دانلود مقاله مقایسه تطبیقی گروه های موسیقی از قاجار تاکنون

این مقاله با هدف نشان دادن تاثیر حوادث سیاسی و وقایع اجتماعی و بروز تفکرات و ایدئولوژی ها مختلف در آثار هنرمندان (که در این مقاله هنرمندان رشته موسیقی موردبحث است) و شیوه ارائه آثار آنها نوشته شده دوران مورد بحث از زمان قاجار تا زمان حاضر است که همانطور که می دانیم حوادث سیاسی فراوانی مانند انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی و ده‌ها تحول دیگر در این دوران جامعه ایران را در نوردیده که تاثیرات شگرف این حوادث در هنر موسیقی بر همگان روشن است .

برخی از این تاثیرات مثبت بوده و باعث تعالی موسیقی ایران شده برخی دیگر این هنر را از مسیر اصلی خود منحرف کرده .

نوشتن در این زمینه برای خواننده ای که شناخت کافی از واژه های مورد استفاده در موسیقی ندارد کاریست غیرممکن بنابراین سعی شده تا در چند سطر پایین به طور مختصر واژه های مورد استفاده در این مقاله را تعریف کنیم تا با داشتن زبانی مشترک منظور خود را به طور رساتری به خواننده القا کنیم .

اولین واژه‌یی که تعریف آن ضروری است واژه مد است .

مد در موسیقی به معنی یک سری از صداهاست که با فاصله های معینی نسبت به هم و نسبت به اولین نت (تنیک) قرار دارند که مجموع آنها باعث بوجود آمدن نوع خاصی از موسیقی می شود که اگر نسبت این فاصله ها تغییر کند آنوقت نوع موسیقی نیر عوض خواهد شد .

برای مثال شور که یکی از مدهای مهم موسیقی ایران است نسبت فواصلش به این ترتیب است .

نت اول تا دوم سه ربع پرده - نت دوم تا سوم سه ربع پرده - نت سوم تا نت چهارم یک پرده - نت چهارم تا نت پنجم یک پرده - نت پنجم تا نت ششم نیم‌پرده - نت ششم تا نت هفتم یک پرده و نت هفتم تا نت هشتم یک پرده هر مد از 8 نت تشکیل می‌شود که اگر با فواصل بالا نسبت به هم چیده شوند .

نغمه حاصل آن چیزی است که ما به عنوان شور می شناسیم و می توان با تغییر این فواصل نسبت به هم به مقام ها و مدهای دیگر رسید .

دومین واژه ،‌ واژه موسیقی سنتی است .

واژه موسیقی سنتی را معمولاً در مقابل موسیقی جهانی به کار می برند .

یعنی یک نوع موسیقی که همه مردم جهان قادر به درک و فهم آن باشند موسیقی سنتی هر کشوری بر اساس حوادث تاریخی ، سیاسی ، اجتماعی و موقعیت جغرافیایی آن کشور بوجود می آید .

مردم هر کشوری نسبت فاصله نت ها را طوری انتخاب می کنند که نوع خاصی از موسیقی متناسب با شرایط ذکر شده در بالا بوجود می‌آید .

موسیقی کلاسیک اروپایی از دو مد ماژور و مینور تشکیل شده (البته مدهای دیگری در این موسیقی وجود دارد که امروزه مورد استفاده نیست) موسیقی سنتی ایران از 7 مد تشکیل شده است .

دستگاه : دستگاه به مجموع نغمه هایی که در یک مد ساخته می شود اطلاق می‌شود این نغمه ها بدین صورت ساخته می شوند که هر بار روی یکی از 8 نت گام تکیه می شود که به آن نت شاهد گفته می شود به ترتیب شاهد قرار دادن نت ها و نغمه های حاصل از آن را ردیف گویند و مجموعه ردیف یک دستگاه را تشکیل می‌دهد .

دستگاه های موسیقی ایرانی عبارتند از ماهور - سه گاه - چهار گاه - همایون - شور ، نوا و راست پنجگاه که این دستگاه ها زیر مجموعه هایی به نام نغمه دارند که عبارتند از اصفهان - دشتی - ابوعطا - بیات ترک - افشاری .

واژه های دیگر که تعریف آنها ضروری است عبارتند از هارمونی - کنترپوان - ارکستراسیون و فرم در موسیقی .

