دانلود تحقیق مناره ها

مناره‌ها
مناره در هنر معماری اسلامی ایران دارای مقام ویژه‌ای است.

این عنصر مسجد جهت رساندن صدای مؤذن و فراخوانی توده ‌ نمازگزاران در مساجد به وجود آمد و جنبه تزیینی و آرایشی آن در ایران بسرعت قوی‌تر شد؛ به گونه‌ای که محلی شد برای نمایش انواع هنرهای تزیینی آجرکاری و کاشیکاری.

ظاهراً زینت دادن و منقش و رنگی کردن مناره‌ها از نیمه قرن سوم هجری به بعد معمول شده است، از این دوره به بعد بدنه و کلیه قسمتهای خارج مناره‌ها برافراشته گویای این حقیقت است که مناره تنها به عنوان بیشتر برای زینت مساجد به کار می‌رفته است.

با توجه به ارتفاع این مناره‌ها که نگاه را به بالا می کشاند و عظمت را القا می کند می توان گفت وجود مناره در مساجد وسیله نزدیک شدن به خالق و نیروهای طبیعت نیز هست و به همین دلیل در تزیین و زیباسازی مناره دقت زیادی شده است، به طوری که هر مناره فقط نشان دهنده یک هنر نیست بلکه بعضی از مناره‌ها جلوه‌گر مجموعه‌ای از هنرهای تزیینی، خطا طی،؟

نقوش هندسی، و گل بوته‌های مختلف هستند.

در بدو امر، قاعده و قانون خاصی برای محل ساختن مناره‌ها نبوده است، گاه در چهار گوشه مسجد، زمانی جدا از در ورودی، گاهی وصل به بنا، و گاهی با فاصله از بنای مسجد ساخته می شده است.

ساختن مناره در زمان سلجوقیان در سطح بسیار گسترده‌ای توسعه و تکامل یافته و از اهمیت خاصی نیز برخوردار است.

در این دوره ایجاد مناره به صورت نشانی از مساجد و راهنمای کاروانیان به شهر رواج فوق العاده‌ای داشته و در طرز بنای آنها دگرگونیهایی پیدا شده است.

این دگرگونیها و نوآوری را می‌توان از شاهکارهای هنر معماری ایران دانست.

فرم بیشتر مناره‌های سلجوقی استوانه‌ای و شامل انواع مناره‌های کوتاه و ضخیم و مناره‌های بلند، که قسمت بالای آن باریک و ظریف است، می‌شود.

این مناره‌ها به واسطه ارتفاع بلندی که داشته‌اند کمتر برای اذان گویی به کار می رفته‌اند و مؤذن بالای مسجد اذان می‌داده است.

در واقع این مناره‌های بلند و باریک و مزین شده بیشتر جنبه زینتی داشته و با باریک و وسیع شدن تنه، حلقه‌ها، و قرنیزهای تزیینی خود، زیبایی خاصی را القا می‌کنند.

در بعضی از این مناره‌ها مقرنس کاریهای بسیار زیبایی دیده می‌شود که مناره شکل میله‌های چراغهای دریایی را به خود گرفته است.

تزیینات این مناره‌های آجری – با توجه به این که هنر آجرچینی پرکار و پرنقشه از خصوصیات معماری دوره سلجوقی بوده- عبارت است از نقشهای آجرکاری تکرار شده، این دوره از معماری ایران بوده است.

مناره‌های دوره سلجوقیان مثل اکثر مناره‌های دوران اسلامی ایران، در داخل میله دارای پلکانی هستند که پله‌های آنها در اطراف محوری به بالا صعود می کند و معمولاً پله‌ها حلزونی شکل ساخته شده‌اند.

از زمان سلجوقیان مناره‌های زیادی به جای مانده که به شرح آنها می پردازیم.

مناره تاریخانه دامغان
یکی از قدیمی‌ترین مناره‌های موجود در ایران که دارای تاریخ است مناره مسجد تاریخانه دامغان است که در زمان طغرل به سال 450 هجری (1058 میلادی) ساخته شده است.

این مناره زیبا از پایین به بالا باریک شده و یکی از مناره‌های استوانه‌ای شکل دوره سلجوقیان است.

بدنه ‌مناره با آجرچینیهای زیبا در طرحهای هندسی، در قسمتهای مختلف تزیین شده است .

در قسمت وسط کتیبه‌ای به خط کوفی برجسته با کاشیهای آبی فیروزه‌ای جلوه خاصی به این مناره می دهد.

بلندی این مناره در حدود 25 متر و دارای 86 پله در داخل است، محیط آن در پایین حدود 13 متر است و به نسبت ارتفاع مناره در بالا 8/6 متر است.

مناره سکو ندارد و از روی زمین مدور ساخته شده است.

در ارتفاع 5/10 متری کتبیه‌ای آجری به خط کوفی برجسته با کاشی به عرض 30/1 متر وجود دارد که نام الامیر السیدالاجل در آن خوانده می‌شود.

بانی این مناره بختیار بن محمد است که در دامغان آرامگاهی هم برای پدر خود محمد بن ابراهیم، ملقب به پیر علمدار، بنا کرده است.

