دانلود تحقیق بررسی روند تغییرات و تحولات شهری تبریز

آشنایی با شهر تبریز

امروز، شهر تبریز از جمله شهرهای پر تراکم با کوی ها و شهرک های تازه احداث و خیابان های متعدد است و هر روز به وسعت آن افزوده می گردد.

بافت معماری شهری چون تبریز در واپسین زلزله ویرانگر آخرین شب سال 1193 درهم می ریزد و شهر به تلی از ویرانه ها مبدل می شود اما بناهای محتشمی چون ارک علیشاه، مسجود کبود، مسجد استاد شاگرد، بازار تبریز و ده ها بنای دیگر باز می مانند تا استواری تبریز را به اثبات رسانند.

این ویرانی مصادف است با آغاز حکومت قاجار و آغاز معماری قاجار براساس تحقیق مهندسین مشاور عرصه به میراث فرهنگی آذربایجان شرقی.

در آن زمان تبریز ولیعهد نشین به دروازه اصلی ارتباطات و فصل مشترک داخل و خارج کشور بدل می شود.

در زمینه آجر کاری بناهای آن دوره به جرأت می توان تبریز را دروازه ورود و سپس بسط نوعی از آجر کاری در بناها دانست که نمونه های آن را در تهران و دیگر شهرها نیزمی توان جستجو می کرد.

خانه های قدیمی تبریز که در ترکیب باهم، بافت دلپذیری را پدید آورده و مجموعه های با ارزشی را در اختیار می گذارد.

براساس مصوبه 28/9/69 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران که شش شهر را مرکز اصلی فرهنگی – تاریخی کشور اعلام می کند اهمیت ویژه خود را به اثبات رسانده و از سوی مسئولین میراث فرهنگی استان مورد اقدام واقع می شوند به طوری که ظرف این مدت، اقدامات زیادی در جهت شناخت و معرفی این آثار صورت گرفته است.

خانه مشروطیت احیاء شده و میراث فرهنگی استان در آن مستقر است.

خانه شربت اوغلی به فرهنگسرای تبریز بدل گشته، خانه قدکی برای دانشکده معماری دانشگاه سهند اختصاص یافته و در جوار خود دو خانه قدیمی دیگر را به یک مجموعه دلپذیر علمی بدل کرده است.

معماری خانه های قدیمی تبریز، معماری ایرانی بومی شده است.

انطباق خارق العاده اقلیمی آن را کاملاً تبریزی می سازد.

این معماری متفاوت با معماری کویری و دیگر نقاط است.

سر در خانه های قدیمی تبریز مبین این ادعاست.

به تعبیری خانه قدیمی از سر در آغاز می شود که تنوع آن در تبریز اعجاب آور است.

این خانه ها اگرچه رو به درون دارند و دیوارهای بلند آنها را از بیرون جدا می سازد.

دیوار بیرونی قاب بندی شده است و سر در نیز به بهترین شکل ممکن تزیین شده است تا عابر و گذرنده محترم داشته شود.

اینک از آن خانه های پر احتشام 600 باب شناسایی شده و تخمین زده می شود که با کنکاش های رفته به 800 باب بالغ شود که بهترین آنها: خانه میرزا مهدی خان فراشباشی در محله« سرخاب قاپوسی» خانه شربت زادگان در سرخاب قاپوسی.

خانه حیدرزاده در کوچه پشت ساعت شهرداری.

خانه حاج محمد آقا حبشی در کوچه صدر، خانه دکتر گنجه زاده، در مقصودیه ، خانه میرزا محمد حسین مجتهد در پشت استانداری، خانه میرزا حسین واعظ در شریعتی جنوبی، خانه مستشارالدوله، کوچه امام جمعه، خانه دکتر فرزام در مقصودیه، خانه امیر نظام گروسی در ششگلان، خانه تاجر باشی در کوچه صدر، خانه سلطان القرانی در شتربان و ...

دیگر خانه های قدیمی تبریز.

پل آجی چای، تنها گذرگاه قدیمی ایران و بخشی از دنیای مشرق زمین به دنیای غرب، در شمال غرب تبریز بر روی تلخه رود واقع شده است.

این پل با 16 دهنه به طول 100 متر و عرض 5 متر هموار بر اثر طغیان های تلخه رود و عوامل انسانی تخریب و بازسازی شده است.

نام این پل را اولین بار در متون صفویه زمان شاه اسماعیل اول در سفرنامه و نیزیان می بینیم.

اینک در پشت این پل سرریزی احداث شده است که منظره دل انگیزی به وجود آورده است.

با عبور از کنار این پل قدیمی پایگاه دوم شکاری تبریز را در پیش رو داریم و در جنب آن فرودگاه تبریز قرار گرفته است.

 جمعیت

 تغییرات جمعیت تبریز بین سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ خورشیدی.

در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ خورشیدی صورت پذیرفت، تبریز دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران بود.

در سرشماری بعدی و در سال ۱۳۴۵ خورشیدی، این شهر پس از تهران، اصفهان و مشهد ، جایگاه چهارم را در بین شهرهای ایران به خود اختصاص داد.

در سرشماری سال ۱۳۵۵ خورشیدی، تبریز پس از تهران، مشهد و اصفهان چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود و تا آخرین سرشماری رسمی که در سال ۱۳۸۵ انجام پذیرفته، همین‌جایگاه را داشته‌است.

برپایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ خورشیدی، جمعیت تبریز در این سال بالغ بر ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر بوده که از این تعداد، ۷۰۲٬۲۷۱ نفر مرد و ۶۷۶٬۶۶۴ نفر زن بوده‌اند؛ هم‌چنین تعداد خانوارهای ساکن این شهر، ۳۷۸٬۳۲۹ خانوار بوده‌است.

تبریز به سبب مرکزیت اقتصادی، صنعتی، اداری و اعتبار بین‌المللی، مهاجرپذیرترین شهر استان آذربایجان شرقی محسوب می‌گردد.

اخیراً شهر جدید سهند در ۲۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در جادهٔ تبریز-آذرشهر در دست ساخت است که برای جذب سرریز جمعیتی این شهر ساخته می‌شود تا کانون جدیدی برای جمعیت و اشتغال ایجاد شود و توسعهٔ شهری تضمین گردد.

 حاشیه‌نشینی

 حاشیه‌نشینی در ایران

در اوایل دههٔ پنجاه خورشیدی و پس از وقوع انقلاب سفید، به دلیل ایجاد کارخانه‌های متعدد صنعتی در تبریز، افراد بیکار ساکن شهرها و روستاهای اطراف، به‌دنبال یافتن شغل در این مراکز و اقامت در این شهر، به‌سمت تبریز سرازیر شدند.

حاشیه‌نشینان در مدت کوتاهی برای خود خانه‌ای می‌ساختند و در این خانه‌ها ساکن می‌شدند.

خانه‌های آنان از ابتدایی‌ترین امکانات رفاهی همچون آب، برق، گاز و تلفن بی‌بهره بود.

گسترش این امر باعث ایجاد محله‌های بزرگ حاشیه‌نشین در پیرامون تبریز شد و در طی چندسال، چهرهٔ این شهر را تغییر داده و آن را با مشکلات متعددی روبه‌رو کرد.

امروزه تبریز در حدود ۴۰۰٬۰۰۰ نفر حاشیه‌نشین را در خود جای داده‌است.

حاشیه‌نشینان به‌طور عمده در مناطق حاشیه‌ای شمال، شمال غرب و جنوب این شهر ساکن شده‌اند که از میان این مناطق می‌توان محله‌های آخماقیه، حافظ، خلیل‌آباد، داداش‌آباد، سیلاب، طالقانی، کشتارگاه، لاله، مارالان، منبع و یوسف‌آباد را نام برد که حدود ۳۰ کیلومتر مربع از مساحت تبریز را اشغال نموده‌اند

نمایشگاه بین‌المللی

 نمایشگاه بین‌المللی تبریز

نمایشگاه بین‌المللی تبریز بزرگ‌ترین مرکز نمایشگاهی در سطح ایران است.

این نمایشگاه با ۴ کیلومتر مربع وسعت در ورودی شرقی تبریز (دروازهٔ تهران) واقع شده و با فضای مفید به میزان یک کیلومتر مربع به صورت ۹ سالن نمایش مسقف جمعاً به متراژ ۵۰٬۰۰۰ متر مربع و فضای باز نمایشی به میزان ۲۰٬۰۰۰ متر مربع، جایگاه بسیار مهمی در سطح منطقهٔ خاورمیانه پیدا کرده‌است.

این نمایشگاه با ۴ کیلومتر مربع وسعت در ورودی شرقی تبریز (دروازهٔ تهران) واقع شده و با فضای مفید به میزان یک کیلومتر مربع به صورت ۹ سالن نمایش مسقف جمعاً به متراژ ۵۰٬۰۰۰ متر مربع و فضای باز نمایشی به میزان ۲۰٬۰۰۰ متر مربع، جایگاه بسیار مهمی در سطح منطقهٔ خاورمیانه پیدا کرده‌است.

از امکانات و تجهیزات موجود در نمایشگاه بین‌المللی تبریز می‌توان به آمفی‌تئاتر روباز، بوفه، پارکینگ اختصاصی، پست الکترونیک، تندیس مشاهیر آذربایجان، جادهٔ اختصاصی، خیابان‌های ارتباطی، رستوران، ساختمان‌های اداری، سرویس‌های بهداشتی، فضای سبز، قهوه‌خانهٔ سنتی، تأسیسات آب، برق و تلفن، گلخانهٔ اختصاصی، مرکز مخابرات راه دور و بین‌المللی، مسجد و وضوخانه و میادین، استخرها و آب‌نماها اشاره کرد آموزش عالی نخستین دانشگاه در ایران مدرسهٔ دارالفنون بود که تأکید برروی موضوعات نظامی، مهندسی، پزشکی و هنر داشت.

حدود پنج سال بعد از آن، مدرسه‌ای نظامی نیز در تبریز و هم‌چنین در اصفهان افتتاح شد.[۷۹] امروزه تبریز دارای مؤسسه‌های آموزش عالی متعددی است که از میان آن‌ها می‌توان دانشگاه تبریز و دانشگاه صنعتی سهند را نام برد.

دانشگاه تبریز در خردادماه ۱۳۲۵ خورشیدی و در زمان حکومت دموکراتیک آذربایجان به‌نام «آذربایجان اونیورسیته‌سی» تأسیس شد؛ اما پس از سقوط آن حکومت، با نام دانشگاه تبریز فعالیت خود را ازسر گرفت.

این دانشگاه در آغاز با دو دانشکدهٔ ادبیات و پزشکی شروع به کار نمود؛ ولی بعدها به دو دانشگاه مجزا -یعنی تبریز و علوم پزشکی تبریز- تقسیم شد.