هارمونی علمی است که در مورد ارتباط عمودی نت ها بحث می کند ارتباط عمودی نت ها یعنی نت هایی که به طور همزمان به صدا در می آیند که هر ترکیب از نت های همزمان فضایی خاص در موسیقی پدید می آورد کنتریوان علمی است که ارتباط افقی نت‌ها را بررسی می کند .

یعنی رابطه نت هایی که پی در پی و پشت سر هم می آیند .

ارکستراسیون : ارکستراسیون یک اثر موسیقی را می

آهنگساز با بهره گیری از سازهای مختلف و رنگ صوتی هر یک و ترکیب آنها نقش ها و رنگ های بدیعی را در اثر خود می آفریند .

فرم در موسیقی یعنی ساختار کلی یک قطعه که از عوامل و اجزای مختلف تشکیل شده است.

پس از این مقدمه که بیان‌آن جهت فهم مطالب این مقاله ضروری به نظر می رسید به بررسی موضوع مورد بحث می پردازیم .

دوران قاجار : در این دوره موسیقی وارث افولی که از دوره صفویه که آن را در موسیقی دوره سکوت نامیده اند بود .

خصوصیات موسیقی دوره قاجار مانند سایر هنرها مثل نقاشی خصوصیاتی کاملاً شرقی و سنتی بود زیرا هنوز درهای تمدن اروپایی به روی ایران باز نشده بود .

بهتر است برای بیان خصوصیات موسیقی ، آن را با نقاشی مقایسه کنیم زیرا به خاطر ماهیت انتزاعی موسیقی صحبت در مورد آن مشکل تر است .

نقاشی‌های دوره قاجار مخصوصاً تا قبل از دوران ناصرالدین شاه شامل مینیاتور و نقاشی های قهوه خانه ای بود که در هیچ یک عمق وجود نداشت ، همین طور از عامل نور استفاده چندانی در این نقاشی ها نمی شد .

در موسیقی حالت های بالا بوسیله هارمونی ، کنترپوان و ارکستراسیون بوجود می آید که هیچ یک از این عوامل در موسیقی دوره قاجار خبری نبود موسیقی مبتنی بر تک نوازی و مهارت های شخصی یک نوازنده زبردست بود و اگر هم قطعه ای با چند ساز یعنی به طور ارکسترال اجرا می شد تک صدایی بود .

یعنی تمام سازهای خطی شبیه به هم داشتند .

در زمان سلطنت ناصرالدین شاه در اثر علاقه وی و حمایتش از نوازندگان و خوانندگان نخبه دربار وی محلی شد تا هنرمندان نامی در آن جمع شوند و نوعی موسیقی که جدای از موسیقی کوچه بازاری و مبتذل آن دوره بود بوجود آید .

خاندان فراهانی که راویان ردیف موسیقی ایرانی بودند و با علی اکبرخان فراهانی شروع می شوند را می‌توان از این دسته هنرمندان دانست .

که آنچه می توانستند از میراث گذشته موسیقی در سینه خود جا دادند و به نسل‌های بعد منتقل نمودند زیرا خطی برای نگاشتن موسیقی در آن زمان وجود نداشت .

با تاسیس دارالفنون و گشایش شعبه موزیک نظامی تعدادی معلمین خارجی به ایران‌ آمدند و دسته های موزیک نظامی را تشکیل دادند که دستاورد مهم این دوره آشنایی با خط نت بود .

دوره بعدی دوران انقلاب مشروطه است .

نشر روحیات انقلابی و وطن خواهی در این دوره تاثیر شگرفی بر موسیقی نهاد ، تصانیفی که دارای اشعار مبتذل و بی مایه برای دست انداختن مردم ساخته می شدند در این زمان به تصانیف انقلابی چون مرغ سحر ، از خون جوانان وطن عارف و زمن نگارم درویش خان تبدیل شدند .

این تصانیف به خاطر ماهیت انقلابی شان از نظر ریتم و نوع ملودی ها با تصانیف قبلی بسیار متفاوت بودند .

موسیقی ایران که بیشتر شامل آواز به همراه ساز با وزن‌ آزاد بود .

با توحه به نیاز زمان موسیقی دارای غالب‌های وزنی و مخصوصاً وزن ها مهیج و انقلابی شد .

یکی از فرم هایی که در این زمان و در اثر همین تحول در ریتم به موسیقی ایران اضافه شد فرم پیش درآمد است که مبتکر آن را درویش خان می دانند و آهنگی است که قبل از درآمد در غالب های وزنی چون 68-24 و غیره در فضای مدال دستگاه مورد نظر اجرا می شود .