مناره مسجد پامنار زواره این مناره به سال 461 هجری (1068 میلادی) ساخته شده و از زمان الب ارسلان سلجوقی به جای مانده است.

در این مناره‌ استوانه‌ای شکل کتیبه جالب توجهی به خط کوفی ساده برجسته از آجر تراش وجود دارد.

کتیبه این مناره از زیباترین کتیبه‌های قرن پنجم هجری قمری به شمار می رود، که با گل و بوته‌های زیبا مزین است.

در این کتیبه‌ کلمه الله و تاریخ سنه احدی و ستین و اربعمائه ذکر شده است.

مناره ‌مسجد جامع کاشان این مناره استوانه‌ای شکل دارای بدنه‌ای آراسته به نقوش هندسی هشت و هفت، مضر گلوگاهی، و سه سطر کتیبه کوفی آجری است که تاریخ بنای آن را سال 466 هجری قمری (1073 میلادی) ذکر می‌کند .

مناره را مجدالدین احمد بنا نهاده است.

مناره در ضلع شمال شرقی مسجد در وضعیتی خاص قرار گرفته است.

وجود غرفه فوقانی این مناره در زیبا جلوه دادن این اثر سلجوقی بسیار قابل اهمیت است.

مناره مسجد جامع دامغان این مناره در قسمت شمال شرقی مسجد واقع شده و تنها بنایی است که از مسجد جامع قدیم باقی مانده است.

تاریخ بنای آن را حدود سال 500 هجری تخمین می‌زنند.

به طوری که در کتاب مطللع الشمس نوشته شده: «مناره مذکور دارای 105 پله است و ارتفاع آن 31 ذرع و قاعده‌ مناره مربع و هر ضلع آن نیز 5 ذرع است، ولی اکنون به سبب اینکه قاعده یا سکوی مناره زیر خاک پنهان است شکل کرسی و قاعده‌ آن معلوم نیست.

ارتفاع مناره امروزه حدود 75/26 متر و محیط آن در قسمت پایین 05/14 متر و در بالا حدود 85/6 متر است.

روی بدنه مناره تزیینات و کتیبه‌ای به خط کوفی از آجرهای نازک دیده می‌شود.

از آنجا که احتمال می رود.

تزئینات کاشیکاری این دو مناره متعلق به زمان ساختمان مناره ها باشد از جایگاهی خاص برخوردار هستند.

قسمت کلاهک یا نوک مناره خراب شده است.

مناره چهل دختران مناره‌چهل دختران در منتها الیه شمالی محله جوباره از محلات قدیمی اصفهان و محل سکونت یهودیان این شهر واقع شده است.

این مناره مدور 24 متر ارتفاع دارد و اگر پنج متر بلندی سکوی آجری پایه مناره را نیز در نظر بگیریم ارتفاع کل مناره 29 متر می‌شود که ظاهراً یک متر از نوک آن نیز از بین رفته است.

قطر مناره در پایین 9/2 متر و در بالا باریکتر است.

سکویی که میله‌مناره برفراز آن استوار است شکل هشت ضلعی دارد.

بدنه‌مناره با طرحهای آجری مختلفی تزیین شده است و در بالاترین قسمت مناره تاج مناره با برجستگی کمی به چشم می‌خورد.

پنجره بزرگی در قسمت بالای مناره، در ثلث دوم دبنه، رو به سمت جنوب موجود است که دهانه‌ آن مستطیل شکل و قسمت بالای آن از چوب و در طرفین دارای ستونهای گرد کوچکی است که نیمی از آنها در داخل دیوار مناره جای گرفته‌اند.

کتیبه فوقانی مناره به خط کوفی آجری برجسته بوده بر زمینه آجری آن پنج آیه اول سوره طه است و در قسمت فانی قاعده یا سکوی مناره به خط ثلث برجسته بر زمینه آجری کتیبه‌ای زیبا گچبری شده است.

بر روی یکی از اضلاع قاعده مناره بر زمینه آجری ساده، کتیبه‌ای شش سطری به خطر کوفی آجری برجسته موجود است که بانی مناره را ابی الفتح بن محمد بن عبدالواحد الهوجهی و سال اتمام آن را 510 هجری تعیین می‌کند.

مناره گار دهکده گار که مردم محل آن را «غار» هم نوشته شده است در 22 کیلومتری مشرق اصفهان در ساحل زاینده رود واقع شده، جزو بلوک برای آن است.

به موجب کتبیه‌کوفی آجری که در قاعده مناره موجود است مناره گار در سال 515 هجری به وسیله یکی از شخصیتهای معروف محل به نام ابوالقاسم بن احمد که در کتیبه او را «سید الرؤساء» خوانده، ساخته شده است.

این مناره دارای میله‌منفرد و مدوری است که قسمت بالای آن فرو ریخته و بر روی پایه هشت گوشی استوار است.

پایه منشوری مناره در بالا کمی باریکتر از پایین است و 8/4 متر ارتفاع دارد.