دانشگاه تبریز درحال حاضر با بیش از ۱۱٬۰۰۰ نفر دانشجو و حدود ۵۰۰ نفر هیئت علمی، ۲۰۰ آزمایشگاه تخصصی و عمومی که برخی از آن‌ها در سطح جهان و برخی در سطح خاورمیانه منحصر به‌فرد هستند، موزهٔ تاریخ و فرهنگ، حوزهٔ جانورشناسی، حوزهٔ زمین‌شناسی، مرکز پردازش تصاویر ماهوارهای و مراکز و مؤسسه‌های تحقیقاتی و پژوهشی، محیط آموزشی و دانشگاهی بزرگی را در سطح کشور فراهم آورده‌است.

دانشگاه صنعتی سهند در شهر جدید سهند از سال ۱۳۶۸ فعالیت خود را آغاز نمود.

این دانشگاه در سال ۱۳۸۶ و پس از گذشت هجده سال از تاریخ تأسیس‌اش، به فعالیت آموزشی خود در ۱۱ رشته در مقطع کارشناسی، ۳۸ رشته در مقطع کارشناسی ارشد و ۴ رشته در مقطع دکتری ادامه می‌داد.

در سال تحصیلی ۱۳۸۶-۱۳۸۵ خورشیدی، شمار دانشجویان دانشگاه‌های مختلف تبریز بالغ بر ۵۵٬۳۰۰ نفر بوده که از این تعداد، ۲۴٬۱۹۷ نفر در دانشگاه آزاد اسلامی تبریز، ۱۳٬۰۳۹ نفر در دانشگاه تبریز، ۵٬۵۹۳ نفر در دانشگاه پیام نور تبریز، ۳٬۶۵۵ نفر در دانشگاه تربیت معلم آذربایجان، ۳٬۰۰۰ نفر در دانشگاه علوم پزشکی تبریز، ۲٬۶۶۶ نفر در دانشگاه نبی‌اکرم، ۱٬۵۷۳ نفر در دانشگاه صنعتی سهند، ۸۶۵ نفر در دانشگاه هنر اسلامی تبریز و ۷۱۲ نفر در دانشگاه سراج مشغول به تحصیل بوده‌اند.

صنعت تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی و تجارتی ایران است و در زمینهٔ صنعت نساجی، ماشین‌سازی و پتروشیمی فعالیت زیادی دارد.

تبریز مدت‌ها است که مرکز هنر و صنایع دستی (به خصوص سرامیک، سفال، جواهرآلات و نقره‌کاری) بوده‌است.

اما فرش مهم‌ترین صادرات صنایع دستی آن به‌شمار می‌رود.فرش تبریز به‌علت طراحی ویژه و کیفیت بالا دارای شهرت جهانی است که صادرات آن یکی از منابع قابل توجه ارزی به‌شمار می‌آید.

در زمینهٔ صنعت چرم نیز تبریز جزء پیشتازان است و کیف و کفش آن عموماً دارای کیفیت بالایی است.

در سال ۱۳۸۷ حدود ۹۰ درصد از ۳۰ میلیون جفت کفش تولیدی در کشور در تبریز تولید شده‌است.

کارخانه‌های صنعتی کارخانهٔ چرم‌سازی خسروی؛ یکی از نخستین کارخانه‌های صنعتی در ایران.

این کارخانه هم‌اکنون به دانشگاه هنر اسلامی تبریز تبدیل شده‌است.

کارخانه‌های صنعتی تبریز پس از سال ۱۳۴۵ خورشیدی و با احداث کارخانه‌های تراکتورسازی و ماشین‌سازی رونق پیدا کردند و این شهر به‌عنوان یک قطب صنعتی در سطح منطقه شناخته شد.[۸۷] امروزه بیش از ۵۵ درصد از کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان آذربایجان شرقی در شهر تبریز مستقر شده‌اند که این امر سبب مهاجرت نیروی کار موردنیاز برای فعالیت در این کارگاه‌ها از نقاط مختلف استان به این شهر گردیده‌است.

صنایع مختلفی از قبیل صنایع شیمیایی، ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک و چرم در این شهر مشغول فعالیت هستند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آجر آذربایجان، بافندگی لایکو، بلبرینگ‌سازی ایران، پالایشگاه تبریز، پشم تبریز، پیستون‌سازی، تخت‌خواب فروزان، تختهٔ فشاری نئوپان، تراکتورسازی تبریز، ترموپلاس، چرم‌سازی تبریز، حولهٔ برق‌لامع، خانه‌سازی ایرداک، دورمن دیزل، دیزل ایدم، ریسندگی پشمینهٔ تبریز، شرکت سهامی خانه‌های مسکونی تبریز، شرکت سهامی سیمان صوفیان، شیر پاستوریزه، کبریت‌سازی توکلی، کبریت‌سازی ممتاز، گچ ساختمانی آذربایجان، لیلاند دیزل ایران، ماشین‌سازی تبریز، موتوژن، موکت تبریز، نساجی تبریز، نوشابه‌سازی پپسی‌کولا، نوشابه‌سازی کوکاکولا، نیروگاه بزرگ حرارتی و هاکسیران دیزل در تبریز فعالیت می‌کنند.

بخش‌ها گسترش شهر تبریز در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آن‌ها انجام می‌پذیرفته‌است.

بعدها در امتداد این دروازه‌های تاریخی، بازارچه‌هایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هرمنطقه را تأمین نمایند و از مراجعهٔ مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود.

رفته‌رفته در پیرامون این بازارچه‌ها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچه‌ها به هم متصل شدند و محله‌های جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند.