تحول عظیمی دیگر که در این دوره بوجود آمد کنسرت های عمومی بود که از طریق همین کنسرت ها بود که تصانیف انقلابی به گوش مردم می رسید و همین عامل موسیقی را که منحصر به دربار شاهان بود به هنری مردمی تبدیل کرد .

اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی مصادف با هجوم فرهنگ غربی به ایران بود گروه زیاد ایرانیان برای تحصیل به فرنگ می رفتند و جذب شکوه و عظمت تمدن غربی می‌شدند .

یکی از این ایرانیان علی نقی وزیری بود که پس از آشنایی با سیستم موسیقی غربی راه تعالی موسیقی ایرانی را پایه گذاری این موسیقی بر اساس تئوری‌های موسیقی کلاسیک غربی دانست .

صحبت در مورد درستی یا نادرستی اقدامات وزیری موضوع مورد بحث این مقاله نیست اما به نظر نگارنده وزیری فردی دلسوز برای موسیقی ایران بوده و حقی بزرگ به گردن این موسیقی دارد هر چند که اشتباهاتی را در ثر وقایع سیاسی اجتماعی زمان مرتکب شده است .

پس از مرگ غلامرضا خان مین باشیان ریاست مدرسه موزیک دارالفنون به علی نقی وزیری سپرده شد .

وزیری خصوصیات موسیقی غرب را که از جمله داشتن هارمونی - اکستراسیون - کنترپوان و موسیقی بر اساس سیستم تونال بود را به موسیقی ایران وارد کرد و در هنرستان عالی موسیقی که در سال 1302 تشکیل شد گروهی شاگردان با این نوع موسیقی آشنا شدند و نسلی نو در موسیقی ایران پدید آمد.

وزیری موسیقی ایران را چیز با ارزشی می دانست و سعی داشت تا با بهره گیری از علوم موسیقی کلاسیک‌ان را به تعالی برساند از جمله آثار وی می توان قطعات بندباز - دخترک ژلیده در چهارگاه - و آثار دیگ را نام برد .

هم زمان با این وقایع سازهای غربی چون ویلن و کلارینت و سایرسازهای ارکستر سمفونیک وارد ایران شدند و شاگردان هنرستان موسیقی به تعلیم آنها پرداختند از آنجا که افرادی که بعد از وزیری عهده دار ریاست هنرستان موسیقی شدند به اندازه او وسعت نظر نداشتند و موسیقی سنتی ایران را هنری عقب افتاده می دانستند .

آموزش سازهای سنتی رفته رفته کم رنگ شد و نوازندگانی که این گونه سازها را می‌نواختند مورد تمسخر قرار گرفتند .

و نتیجه این تحولات آن بود که در موسیقی ایران سازی چون کلارینت جانشین ساز نی شد و بسیاری از سازهای محلی و سنتی ایرانی کنار گذاشته شدند .

در کنار این تحولات فرهنگ صادراتی غرب با اهداف تجاری خود تاثیراتی متفاوت از آنچه در بالا بیان شد نیز در موسیقی ایران به جا گذاشت که از آن جمله می توان ورود انواع و اقسام موسیقی پاپ و کاباره ای را به موسیقی ایران دانست که طرفداران زیادی نیز پیدا کرد .

در سالهای بعد موسیقی سنتی به شکل تکنوازی اساتید و موسیقی دانهای نسل قبل مانندجلیل شهناز - پرویز یاحقی ، و غیره در جریان بود که کار این اساتید نیز بی‌تاثیر از تحولات زمان نبود .

جریان موسیقی وزیری هم در کنار انواع و اقسام دیگر موسیقی بر حرکت خود ادامه می داد .

در دهه های 30 و 40 ارکسترهایی به شکل ارکسترهای ملی به وجود آمدند که شامل سازهای ایرانی و غربی بودند که بیشتر در رادیو و تلویزیون فعالیت داشتند و نمونه کارهای آنها مثل کارهای خوانندگانی مثل دلکش و مرضیه بود .

ارکستر گلها با هنرمندی اساتید موسیقی و به مدیریت مرحوم پیرنیا به فعالیت پرداختند که در واقع عملکرد آنها بر اساس موسیقی سنتی و تاثیر از جریانات موسیقی روزگار بود .

استفاده از کلارینت به جای نی و استفاده از گروه ویلونها به عنوان پایه هارمونی ارکستر از خصوصیات کارهای ارکستر گلها بود .