در ورودی پلکان در جانب جنوب شرقی بدنه‌ فیلپایه یا سکو واقع و در محاذات سطح سابق زمین قرار دارد.

قطر دایره مناره در پایین 5/5 متر و در بالا 7/4 متر است.

بلندی مناره با فیلپایه آن در حال حاضر رویهمرفته 21 متر می‌شود.

در قسمت بالای مناره پنجره بزرگ رو به قبله‌ای دیده می‌شود که ایوانچه‌ای نیز دارد.

زیر این پیش پای کوچک یا خروجی از یک قطعه مقرنس ساخته شده است.

در این مناره کاشی وجود ندارد و ملاطی که به کار رفته گچ و خاک است.

غیر از قسمتی از پی آن که نمایان شده، بقیه ساختمان وضع خوبی دارد.

کتیبه مناره که در قسمت پایین آن و در ناحیه فوقانی قاعده‌هشت ضلعی قرار دارد و به خط کوفی آجری برجسته به صورت معرق ساخته شده ، شامل یک سطر است که به سال 515 هجری منتهی می‌شود.

در زیر این کتیبه و در دو طرف فیلپایه با به کار بردن ملاطهای ضخیم و بندکشیهای گچی خطوط بنایی یا کوفی مربع ترتیب داده شده است.

میله این مناره از پایین تا بالا با پوشش ساده و یکنواختی تزیین یافته و آجرهایی که به کار رفته تراش دارند و طوری روی هم چیده شده اند که در تمام بدنه به خط بنایی بر زمینه شطرنجی آجری تکرار جمله «الملک لله» دیده می‌شود.

مناره سین قریه سین در شش کیلومتری شمال گز واقع در اصفهان دارای یک مسجد و مناره‌ دوره‌ سلجوقی است.

این مناره بنا بر فحوای کتبیه تاریخی آن به سال 526 هجری به اتمام رسیده است.

در وسط ساقه این مناره پنجره بزرگی رو به قبله وجود دارد.

تنه این مناره به واسطه نشستی که کرده از پنجره به بالا کمی خم شده، از این قسمت به بالا وضع ساختمان خوب و محوفظ مانده است.

ورودی پلکان مناره در طرف جنوب شرقی قیلپایه هشت ضلعی ساخته شده است و کمی بالاتر از آن در بدنه خود میله مدخل دیگری وجود دارد.

در قسمت بالای جانب جنوب شرقی پی این مناره لوحه کتیبه‌ای وجود دارد که با آجر توی کار به طرح معرق نصب شده است.

کتیبه مزبور شامل چهار سطر به خط کوفی ساده است که در انتهای آن تاریخ ساخت مناره دیده می‌شود.

نوک مناره که آسیب دیده و خرابی پیدا کره است حاشیه کتیبه کوفی ساده‌ای دارد.

کتیبه مزبور با کاشی فیروزه‌ فام به طور موزایی احداث شده، فقط قسمت خارجی آجرهایی که حروف کتیبه را تشکل می دهد لعاب دارد.

این کتیبه شامل آیه‌33 از سوره‌ فصلت است.

آرایش روی بدنه طرح خاصی دارد.

چنین به نظر می‌آید که آجرهایی اریب، مارپیچی، و موجی پهلوی هم واداشته شده که یک ردیف، ردیف دیگر را قطع می‌کند و این خطوط مارپیچ نقوشی با گلهای زیبا از خانه‌های مربع و یکسان، با زوایایی 45 درجه و مراکزی نمایان تشکیل می‌دهد.

مقبره‌های چند ضلعی هشت ضلعیها برجهای دو گانه خرقان در سالهای اخیر دو آرامگاه مربوط به دوره‌ سلجوقی در فرقان شناخته شده است که شرح کامل آن در مقاله‌ای به نام «سه آرامگاه برجی از دوران سلجوقی» به قلم دیوید استروناخ و کایلریانگ منتشر شده است.

علاوه بر مقاله مزبور، دانشمندان محترم آقای دکتر پرویز ورجاوند هم در کتاب سرزمین قزوین، به شرح این دو برج پرداخته است.

با استفاده از تحقیقات و بررسیهای انجام شده درباره این آرامگاهها توسط محققان مذکور، در سفر سال 1351 به خرقان یادداشتهای دیگری تهیه شد که اکنون به ذکر مجموع این اطلاعات می‌پردازیم.

منطقه خرقان در 33 کیلومتری غرب شهر کئوچک آبگرم واقع در کنار جاده قزوین- همدان قرار دارد.

برجهای خرقان در حدود یک کیلومتری غرب دهکده حصار ارمنی یا حصار قوشه اما بر پا هستند و به مناسبت نام محل رجهای خرقان نامگذاری شده‌اند.

فاصله بین و برج از یکدیگر در حدود 29 متر بوده و در محوطه‌ای هموار و مسطح ساخته شده‌اند.و این برجها به سبب تزیین ارزنده خود در ردیف زیباترین آثار تاریخی آجری هستند که در ایران پیدا شده و از نظر آجرکاری و طرحهای بسیار زیبای آنها از جمله شاهکارهای معماری دوره‌ سلجوقی به شمار می روند.