امروزه باتوجه به گسترش روزافزون تبریز، این قسمت از شهر که بازار تبریز و سایر بازارچه‌های قدیمی و جدید را در درون خود جای داده، به‌عنوان مرکز شهر شناخته می‌شود.

این منطقه از سمت شمال به خیابان شمس تبریزی، از سمت جنوب به محله‌های چرنداب و لیل‌آباد، از سمت شرق به خیابان‌های ثقهالاسلام و خاقانی و از سمت غرب به خیابان‌های راسته‌کوچه و شریعتی محدود شده‌است.

مناطق شهری نقشهٔ مناطق شهری تبریز.

مناطق شهری تبریز برپایهٔ آخرین تقسیمات اداری، شهر تبریز از ۱۰ منطقهٔ مستقل شهرداری تشکیل یافته‌است.

براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ خورشیدی، از مجموع ۱٬۳۷۸٬۹۳۵ نفر جمعیت تبریز، ۳۱۴٬۰۷۱ نفر در منطقهٔ ۱، ۲۸۰٬۲۶۱ نفر در منطقهٔ ۲، ۳۲۷٬۷۹۹ نفر در منطقهٔ ۳، ۳۰۱٬۵۶۱ نفر در منطقهٔ ۴، ۶۵٬۰۹۲ نفر در منطقهٔ ۵، ۲۴٬۶۲۷ نفر در منطقهٔ ۶، ۴۸٬۴۵۴ نفر در منطقهٔ ۷ و ۱۷٬۰۷۰ نفر در منطقهٔ ۸ ساکن بوده‌اند.

براساس همین آمار، منطقهٔ ۳ پرجمعیت‌ترین و منطقهٔ هشت کم‌جمعیت‌ترین منطقهٔ این شهر به‌شمار می‌رود.

در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، مناطق ۹ و ۱۰ شهرداری تبریز نیز تأسیس شدند.

هدف از ایجاد شهرداری منطقهٔ ۹، بهبود وضعیت پروژه‌های عمرانی این منطقه نظیر شهرک‌های آذران و خاوران در خارج از محدودهٔ حوزهٔ استحفاظی این شهرداری بوده‌است.

منطقهٔ ۱۰ شهرداری تبریز نیز از پیوستن بخش‌هایی از مناطق ۱، ۴ و ۸ در بخش شمالی این شهر تأسیس شده‌است.

شبکه سهند صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی.

رادیو تبریز به‌عنوان دومین رادیوی ایران از سال ۱۳۲۵ خورشیدی فعالیت خود را آغاز نمود.

این رادیو پس از سال ۱۳۷۶ خورشیدی در قالب شبکهٔ استانی صدای مرکز آذربایجان شرقی به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

تلویزیون تبریز در سال ۱۳۵۰ خورشیدی با فرستنده‌ای ۱۰۰ واتی افتتاح گردید.

در آبان ۱۳۷۹ خورشیدی با راه‌اندازی شبکهٔ استانی سیمای مرکز آذربایجان شرقی، این تلویزیون تغییراتی را متحمل شد.

صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی در هفدهمین جشنوارهٔ مراکز صدا و سیمای ایران، چهارمین مرکز برتر پس از مراکز خوزستان، مازندران و گیلان شناخته شد.

نشریه‌ها روزنامه انجمن تبریز روزنامهٔ انجمن تبریز که از رمضان ۱۳۲۴ هجری شروع به فعالیت کرده بود، به دلیل فراهم‌آوردن اطلاعاتی راجع به شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوران مشروطه و استبداد صغیر، مورد توجه خاص محققان معاصر قرار گرفته‌است.

اهمیت این روزنامه در آن است که انتشار آن در دوران استبداد صغیر ادامه پیدا کرد.

دلیل این امر آن بود که مردم تبریز بلافاصله پس از شنیدن خبر بمباران مجلس، به مبارزه علیه محمدعلی شاه پرداختند و در زمانی که حکومت مرکزی تقریباً تمام جراید را تعطیل کرده بود و از ورود روزنامه‌های خارجی جلوگیری به‌عمل می‌آورد، این نشریه به کار خود ادامه داد.

مورخان معاصر، نسخه‌های به دست رسیده از روزنامهٔ انجمن تبریز را باارزش‌ترین اسناد برای مطالعهٔ دوران استبداد صغیر می‌دانند.

هم‌اکنون ۵ روزنامه و ۱۳ هفته‌نامه در سطح تبریز فعالیت می‌کنند: شهرهای خواهر تبریز با ۱۲ شهر جهان دارای پیوند خواهرخواندگی است.

تاثیر مدرنیسم بر تحولات کالبدی شهر تبریز شهرهای ایرانی اسلامی امروز را از لحاظ کالبدی م یتوان به دو بخش عمده سنتی و جدید تقسیم کرد.

تحولات کالبدی بخش سنتی را می توان در دو دوره زمانی قبل از مدرنیسم و مدرن مورد مطالعه قرار داد.

همچنین بخش جدید یا مدرن را م یتوان به دو بخش فیزیکی؛ حومه های با ساخت و ساز اصولی و برنامه ریزی شده که ثروتمندان و طبقات متوسط جامعه در آنها ساکنند و محلات جدید خودرو و بدون برنام هریزی که فقرا و مهاجران روستایی در آنها ساکنند(محلات حاشیه نشین) تقسیم کرد.

بخش سنتی از لحاظ کالبدی در دو دوره زمانی قبل از مدرنیسمو مدرن دارای عناصر و ویژگی های خاص بوده اند که از همدیگر مجزا م یشوند.

همچنین بخش جدید با عناصر و ویژگی های خاص خود دو نوع کالبد با ویژگی های منحصر به فرد به وجود آورده است..