بحث بازگشت به خویش بعد از دهه چهل بخصوص پس از چاپ مقاله غربزدگی آل‌احمد و پس از طرح نظریات دکتر شریعتی باب شد .

این بحث به دنبال آن بود که به خودمان برگردیم که کی بوده ایم یعنی بازگشت به خویش .

و این تفکر که اگر ندانیم میراث گذشته ما چه بوده است ، چطور می توانیم آن را مد روز کنیم .

همزمان با شکل گیری این تفکرات درجامعه دولت نیز به انجام کارهایی پرداخت از جمله اقداماتی چون چاپ کردن ردیف موسیقی ایران و گردآوری آن توسط ردیف دان معروف موسی معروفی بود که در سال 1342 صورت گرفت که این ردیف به عنوان مرجع اصلی برای تدریس در اختیار هنر آموزان قرار گرفت از جمله برای تدریس دانشکده هنر‌های زیبا که در سال 1344 تاسیس شد .

از جمله دیگر اقدامات اساسی دولت تاسیس مرکز حفظ و اشاعه موسیقی در سال 1347 بود که راه تازه ای برای آموزش و اشاعه موسیقی سنتی ایران فراهم کرد .

این مرکز زیر نظر نورعلی خان برومند بودو استادان دیگری چون سعید هرمزی - فروتن - احمد عبادی علی اکبر شهنازی - بهاری - متعلق به نسلی هستند که در موسیقی دستگاهی به عنوان نسل سوم از دست‌پرورده‌های علی اکبر فراهانی شناخته می شدند و عده ای جوان با استعداد در آنجا تعلیم می گرفتند .

تشکیل مرکز حفظ و اشاعه اقدامات فرح پهلوی بود و همچنین راه اندازی جشن هنرهای شیراز منتج به تشکیل 2 گروه موسیقی شد یکی به سرپرستی محمدرضا لطفی که با همکاری شجریان ، علیزاده ، مقدسی ، فرهنگ فر فعالیت داشت و دیگری گروه ذوالنون بود که با همکاری رضوی سروستانی ، کیانی ، و گنجه‌ای و حدادیان شکل گرفت .

طبق اساس نامه مرکز حفظ و اشاعه اعضای آن در استخدام رسمی بودند و هنرجویان ضمن اینکه درس فرا می گرفتند حقوق هم دریافت می کردند .

همزمان با این جریانات ارکستر فرامرزپایور و همچنین حسین دهلوی فعالیت داشتند.

این ارکسترها ویژگی های خاصی داشتند که شامل استفاده از سازهای سنتی و عدم استفاده از سازهای غربی بود و دوم نوشتن خطوط کنترپوان به صورت خط باس که با سازهای عود و قیچک نواخته می شد .

تحولات اخیر و بازگشت به موسیقی سنتی را می توان به این دلیل دانست که جامعه را موسیقی های صادراتی و مبتذل پر کرده بود و مردم از این موسیقی ها خسته شده بودند و همچنین شکل گیری افکار ضدغرب زدگی مورد توجه مردم قرار گرفت به طوری که شمار کسانی که برای یادگیری موسیقی سنتی علاقه مند شدند رو به افزایش نهاد .

با شکل گیری فعالیت های انقلابی و بوجود آمدن احساسات انقلابی مانند دوران مشروطه آثار حماسی بوجود آمدند که اکثراً ساخته هنرمندان تربیت یافته در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی بودند از جمله این آثار می توان سپیده محمدرضا لطفی را نام برد .

انقلاب اسلامی با پیروزی انقلاب اسلامی و حرام شناخته شدن و ممنوع شدن موسیقی نقطه عطف دیگر در موسیقی ایران پدید آمد .

سازها سوزانده شدند و مراکز موسیقی مملکت بسته شد و می توان گفت دوران سکوت دیگری در موسیقی ایران پدید آمد که به نوبه خود تحولات دیگری را در موسیقی سالهای بعد رقم زد .

در این سالها موسیقی فقط موسیقی تولید شده صدا و سیما بود و خارج از این موسیقی سرود گونه تبلیغاتی فقط هنرمندانی چون محمدرضا شجریان با داشتن نفوذ و روابط خاص توانستند چند اثر به بازار ارائه کنند که در این آثار به خاطر پراکنده شدن هنرمندان و اعضای گروه های موسیقی ، کل اثر با یک ساز همراه تمبک اجرا شده مثل کاست بر آستان جانان که در کل اثر ساز سنتور و تمبک شرکت دارند .