این دو برج را می‌تون قدیمی‌ترین گنبدهای دو پوششی ایران دانست.

بلندی برجها نزدیک به 13 متر و قطر آنها در حدود 11 متر است که این ابعاد در هر دو بنا یکسان نیست و در شرح کامل معماری برجها به این اندازه‌ها اشاره خواهد شد.

تا قبل از سال 1347 شمسی قسمتی از اطراف برجها و پایه‌های آنها که بر اثر سیلاب در زیر قشری از رسوبات قرار داشتند و صدماتی دیده بودند توسط روستاییان محل به شل بسیار ابتدایی تعمیر شده بودند، اما بعد از این سال و در سالهای اخیر برجها مرمت اصلی در ین دو برج انجام گیرد.

زیرا این برجها علاوه بر اینکه دارای ویژگیهای خاص تزیینی هستند از نظر معماری و طرز بنا بسیار اهمیت دارند.

بندکشیهای سیمانی، و مفروش کردن اطراف برجها مانع از ویرانی بیشتر این برجها شده است.

تاریخ بنای این دو برج بر طبق کتیبه‌های موجود در آنها ، مربوط به نیمه دوم قرن پنجم هجری است و با اختلاف زمان 26 سال از یکدیگر ساخته شده‌اند.

با توجه به همین اختلاف، آرام یا برج شرقی را به سبب قدمتی که دارد برج اول و آرامگاه غربی را برج دوم می‌نامیم.

برج اول یا آرامگاه شرقی خرقان: معماری خارج برج نقشه برج هشت ضلعی و در گوشه‌های آن ستونهای مدور نگهدارنده‌ای قرار گرفته‌اند.

به هنگام تعمیر و پی بندی‌ بنا پس از خاکبرداری از پای دیوارها مشاهده شد که در پی بنا سنگ به کار رفته است.

تمامی بدنه بنا به ضخامت 60 سانتیمتر به وسیله آجرهای ساده زیرسازی شده، سپس روی آن پوششی تزیینی با آجر به ضخامت 21 سانتیمتر انجام شده است.

ضخامت دیوارها با ملاط به کار برده شده در حدود یک متر است.

قطر ستونهای مدور واقع در گوشه ها بجز دو تای آنها که پلکان مارپیچ منتهی به بام را در بر می‌گیرد، همگی یکسان است.

این دو ستون در دو طرح ضلعی قرار دارند که یک ضلع با در ورودی فاصله دارد.

با توجه به تاریخ بنای برج می‌توان گفت در بین گندهای دو پوش که پوشش دوم آنها مخروطی شکل نیست، این بنا اولین گنبد دو پوشش قبه‌ای شکل در قرن پنجم هجری است و از آذین نظر اهمیت بسیار دارد.

از پوشش خارجی گنبد جز دور کوتاهی از ساقه، چینی باقی نمانده ولی پوشش داخلی و زیرین سالم است.

قسمت بالای ستون مدور گوشه‌ها، از جایی که اولین کتیبه آغاز می‌شود- در هر دو برج – فرو ریخته، شکل انتهایی آنها در دوران آبادانی به طور کامل معلوم نیست ولی چنانچه با برخی از آثار همزمان و کمی بعد از دوره سلجوقی مقایسه شود می‌توان گفت که به یک نیم مخروط ختم می‌شده است.

در رویه بیرونی گنبد در بالای هر ستون، شیارهای باریک عمودی خاصی ساخته شده است.

برآمدگی این شیارها در حدود 10 تا 15 سانتیمتر است که هر یک از آنها شامل دو ردیف برجسته از نیمه آجرها و آجرهای تراشدار و نوک تیزند که به طرف قسمت میانی گنبد ادامه یافته‌اند این شیوه کر در گنبدهای سده چهارم و پنجم هجری نیز سابقه داشته است.

این رشته آجرچینیهای برجسته بر روی گنبد در عین اینکه جنبه‌ تزیینی داشته، نقشی نظیر قالبهای گچی در بنیانی گنبدها برای هدایت بنا به خاطر ایجاد یک گنبد متناسب را نیز ایفا می کردهاست.

بر روی باقیمانده پوشش خارجی این گنبد اثر یک پنجره مشاهده می‌شود که به طور کامل روبروی نورگیری است که بر روی پوشش داخلی قرار دارد.

و بر روی گنبد دو نورگیر وجود دارد که طرح مستطیل دارند.

و این پنجره‌ها فقط برای دریافت نور غیرمستقیم مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.

در حالت کنونی بلندی قبه خارجی یا پوشش دومین برج به 3 متر که قسمت اعظم آن فرو ریخته، به گونه‌ای که قبه داخلی و فاصله خالی بین دو پوشش برج بخوبی نمایان است.

این فاصله که در حدود 45 سانتیمتر است به حالت یک راهرو اطراف قبه را احاطه کرده است .

احتمالاً این محوطه برای تعمیرات یا جمع‌آوری فضولات پرندگان و برای اذان گفتن یا اعتقادات دینی خاص مورد استفاده واقع می شده و البته شاید هم جنبه‌ تکنیکی آن مورد نظر بوده است.