شهرهای ایرانی- اسلامی قبل از مدرنیسم شهرهای قبل از 1300 در ایران حاوی نشانه هایی بود که گویای شهر سنتی خاورمیانه اسلامی به شمار می رفت، شهرها، بقیه در میان دیوارهای محافظی محصور بودند .دیوارها علاوه بر حفاظت شهر در برابر مهاجمان، شرایط آب و هوایی مناسبی نیز فراهم می آورد.

تنها عنصر شهری که خارج از دیوار شهر قرار داشت، قبرستان ها بود.

مسجد جامع و بازار دو عنصر شهری بودند که در رابطه متقابل با هم و در مرکز شهر قرار داشتند.

مسجد جامع مرتفع ترین ساختمان شهر بود که در نزدیک بازار ساخته می شد و به عنوان محل اقامه نماز، دادگاه و مرکز فکری و آموزشی عمل م یکرد).

در کنار مسجد جامع و مساجد بزرگ دیگر گون ههای ساختمانی دیگری نیز وجود داشت که از جمله می توان از حمام و مدرسه نام برد.

حمام ها نقش بهداشتی و مدارس علوم دینی نقش آموزش را به عهده داشتند.

در بنای بازار اسلامی، سه بخش اصلی را می توان از هم تمیز داد: الف- کوی ها یا گذرهای اصلی و فرعی(راسته ها، که در دو طرف آن دکا نها و فروشگا ههای به هم پیوسته، در یک ردیف رو به سوی گذرگا هها دارند)؛ ب- مجتمع های تجاری دارای انبارها و مح لهایی برای سکونت موقت بازرگانان(خان، سرا یا کاروانسرا، فندق، وکاله و رباع)؛ ج- مجتمع های تجاری بی امکان سکونت(قیصریه، تیمچه، بدستان( ارگ نیز در بعضی مواقع در کنار مسجد جامع و بازار واقع می شد و در بعضی مواقع نیز در کنار برج و بارو قرار م یگرفت.

فضاها، عناصر و تأسیسات درون هر ارگ به گونه ای بود که امکان زندگی نیمه مستقل را برای ساکنان آن تأمین می کرد تا در صورت محاصره شدن بتوانند چند ماه بدون نیاز به فضای خارج، به زندگی خود ادامه دهند .در اطراف این ساختار عمومی، عرصه های سکونتی با نظم و ترتیبی متمرکز قرار داشتند که شهر را به چند محله مشخص و مجزا با ویژگی های خاص خود تقسیم م یکردند و این محله ها مسجد و حمام و بازار و غیره را در در سطح محله ای و در مقیاس کوچک در خود داشتند.

کوچه ها باریک و پرپیچ و خم بودند که از یک طرف به بازار و از طرف دیگر به ب نبست ها منتهی می شدند.

کوچه- پس کوچه ها تنها برای آمد و شد محلی و محل های مورد استفاده قرار می گرفتند.

ثروتمندان معمولاً در مرکز شهر و دیگران(فقرا، اقلیت های مذهبی، قومی و غیره) در محل ههای جداگانه در حاشیه شهر سکونت داشتند.

فضاهای شهری آنچنان ساماندهی م یشد تا امنیت، سرپناه و حریم خصوصی شهرنشینان فراهم شود.

شهرها با دیوارهایی محصور و محفوظ می ماندند و در بعضی موارد محله ها نیز برای خود برج و بارو داشتند.

مصالح مورد استفاده در ساخت و ساز کم دوام و بومی بودند؛ به طوری که اکثر ساختما نها از خشت و گل بود و در بعضی موارد ثروتمندان از آجر استفاده م یکردند.

خانه های شهرهای کوچک فاقد قسمت مجزای اتاق ها با کارکردهای متفاوت و در شهرهای بزرگ فقط خانه های خانوارهای مرف هتر ، دارای اتاق پذیرایی و فضای وسیع و خصوصی نشیمن بود.

از نظر دتمان و ویرث شهرهای سنتی ایرانی - اسلامی کارکردها و ویژگی هایی به شرح زیر دارند: -1 وجود سلسله مراتبی از کارکردها با مسجد آدینه و بازار به عنوان هسته مرکزی فضایی هر شهر اسلامی؛ -2 وجود سلسله مراتب بازرگانی و پیشه وری در درون بازار، به طوری که نه تنها نظم و ترتیب مشخصی از فعالیت های کسب و کار و صنف بندی در سراسر مجموعه بازار به چشم می خورد، بلکه از نظر بازرگانی، دکان ها با کالاهای مرغوب و طراز اول در مجاورت هسته بازار و گذرگاه ها یا راسته های معتبر بوده و داد و ستد کالاهای کم ارزش تر در فاصله دورتری از مرکز جایگزین شد هاند؛ -3 وجود محلات مسکونی درون شهری با جدایی گزینی مناسب و هماهنگ با تفاوت گذاری های اجتماعی، قومی، دینی و ...

مردم شهر؛ -4 وجود تأسیسات و استحکامات نظامی- دفاعی مانند حصار، برج، بارو، دروازه، بندها و دربندهای محلات؛ -5 مشخصات خاص دیگری نظیر گورستا نها و بازارهای دوره ای بیرون باروی .