می دانیم هنرمندان زیرک ایرانی برای حفظ بقای خود و هنرخود در دوران‌هایی که موسیقی به خاطر عقاید مذهبی ممنوع شده به عرفان روی آورده اند .

موسیقی عرفانی یک نوع موسیقی است که به خدا و معشوق ازلی توجه دارد و شعارش رسیدن انسان از طریق این هنر به خداست و این شعاری بود که حکومت های تندرو در مقابل آن نمی توانستند حرفی بزنند .

این اتفاق پس از ممنوعیت موسیقی در زمان انقلاب نیز روی داد .

از اینجا سازهای دف و نی و سه تار به عنوان سازهای عرفانی اعضای ثابت گروه‌های موسیقی شدند و نوازندگان با گذاشتن ریش های بلند و پوشیدن لباسهای خاص و بستن چشم ها در زمان اجرا هر چه بیشتر سعی در القای فضای عرفانی در موسیقی داشتند .

از این پس هنرمندان با بدست آوردن آزادی های بیشتر گروه های قدیمی را احیا کردند و کارهای ارزشمندی انجام شد .

با حمایت دولت از موسیقی سنتی تحقیقاتی در زمینه موسیقی سنتی انجام شد که باعث پیشرفت این موسیقی و تدوین روش های علمی در این رشته شد .

آثاری همچون مرکب خوانی در نوا محمدرضا شجریان در این زمینه است .

تعداد کتابهای چاپ شده در زمینه موسیقی سنتی فراوان شد ، چندین نوع ردیف برای سازهای مختلف نوشته شد و افراد زیادی برای فراگیری موسیقی سنتی علاقه‌ند شدند‌.

با برگزاری جشنواره های فجر و حمایت از موسیقی محلی این نوع موسیقی نیز برای خود جایگاه ویژه ای پیدا کرد و حتی با موسیقی سنی ترکیب شد و آثاری مثل شب ، سکوت ، کویر محمدرضا شجریان پدید آمد .

در دوران اخیر در اثر اینکه تنها نوع موسیقی آزاد کشور موسیقی سنی بود و قالب‌های دیگر موسیقی برای جوانان و گروه های خاص سنتی وجود نداشت موسیقی سنتی جایگاه خود را از دست داد زیرا تمام فرم های دیگر سعی کردند در قالب موسیقی سنتی که تنها موسیقی بلامانع جامعه بود در آیند که این موضوع باعث بوجود آمدن فرم های کاذب موسیقی شد و از طرفی مردم از موسیقی سنتی خسته شدند و زمینه برای کنار رفتن موسیقی سنتی از صحنه و حضور موسیقی پاپ فراهم شد (با عوض شدن سیاست های دولت ) تا جایی که در حال حاضر حدود 300 خوانده پاپ در کشور فعالیت دارند .

این دوران نیز می تواند برای موسیقی سنتی ارمغان فرهنگی مثبت داشته باشد و موسیقی سنتی را به جایگاه اصلی خود که همان موسیقی خواص و موسیقی سنگین و موسیقی متفکرانه یک جامعه است بازگرداند .

نتیجه گیری : در یک مقایسه کلی می توان وضعیت گروه ها را از زمان قاجار تا کنون چنین بیان کرد : 1-ابتدا گروهی وجود نداشت و موسیقی بر اساس تک نوازی بود .

2-با الهام از دسته های موزیک گروه ها کوچک موسیقی تشکیل شدند .

3-با هجوم فرهنگ غربی و توجه به موسیقی کلاسیک سازهای غربی جایگزین سازهای سنتی شدند مثل ارکستر گلها و ارکسترهای زمان وزیری .

4-دوره بازگشت که در آن ارکسترهای سنتی بزرگتر تشکیل شدند و سازهایی مثل تارباس و قیچک و حتی سازهای محلی به آن اضافه شد .

5-به منظور ارائه موسیقی عرفانی سازهایی مثل سه تار و نی و دف عضو ثابت ارکسترها شدند و گستردگی سازهای سنتی به جایی رسید که حتی در یک ارکستر سه سنتور ، 5 تا و 5 کمانچه و 2 تارباس وجود داشتند .

تمام تغییر و تحولات بالا همانطور که به تفصیل بیان شد ناشی از تحولات سیاسی اجتماعی و حتی اقتصادی زمان بوده که گاهی هنر موسیقی را در جهت مثبت به پیش برده و گاهی تنها آن را وسیله ای برای بیان اهداف تبلیغاتی و رخنه فرهنگ های دروغین قرار داده است .