در زیر ساقه گنبد اضلاع هشتگانه‌ برج قرار دارد که گذشته از اختلاف نقش و طرح آجرکاری، در سایر موارد همگی بجز ضلعی که در وردی در میان آن قرار دارد، شبیه یکدیگر.

ورودی برج که در جبهه شمال غربی واقع شده در یک قابل مستطیل شکل جای گرفته و به عنوان درگاه با تزیینات بسیار زیبایی آرایش شده است.

در قسمت بالای ساقه گنبد و در واقع بر روی دیواره خود گنبد نیز تزیینات خاصی که عبارت از دو خـط کتیبه باشد وجود دارد .

مضمون دو خط کتیبه مزبور عبارت است از: بـه تاریخ سنه ستین و اربعائه (به تاریخ سال 460 میلادی) 2- عمل محمد بن مکی الزنجانی القبه.

در زیر کتیبه ساقه گنبد، در وسط لچکهای دو طرف قوس طاقنما، دو دایره گچبری شده قرار دارد که نقش داخلی یکی از آنها به صورت هشت پر می‌باشد.

قسمت واقع در داخل طاقنما در جهت طولی به دو بخش تقسیم شده، در بالا و زیر قوس به کمک سفال نقش هندسی درهمی ایجاد گردیده که داخل آن در سه ردیف، نه بار کلمه الله طرح شده است و در زیر این قسمت قابی به صورت چهار گوشه با آجرکاری ساده ایجاد شده که به بالای قوس سر در ورودی ختم می‌شود.

ترکیب کلی هر یک از اضلاع هشتگانه، عبارت است از دو ستونچه مدور تزیینی چسبیده به ستونهای مدور بزرگ هشت گوشه که از پایین تا نیمی از ارتفاع اضلاع هشتگانه امتداد یافته، سپس قوس تیزه‌داری بر روی آنها بر پا و دور آن به وسیله آجرچینی مشخص شده است.

در دو طرف قوس مزبور در زیر کتیبه ساقه گنبد، لچکهای هر ضلع با آجر چینی ساده‌ای قرار دارد، قابسازی داخل طاقنماهای اضلاع، هر یک دارای طرح و نقش خاصی هستند که هیچ یک با دیگری یکسان نیست، تنها در سه ضلع طرز آجرچینی به صورت برجسته انجام گرفته است.

این شیوه کار با نقشی که انتخاب شده نیز انطباق دارد.

در مورد چگونگی ضلع شماره یک یا سر در تزیینی باید گفت که گذشته از اختلافی که بین آن ضلع و اضلاع دیگر وجود دارد ، در قسمت بالای ساقه و بر روی دیواره خود گنبد دو خط کوفی نیز وجود دارد.

ساقه گنبد خود از دو حاشیه تشکیل شده است.

حاشیه پهن‌تر با طرحهای مختلف هندسی درهم در بالا قرار دارد و حاشیه کتیبه باریک که در زیر آن به خط کوفی آیه‌های 21 ای 24 سوره 59 (سوره حشر) قرآن کریم نوشته شده و از درگاه شروع و تا سمت راست بین اضلاع ستونها ادامه دارد.

معماری داخل برج: نقشه داخل آرامگانه هشت ضلعی است که در وسط هر ضلع از دیواره‌های آن طاقنمایی با قوس تیزه‌دار بر پا شده است.

بر روی گوشه‌ها هشت ترنبه و در فاصله میان آنها هشت قوس شکنجی ساخته شده که به کمک آنها پایه مدوری به وجود آمده و بر فراز آن گنبد برج استوار است.

قبه داخلی خود از چندین لایه آجری متحدالمرکز بنا شده است: کف کنونی بنا روی کف اولیه با آجر مفروش شده، دور تا دور کف بقعه بقایای سکویی به ارتفاع 30 سانتیمتر دیده می شود.

دو در ورودی بایک و چهارگوش به دو راه پله مارپیچی ه هر یک در یکی از ستونهای پهلویی ضلع سوم ساخته شده راه دارند.

این درها مستطیل شکل و سر در آنها افقی و نعل درگاه آنها به کمک آجر ایجاد شده است.

تعداد پله‌های هر راه پله 21 الی 22 عدد است که ارتفاع آنها از یکدیگر 30 سانتیمتر و عرضشان 52 سانتیمتر است.

پلکانهای مزبور به غلام گردشی واقع بین دو پوشش گنبد راه می یابد.

بر روی دیوارهای اضلاع هشتگانه و قسمت کاربندی و زیرگنبد داخلی برج، آثار ارزنده‌ای از دیوار نگاره‌ فرسکو وجود دارد که در نوع خود کم سابقه و حائز اهمیت است.

این دیوار نگاره‌ها بر روی زمینه‌ای از چند لایه زیرسازی محکم که رویش را آستر زده‌اند نقش شده‌اند.