با آغاز تحولات جدید سیاسی- اقتصادی، تحولات اجتماعی نیز خود را در سکونتگاه ها و شیوه معیشت و شهرنشینی سریع نمایان ساخت و بافت جدیدی در شهرها با افزایش جمعیت شهرها و مهاجرت ، با رشد شتابان شروع شدمهاجرت شدید روستاییان به شهرها، سیاست عمومی نوسازی شهری و قواعد و الگوهای مصوب مرکزی، استفاده از وسایل حمل و نقل جدید و ایجاد اداره های جدید، نظام محله ای به سبک قدیم ماهیت خود را از دست داد و محلات نه بر معیارهای قومی- نژادی، بلکه بر اساس اقتصاد و طبقات اجتماعی نمایان شدند.

تأثیر مدرنیسم بر تحولات کالبدی شهرها در این دوره، شهرهای ایرانی- اسلامی از لحاظ کالبدی سه بخش مجزا از هم شکل دادند: الف- بخش متحول شده سنتی؛ ب- محلات جدید برنام هریزی شده؛ ج- محلات حاشیه نشین.

محلات جدید مطابق با اصول و قواعد ساخت و ساز برنامه ریزی شدند و تحت نظارت دولت و اداره شهرداری و سازما نهای مربوطه به وجود آمدند.

این محلات جدید از اصول شهرسازی معاصر و مدرن متأثر بودند.

در این محلات اصول شهرسازی ایرانی- اسلامی رنگ باخته، الگوهای جدیدی به تقلید از شهرسازی مدرن غرب جایگزین آنها شد.

این محلات در بیشتر موارد یا در زمین های بایر پیرامون شهر و یا در روستاهای نزدیک شهر که دارای آب و هوا و شرایط طبیعی مساعد بودند، به وجود آمدندزمین های اطراف را بلعیدند.

با ظهور کارکردهای جدید ناشی از مدرن شدن یا تحولات تکنولوژیک و سیاسی- اقتصادی و اجتماعی بعضی از عناصر شهری نقش و کارکرد خود را از دست دادند.

در نتیجه این روند، نقش و کارکردهای جدیدی در عرصه شهرها ظاهر شد که خود عناصر جدیدی را در شهرها خواستار بود.

با ورود اتومبیل شبکه را ههای تنگ و باریک و پرپیچ و خم جای خود را به خیابان های شطرنجی منظم و عریض صلیبی شکل داد.

با ظهور پاساژها و ساختمان های تجاری جدید در جلو خیابان ها، بازارهای سنتی نقش سابق خود را از دست دادند.

به جای مدارس علوم دینی، مراکز آموزشی جدید از جمله دانشگاه ها و مدارس گسترش یافتند.

با گسترش آب لول هکشی حمام های عمومی به نفع حمام های خصوصی کنار گذاشته شدند.

نظام محله ای سبک قدیم ماهیت خود را از دست داد و محلات از هم گسیخته ب یهویتی در درون بافت سنتی به وجود آمد.

همچنین با پیشرفت فن آوری نظامی برج و باروهای شهرها فرو ریختند.

در نتیجه رشد شهر، مرکز شهر نیز دچار تحول شد و ساخت و ساز و تغییر کاربری صورت گرفت و عناصر جدید، از جمله سینما، هتل، بانک ها و ادارات جدید شروع به رشد کردند و بافت سنتی از نظر اجتماعی- فرهنگی و جمعیتی در نتیجه تخلیه ساکنان ثروتمندتر رو به فرسودگی رفت .

در نتیجه، عوامل متعددی از قبیل مهاجرت روستاییان به شهرها، سرمای هگذاری در شهرها با عنوان اجرای طر حهای شهری و عوامل ویژه وابسته به خود کشورها، از قبیل اصلاحات ارضی، وجود ذخایر نفتی و سرمای هگذاری بیشتر در شهرهای بزرگ، در حواشی شهرهای بزرگ کشورهای ایرانی- اسلامی سکونتگاه های حاشیه ای(حاشیه نشینی) به وجود آمد.

ویژگی های کالبدی شهر تبریز قبل از مدرنیسم(تا دهه 1300 شمسی): تبریز نیروی حیاتی خود را به طور عمده از سه عامل رونق بازرگانی و مرکزیت نظامی و سیاسی کسب می کرده است و این امر معلول موقعیت جغرافیایی این شهر از لحاظ ارتباط دادن ایران و آسیا با روسیه، عثمانی و اروپا بود.

بازتاب کالبدی سه عامل یاد شده را در پیکر شهر نیز آشکارا می توان دید: بازاری بزرگ و ثروتمند، دیوانخانه گسترده و سربازخانه ها و مراکز نظامی پیرامون هسته مرکزی شهرعناصر و ساختار کالبدی شهر تبریز، ضمن تأثیرپذیری از شرایط جغرافیایی از الگوی شهرهای ایرانی- اسلامی تبعیت م یکرد.

عمده عناصر مرکز شهر عبارت بودند از: بازار، مسجد جامع و دیوانخانه یا ارگ که در مرکز شهر جای داشتند و در پیوند تنگاتنگ با هم بودند.

مهم ترین عنصر شهری تبریز تا این دوره بازار بود؛ به طوری که ، بزرگترین بازار سر پوشیده سنتی خاورمیانه را در خود جای داده بود.

سمت غربی بازار، مسجد جامع قرار داشت و مدارس دینی در پیرامون آن بنا شده بود.

در سمت جنوب شرق بازار دیوانخانه و عالی قاپو و جب هخانه قرار داشت که قصرهای شاهی و حرمخانه و چاپارخانه و غیره را در خود جای داده بود.

در کل مرکز شهر، بازار، دیوانخانه و مسجد جامع با هم مجموعه ای را تشکیل می دادند که اکثر کاربر یها را در خود داشتند.

