری هندسی با ظرافت های معمارانه و هنرمندانه یکی از زیباترین گنبد های مساجد بلاد اسلامی است.

- ایوان شمالی – معروف به صفه درویش قرن ششم هجری – دوازدهم میلادی با الحاقات قرون سیزدهم و چهاردهم بخش انتهائی ایوان شمالی منطبق است با دیوار خشتی اولیه مسجد که در لنتهای ایوان شمالی قرار داشته است.

برای ایجاد این ایوان که برروی محور طولی مسجد قرار دارد تعدادی از ستونها و دهانه های شبستان شمالی مسجد تخریب و بجای آن ایوان موجود ساخته شده است.

مهرهای گچی که در فاصله بین آجرها ساخته شده در ایوان شمالی نسبت به ایوانهای دیگر متفاوت است.

جزئیات این تزئینات همراه با نتایج بررسیها و موضوعات دیگر ما را به این نتیجه گیری میرساند که ایوان شمالی احتمالا آخرین ایوان مسجد بوده که ساختمان آن اجراء شده است ولی بطور کلی تمام این ساخت و سازها در دوره سلجوقی اتفاق افتاده است.

قسمت انتهائی ایوان شمالی با راهروی تشریفاتی به فضای گنبد تاج الملک مرتبط بوده است.

در دوره های بعدی با ایجاد شبستانهای ستوندار در حد فاصل گنبد تاج الملک و ایوان شمالی این راهرو برچیده میشود وورودی به صحن از طریق ایوان شمالی کلا تغییر داده میشود .

در انتهای ایوان نیم طبقه ای ساخته شده و در قسمت تحتانی با سنگهای مرمر مشبک راه ورودی مسدود شده است.

- ایوان جنوبی معروف به ایوان صاحب قرن ششم هجری – دوازدهم میلادی – با انجام تعمیرات تا قرن هفدهم میلادی ساختمان ایوان جنوبی برای رفع حالت منفرد و مجزای گنبد نظام الملک و نیز برای ایجاد فضای سرپوشیده بیشتر برای نمازگزاران و مومنین بوده است.

بدین طریق ورود به فضای بزرگ زیر گنبد از طریق یک ایوان ورودی انجام میگیرد.

سازندگان ایوان با انتخاب تعیین حد شرقی و غربی دیوارهای ایوان بررروی محور ستونهای مدور متعلق به زمان آل بویه تداوم مطلوب بین نمای معماری زمان آل بویه و سلجوقی را تضمین نموده اند .

تشابه ظاهر در شکل بنا و همچنین سازه های باربر هر سه نماهای ایوانهای جنوبی – شرقی و غربی به این معنا است که ساختمان این ایوان ها کاملا همزمان بوده است.

نماکاری و تزئینات و کاشیکاری داخل ایوان جنوبی و ساختن دو مناره طرفین آن مربوط به دوره صفویه است.

- ایوان شرقی معروف به صفه شاگرد قرن ششم هجری – دوازدهم میلادی – با تغییرات انجام شده تا قرن هیجدهم مرحله اول ساختمان ایوان شرقی مربوط به دوره سلجوقی عهد حکومت سلطان سنجر است.

قسمت انتهائی ایوان عملا بجای دیوار خشتی قدیمی مسجد یعنی حصار دوره عباسی قرار گرفته است.

ایوان شرقی پس از ساخت برای مدت نسبتا طولانی بحالت منفرد قرار داشته و جبهه شمالی و جنوبی آن آزاد بوده است که بعدا راهروهای شمالی و جنوبی با سقفهای مقرنس کاری شده در طرفین ایوان بوجود میآید و مقرنسکاریهای دوره سلجوقی در اتفاقات و حوادث بعدی تخریب میشود و در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی ( 1077- 1105 هجری قمری) مطابق با ( 1666- 1693 میلادی) بصورت فعلی بازسازی میشود وکتیبه ای برآن افزوده میشود.

فضای شبستانی جنب راهروی جنوبی ایوان شرقی پس از تخریب شش دهانه با ستونهای اولیه مسجد در زمان صفویه با دهانه های وسیعتر و طاق و چشمه های سبک صفوی بازسازی شده است.

- ایوان غربی معروف به صفه استاد قرن ششم هجری – دوازدهم میلادی با تغییرات ایجاد شده تا قرن هیجدهم تشابه قرینه سازیهائی که بین ایوان غربی و ایوان شرقی وجود دارد و نیز وجود آثار دیگری مانند ستونها و مهرهای گچی کشف شده در پیگردیها و تفحصات موضعی دلیل براین است که اصل ایوان مربوط به دوره سلجوقی و همزمان با ایوانهای جنوبی و شرقی ساخته شده است.

پوشش تزئینی فعلی ایوان غربی هیچگونه رابطه ای با تزئینات اولیه آن نداشته و این تزئینات همراه با کتیبه اطراف و خطوط بنائی مربوط به دوره صفویه است.

محراب معروف اولجایتو ایلخان مغول در قسمت خلفی جبهه شمال ایوان غربی در سال 710 هجری برابر با 1310 میلادی ساخته شده است.

- توسعه بخش جنوب شرقی مسجد مشهور به کتابخانه سلجوقی قرن ششم هجری – دوازدهم میلادی این محدوده جمعا دارای هیجده دهانه طاق و چشمه است که در خارج از حصار خشتی مسجد بوجود آمده و ارتباط آن با فضای اصلی مسجد در طول شرقی براثر تخریب دیوار خشتی و ایجاد ستونبندی و طاقنما جدید شده است.

نام کتابخانه به این محل بعلت اشاره مافروخی در کتاب محاسن اصفهان است که محل کتابخانه قدیمی مسجد را در جبهه جنوب شرقی ذکر نموده است.

معهذا به دلائلی از جمله فقدان دیوارهای ممتد در این محل و از جانب دیگر طرح متقارن کل نقشه این قسمت و وجود طاق سه بخشی در جبهه شمالی و وجود محراب ساده مربوط به دورهای متاخر این مکان را بیشتر به یک فضای مخصوص عبادت در اذهان بینندگان القاء مینماید.

ساختمان اصلی بنا در این محدوده مربوط به دوره سلجوقی است که چند دهانه از معماری اصیل آن با پوششهای طاق و چشمه ای بسیار متنوع و ماهرانه با اصول معماری شیوه رازی باقیمانده و بقیه آن با ساده سازی مربوط به دوران آل مظفر است که سقفهای طاق و چشمه ای آن جانشین طاقهای قدیمی شده است.

در دوران جنگ تحمیلی قسمتی از این محدوده تخریب شد که بلافاصله توسط سازمان میراث فرهنگی بازسازی گردید.