جز چند قیمت از گچکاریهای سقف گنبد و پایین دیوارهای آن که به علت رطوبت و ترک خوردگی خراب شده و ریزش کرده است بقیه‌ گچکاری و رنگ آمیزیهای اولیه هنوز به همان شکل اولیه خود باقی مانده‌اند.

نقاشیهای دیوارها با مایه ای نزدیک به رنگ قسمت پایین برج رنگ‌آمیزی شده و به وسیله تغییر رنگها، اشکال و اشباح مخصوصی در رویه ‌اصلی هر دیوار به وجود آورده اند.

رنگ طاقنماها اندکی تیره‌تر از سایر جاها و تقریباً به رنگی متمایل به آبی درآمده است.

تزیینات نقاشی روی دیوار بقعه در سه قسمت اجرا شده که عبارت است از: داخل طاقنماها، روی گوشه‌های هشتگانه میان دو طاقنما و کاربندی زیر ساقه گنبد و زیر سقف.

داخل طاقنماها، طاقنماهای هشتگانه در جهت طولی به دو قسمت تقسیم شده که قسمت بالا به وسیله حاشیه برجسته‌ای محدود شده است.

نقش قسمت پایین طاقنما عبارت است از یک طاقنمای تزیینی به رنگ آبی که از تیزه آن قندیلی با سه زنجیر تزیینی پهن آویزان است.

بر روی بدنه قندیل به خط کوفی چنین نوشته شده: «برکه الصاحبی» برای صاحب آن مبارک باشد.

رنگهای به کار رفته در قندیل عبارت است از سیاه، قهوه‌ای و نخودی.

در قسمت بالای طاقنماها، مدلهای بیضی شکلی که اطراف آنها در پرتوهای به صورت شعاع خورشید فرا گرفته مشاهده می‌شود.

در داخل مدالها این طرحها ناقشی شده است.

1- طاووس نر با چتری به شکل بادبزن 2- ستاره شش پر که از تقاطع دو مثلث به وجود آمده است.

3- ستاره هشت پر حاصل از تقاطع دو چهار ضلعی همراه با طرحهای هندسی 4- نقش دو طاووس که در برابر یکدیگر قرار دانرد.

5- نقش جالبی از دو طاوسس که گردنهای بلندشان به هم پیچیده شده است.

بر روی حاشیه برجسته قاب مانند دو طاقنماها، تزییناتی نامشخص به رنگ آبی و قهوه ای کم رنگ وجود دارد .

به موزات این حاشیه‌های برجسته ، در دو طرف نبش اضلاع هشتگانه نیز دو حاشیه تزینی با طرح ستاره‌های شش پر پیوسته دیده می‌شود.

نقش واقع بر روی نبشها: بر روی گوشه‌های هشتگانه حد فاصل هر دو طاقنما، طرح جالبی از نقش یک درخت انار به شیوه استیلزه دیده می‌شود.

در طرح مزبور قرینه‌سازی رعایت شده و در هر سوی درخت نقش دو پرنده در مقابل هم مشاهده می‌شود.

نوک و پنجه پرندگان با رنگ قرمز مشخص شده است.

شاخه‌های درخت از گوشه ها شروع و به طرف راست و چپ خم شده و برگهای نیز به طرف بالا و پایین کشیده شده‌اند.

نقش درخت انار در آثار تزیینی دوره‌آل بویه نیز دیده شده است.

تزئینات کاربندی زیر گنبد: در قسمت کاربندی زیر گنبد، در داخل ترنبه‌ها و قوسهای شکنجی شانزده گانه، آثاری از دیوار نگاره وجود دارد که بیشتر از قسمتهای پایین، یعنی داخل و حدفاصل طاقنماها صدمه دیده و تعداد زیادی از آن فرو ریخته است.

بر روی حاشیه‌های قابسازی اطراف قوسها نقشهای گل و بوته به رنگ آبی اجرا شده است.

در داخل کاربندیها تنها در دو قسمت آثاری از یک طرح تزیینی به کم خط کوفی دیده می‌شود که با رنگ سبز و آبی طرح شده است.

در بالای کاربندی، بر روی ساقه مدور گنبد، طرحی از خط کوفق گدار وجود دارد که در حال حاضر امکان تشخیص کامل آن میسر نیست.

در بالای این قسمت، دو تا دور طرح ظریف زنجیره‌ای، یک رشته نیم دایره طرح و اجرا شده است.

در زیر سقف به علت فر ریختن گچها چیزی دیده نمی‌شود ولی به احتمال زیاد در این قسمت نیز تزییناتی وجود داشته است.

این دیوار نگارها گذشته از قسمت و جنبه تاریخی آن به عنوان یک مجموعه گوناگون از طرحها و نقشهای تزیینی به شیوه‌های طبیعی ، استیلزه، هندسی، و تزیینات خط کوفی حائز اهمیت فراوانی هستند.

نکته جالب در این طرحها علاوه بر ترکیب رنگها، وجود نقش موجود جاندار یعنی انواع پرندگان است که در بناهای مذهبی اسلامی بسیار کم سابقه است.