این مجموعه برای خود برج و بارو داشت و محلات در بیرون برج و بارو بود و در بعضی از دوره ها محلات نیز داخل برج و بارو قرار می گرفتند.

این مجموعه کارکرد ملی، منطقه ای و بین المللی داشت.

ساخت و ساز این محوطه، مجموعه سازی بود و ساختمان سازی منفرد در این محوطه وجود نداشت.

این محوطه را م یتوان به اسم کهندژ .( نیز نام برد(شکل 3 بخش دوم شهر که به اسم شارستان نیز خوانده می شد، در پیرامون محوطه مرکزی شهر توسعه م ییافت.

این بخش مجموعه محلات را شامل م یشد.

قسمت عمده مرکز شهر تبریز جزو محله چهار منار حساب می شد و تنها بخش کوچکی از محدوده درون بازار در تأثیر مدرنیسم بر تحولات کالبدی شهرهای لبه های شمالی، جزو محله شتربان و شرقی جزو محله سرخاب، غربی جزو محله ویجویه و جنوب غربی جزو محله مهاد مهین به حساب می آمد.

در ساختار کالبدی شهر تبریز هر چند که نمی توان مرزبندی مشخص برای محلات تعیین کرد، اما با مطالعه دقیق شهر، و نه محله قابل شناسایی است که هر محله همه کاربری ها و عناصر را در خود داشت و در سطح محل های خدمات ارایه م یداد و تا حدودی ب ینیاز از محلات اطراف بود به طوری که اکثر آنها دارای حمام، مسجد، بازار، قبرستان و غیره بوده اند و همچنین می توان کوی ارمنستان از محله مهادمهین را گتوی ارمنی نشین شهر تبریز محسوب کرد.

برای هرکدام از محلات و عناصر و فضای موجود در آن در جدول زیر مثالهایی م یآوریم: نام محلات و بعضی از فضاهای موجود در آن در شهر تبریز تا قبل از 1300 نمونه ای از عناصر موجود محدوده نام محله ردیف 1 محله باغمیشه شرق شهر تبریز بالای رودخانه حمام حاجی رحیم، مسجد حاجی رحیم، بازارچه پل سنگی، قبرستان جنب مسجد کوه، تکیه سلطان، کاروانسرای میر آخور، دروازه باغمیشه 2 محله خیابان شرق شهر تبریز جنوب رودخانه قبرستان قمیش قیه، حمام خان، کاروانسرای حاج شیخ جعفر، مسجد جهانشاه، مدرسه جلالت، بازارچه خیابان، دروازه خیابان 3 محله نوبر در بخش های جنوبی شهر حمام وزیر، مقبره و مسجد میرزا مهدی قاضی، بازار قائم مقام، قراولخانه، دروازه نوبر، کاروانسرای حاج حسین، قبرستان نوبر 4 محله مهاد مهین در جنوب و جنوب غربی مرکز شهر دروازه مهاد مهین، کلیسای کاتولیک ها، حمام مستشار، مدرسه تامارا، خانه افندی 5 محله قره آغاج در غرب شهر دروازه گجیل، قبرستان گجیل، حمام دروازه، بازارچه دروازه، بازارچه دروازه، مسجد آخونی، میدان انگج و محل ههای کوچک شام غازان، آخونی و خطیب و باغهای بزرگ قره آغاج 6 محله ویجویه در شمال قره آغاج دروازه ویجویه، بازارچه ویجویه، کاروانسرای حاج حسین اصفهانی، مسجد حاجی رضا، حمام حاج غفور 7 محله امیرخیز در شمال غربی شهر دروازه اسلامبول، بازارچه دروازه اسلامبول، کاروانسرای حاجی ابراهیم، مسجد امیر خیز قبرستان بالا، حمام حاجی کاظم 8 محله شتربان حد فاصل رودخانه میدان چای و کوه عینعلی بالا حمام، مدرسه میرزا مهدی، بازارچه دوچی، میدان صاحب الامر، قبرستان شتربان، میدان کاه فروشان، دروازه شتربان 9 محله سرخاب در شمال شرقی مرکز شهر دروازه سرخاب، بازارچه سید حمزه، مقبره و بقعه سید حمزه، حمام سید حمزه، مسجد حاجی فضلعلی، کاروانسرای مشیر الدوله ؛) استخراج از نقشه دارالسلطنه تبریز).

-181 ، محله ها در اطراف شهر تبریز شبکه ارتباطی شهر به صورت پیچ در پیچ بود و رشد ارگانیک و وضعیت دفاعی زمانه را به رخ م یکشید.

مهمترین راه ها که استخوا نبندی اصلی شهر را تشکیل م یداد یکی راه واصل از دروازه خیابان به دروازه شتربان بود که بین قاره آسیا به اروپا(جاده) ابریشم واقع شده بود که از سمت جنوب شرق شروع و در انتها از سمت شمال شهر خارج می شد و دیگری میان دروازه گجیل و دروازه باغمیشه بود که از سمت شرق به سراب و از غرب به مراغه می رسید.

این خیابان ها به طور نامنظم بودند و بقیه خیابان ها نیز به همین ترتیب.

هسته مرکزی شهر(باراز، مسجد جامع و دیوانخانه) و قسمت هایی از محلات در درون برج و بارو قرار گرفته بود.

البته، باید توجه داشت در دور ههای رونق و توسعه شهر در بعضی از دور هها کل شهر داخل برج و بارو بود.

در دوره قاجار ارگ شهر دو تا بود: یکی در مرکز شهر جنوب شرق بازار و دیگری کنار برج و بارو در سمت جنوب شهر.