تاریخ بنای برج: بر طبق کتیبه کوفی قسمت بالای درگاه که توسط آقای اشترن خوانده شده است این برج به سال 460 هجری (1067 – 68 میلادی) در زمان الب ارسلان سلجوقی ساخته شده است.

از مضمون این کتیبه‌ها چنین استنباط می‌شود که معمار برج محمد بن مکی زنجانی و بانی آن هم تا آنجایی که خوانده می‌شود ابوسعید بیجاربن سعد می‌باشد.

برج دوم یا آرامگاه غربی خرقان: معماری خارج برج: این بنا از نظر طرح و نقشه شباهت زیاد به بقعه قدیمی‌تر دارد.

نقشه آن نیز هشت ضلعی و در گوشه‌ها ستونهای مدور جای گرفته‌اند .

ارتفاع این ستونها کمی بیشتر از برج اولی و تا روی ساقه گنبد ادامه یافته اند و چنین می‌نماید که به یک کلاهک گنبدی شکل ختم می‌شده‌اند.

در این آرامگاه، معمار به جای دو پلکان مارپیچی که در برج شرقی وجود دارد تنها یک پلکان به کار برده است.

اینت پلکان در داخل ستون ضلع سوم و چهارم جای گرفته و در بالای ستون پلکان دار پنجره‌ای مستطیل شکل با قوس جناغی در پوشش خرجی گنبد قرار دارد تا نور لازم را در مسیر پلکان تأمین کند.

در این برج معمار ضمن رعایت ابعاد برج قبلی حدود 55 سانتیمتر به ارتفاع آن افزوده تا حالت کشیده‌ای به بنا ببخشد.

گنبد خارجی آن نظیر برج اول قبه‌ای و دارای رگه‌های برجسته آجری است که قسمتهای بالای آن خراب شده است.

وضع در ورودی برج مؤید آن است که در دوره‌هاب عد دچار دستکاری شده و تعمیراتی در آن انجام شده است.

به احتمال می‌توان گفت که ورودی مزبور در اصل حالت چشمگیری داشته و برفراز آن طاق یا پیشخوان تزیینی با برجستگی کم وجود داشته است.

مدخل برج که در سمت شمال و در یک قابل مستطیل جای گرفته با در ورودی برج شرقی اختلاف دارد.

در اینجا هنرمند برا مرتفع‌تر نشان دادن قسمت سردر از عرض چهارچوب کاسته و بین ستونهای مدور و رگه آجرکاری برجسته چهارچوب، فاصله‌ای ایجاد و به نحو هنرمندانه‌ای آن را زینت کرده است.

قسمت سردر نیز نظیر سایر اضلاع به دو بخش تقسیم شده ولی در اینجا طرح تزیینی سه طاقنمای شکنجی در وسط وجود ندارد، بلکه تمامی قسمت مستطیل شکل پایین را کتیبه‌ بنا که در چهار خط افقی نوشته شده فراگرفته است.

نوشته‌های این کتیبه برجسته و بین حروف آجری با ملاط پر شده است.

باید توجه داشت که در زیرخط و بین دو کلمه‌ای که به طور عمودی نوشته شده حاشیه مستطیل شکلی قرار دارد که احتمالاً محل کتیبه‌ای دیگر یا طرح تزیینی خاصی از سفال لعابدار بوده است.

ارتفاع قسمت قوسی شکل طاقنما در این ضلع از سیر اضلاع کمتر است و در عوض در بالای آن و زیر کتیبه ساقه‌گنبد، یک خط کتیبه قرآنی از آیه‌115 سوره 23 به این مضمون قرار دارد: «أفحسبتم انما خلقنا کم عبثا و انکم الینا لاترجعون».

از نظر تزیینی این برج در مقایسه با برج شرقی یا قدیمی اختلافهای قابل ملاحظه‌ای را نشان می‌دهد که بیشتر مربوط به نماسازی اضلاع و سردر ورودی است.

در قسمت ساقه گنبد از همان شیوه برج قدیمی الهام گرفته شده، چنانکه دور تا دور قسمت بالای ساقه را هشت حاشیه پهن با نقوش هندسی و پنج در پیچ زیبا فراگرفته، سپس در زیر آن حاشیه باریک کتیبه به خط کوفی که همان آیات نوشته شده بر روی برج قدیمی‌تر است خودنمایی می کند.

نماسازی تزیینی اضلاع هشتگانه‌ برج به این صورت انجام گرفته که از پایین تا بالا حاشیه‌کم عرضی متصل به ستونهای مدور، آجرچینی شده و در واقع برای هر ضلع چهارچوبی به وجود آمده است.

سپس ستونچه‌های تزیینی باریک آجری، مماس با حاشیه فوق، تا نیمه ارتفاع هر ضلع بالا رفته که بر روی خود طرح قوس مانند تیزه‌داری، نظیر برج اول ساده است.

اضلاع هشتگانه به شکل جالبی در جهت طولی به دو بخش تقسیم شده، چنانکه در وسط یک رگ آجر برجسته سراسری به وجود آمده و در زیر آن سه طرح طاقنمای تزیینی شکنجی برجسته انجام شده است که هر یک از در داخل چهارچوب مستطیل شکلی قرار گرفته‌اند.

در داخل این طرحهای سه گانه تزیینات زیبایی که با قسمت زیر و بالا تفاوت دارد ایجاد شده است.

در بالای این حاشیه قسمتی قرار دارد که بین بخش قوسی شکل طاقنما و رگه افقی آجری برجسته محصور شده، این قسمتهای هشتگانه هر یک با طرحهای متنوع خود جلوه خاصی به نما بخشیده‌اند.

تناسبی را که بین دو بخش پایین و بالای هر ضلع از جهت طولی در نظر گرفته‌اند، حکایت از آشنایی کامل هنرمند به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب دارد.

در آجرکاری این بنا شیوه‌ای تازه به کار رفته که در بناهای بعدی چون گنبد سرخ مراغه مورد تقلید قرار گرفته و اوج کمال رسیده است و آن عبارت است از به کار بردن تکه‌های کوچک آجرهای چهار گوش که منجر به ایجاد فضاهای خوش نقشی در متن آجرکاریها شده است.

همچنین تأثیر این نوع آجرکاری در معماری دوره سلجوقی در آناتونی بخوبی دیده می‌شود زیرا این نوع تزیینات منشأ اصلی تزیینات موزاییکی و کاشیکاری بناهای سلجوقی را تشکیل می‌دهند.

معماری داخل برج: نقشه داخل رج نظیر خارج آن به صورت هشت ضلعی کامل است.

دیوارهای آن فاقد هر گونه پوش گچی یا نقاشیهای دیواری است.

تمامی دیوارها با آجرچینی ساده پوشش داده شده‌اند.

پوشش سقف این برج در داخل با استفاده از ترنبه‌ها و شکنجی‌های شانزده گانه محصور در داخل قابهای مستطیل شکل شبیه به رج اول انجام شده است.

در داخل کاسه گنبد دو نور گیر کار گذارده شده تا نور لازم به وسیله دو دریچه بیرونی و از طریق فضای مابین دو قبه تأمین شود.

داخل بقعه در ضلع پنجم، یک محراب نمای آجری وجود دارد که قسمت بالای آن دارای طرح یک قوس سه کولی با شکنجی نظیر قوسهای تزیینی روی اضلاع خارجی است که داخل آن تزیینات آجری دارد.

احتمالاً به علت بروز حوادثی خاص، فرصت مناسب جهت تزیین داخل آرامگاه به دست نیامده است.

دریچه‌‌ای کوچک با طاقی تیز، ورودی پیکان داخل ستون را در داخل برج نشان می‌دهد.

و اما فرق بارز این دو برج، وجود نگاره‌های دیواری در یکی از آنهاست در حالی که در دیگری هیچ گونه اثری از نقاشی و فرسکو دیده نمی‌شود.

به طور کلی برج دوم را می‌توان از نظر طرح کاملاً تصویری از برج اولی دانست با این تفاوت که مختصر اختلافی در تزیینات داخلی و خارجی آن به چشم می خورد.

مطابق اندازه‌گیریهای ولفگانگ سالزمن باستانشناس آلمانی، بلندی برج اول در داخل از کف تا نوک قبه داخلی 40/12 متر و بلندی برج دوم به 95/12 متر می رسد .

این بلندی در نمای بیرون هم متفاوت است.

اختلاف بلندی این دو برج در اصل فقط 55 سانتیمتر است و به علت بالا آمدن زمین اطراف برج اول این اختلاف اندازه بخوبی محسوس است.

در انتخاب طرح هشت ضلعی این برجها باید گفت با توجه به اینکه در طول سده‌های چهارم و پنجم هجری بیشتر برجهای شمال ایران با نقشه دایره شکل ساخته می‌شدند، در این قسمت که زیادی با آثار شمال ندارد، انتخاب این نقشه، بخصوص از نظر نمای خارجی بنا، از ذوق سرشار معمار حکایت می‌کند زیرا در یک بنای هشت ضلعی، امکان عرضه نمای بیشتر، در نتیجه تنوع طرحهای تزیینی فراوان‌تر است.

همچنین با توجه به گردش آفتاب، در یک بنای هشت ضلعی همیشه می‌توان یک یا چند ضلع از بنا را در حلالی که در معرض پرتو خورشید قرار دارد مشاهده کرد و این امر در بنایی که تمامی آن با یک نوع ماده یعنی آجر ساخته شده و می‌باشد از خاصیت مهم سایه روشن در جلوه‌گر ساختن نقشهای تزیینی آن استفاده کرد حائز کمال اهمیت است.

باید دانست که در بنای این بقعه‌ها حدود سی نقش مختلف به کار برده شده و این امر حکایت از وجود سنتی کهن مربوط به طرح نگاره‌های مختلف دارد که در دوره ساسانی بر روی گچ اجرا می‌شده و بعد در کارهای آجری به کار گرفته شده است.

ترکیب و تنظیم طرحهای گوناگون در این دو بنا همانند هنری که در طرح‌ریزی متناسب هیئت کلی بنا به کار رفته قابل ستایش است.