همچنین بجز مقبره الشعرا(بقعه سید حمزه) تقریباً تمام قبرستا نهای شهر بیرون از برج و بارو قرار داشتند رشد شهر تبریز براساس مدل دتمان در سال 1280 هجری شمسی شهر تبریز در حدود 700 هتکار وسعت داشت.

شهر تبریز از دوره فتحعلی شاه، از یک سو به دلیل اقامت ولیعهد قاجار در آن و از سوی دیگر به خاطر نزدیکی به قفقاز، گرجستان و امپراتوری عثمانی، به کانون مبادلات فرهنگی و اقتصادی میان ایران و همسایگان شمالی و شمال غربی تبدیل شد.

همچنین جنگ های بین ایران و روس اهمیت سیاسی و نظامی تبریز را افزایش داد.

عباس میرزا با استقرار در تبریز صنایع جدید راه انداخت و خواستار ارتباط بیشتر با قفقاز و گرجستان و استانبول شد و بدین ترتیب شهر تبریز از زمان عباس میرزا تا پایان حکومت قاجار به عنوان مهمترین شهر ایران بعد از تهران مطرح شد .در سال 1256 تبریز یکی از مراکز اصلی تجارت ایران بود و یک چهارم تا یک سوم کل تجارت ایران را به عهده داشت و از این نظر بر تهران برتری داشت.

مهمترین راه هایی که در کارکرد تبریز نقش عمده ای ایفا می کردند، یکی راهی بود که از دروازه خیابان به دروازه شتربان کشیده شده و در مسیر راه بین قاره آسیا به اروپا واقع شده بود و دیگری از دروازه باغمیشه وارد و از دروازه گجیل خارج م یشد.

عوامل سیاسی- نظامی، ارتباطی و تجاری ذکر شده در بالا باعث شده بود تا تبریز به عنوان معتبرترین شهر شمال غرب کشور ایفای نقش کند و معتبرترین عناصر شهر یعنی بازار که بزرگترین بازار سنتی خاورمیانه است و صادرات و واردات ایران با کشورهای اروپایی را در خود جای می دهد و دیوانخانه و غیره از این عوامل مشتق می شد.

این عوامل باعث شده بود شهر تبریز نقش تجاری و سیاسی- نظامی به خود بگیرد و از این طریق عملکرد و نقش خود را در سطح منطق های، ملی و بی نالمللی گسترش دهد.

ارتباطات و تبادل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی با کشورهای پیشرفته اروپایی، مدرنیسم را در تبریز نسبت به بقیه شهرهای دیگر ایران زودتر رواج داد.نخستین مدرسه با اصول اروپایی در تبریز دایر گردید .دومین مدرسه در زمان ولیعهدی مظفرالدین شاه تأسیس شد که به وسیله معلمان اروپایی اداره م یشد و بعد به دارالفنون تبریز تغییر نام یافت.

این مدرسه متوسطه بود و مدرکش از سوی کشورهای اروپایی پذیرفته می شد.

در سال 1272 در کنار جبه خانه مدرسه رشدیه را تأسیس کردند که اولین مدرسه ابتدایی ایران حساب می شود.

قدیمترین کتابخانه عمومی ایران در سال 1273 شمسی جنب مکتب خانه ارگ تأسیس شد.

سومین روزنامه ایران یا اولین روزنامه وقایع محروسه » « اخبار دارالسلطنه مملکت آذربایجان » و « آذربایجان » تبریز با نام در سال 1240 هجری شمسی منتشر شد.

در سال 1233 با حمایت عباس میرزا « آذربایجان چاپخانه ای در تبریز تأسیس و نخستین کتاب چاپی ایران در این چاپخانه منتشر شد.

تبریز از سال 1282 بسیار آشفته و جزو مهمترین کانون های مشروطیت شد.

در سال 1287 قشون دولتی شهر را محاصره کردند و در همان سال تبریز و آذربایجان به دست روس ها افتاد.

در سال 1293 از خط آهن جلفا- تبریز بهره برداری شد و در سال 1296 عثمانی ها تبریز را اشغال کردندبا سرنگونی حکومت قاجار و روی کار آمدن رضا خان، عمده شدن صادرات نفت، پیشرفت فزآینده تکنولوژی غرب، آرایش سیاسی جدید ناشی از انحطاط امپراتوری عثمانی و قدر تیابی اتحاد جماهیر شوروی، تأکید کشورهای غربی بر قدرت های متمرکز جهت بهره برداری از منابع در ایران، باعث رکود و افول و در حاشیه قرار گرفتن شرایط از این به بعد ، اقتصادی و اجتماعی تبریز و منطقه م یشود جای عملکرد استخراج مازاد تولید در شهرها جای خود را به دلارهای وارده ناشی از صادرات نفت م یدهد و از این به بعد افول و زوال نه تنها تبریز و منطقه، بلکه کشور را نیز فرا می گیرد.

با به حکومت رسیدن رضاخان اقدامات مدرنیستی به طور گسترده در تبریز و سایر شهرهای ایران شروع شد.

استراتژی دوره پهلوی با عنوان مدرن شدن و گسترش مدرنیسم در ایران به طور عام و تبریز به طور خاص بعضی از کارکردها را از بین برد و به جای آن کارکردهای جدید را جایگزین آنها کرد.

در این راستا سه عامل تاثیر گذار بودند: 1- عامل صنعتی و تکنولوژیک که پیشرفت تکنولوژیک، علم و به وجود آوردن مصالح جدید، تحولات صنعتی، وسایل و ابزار مکانیکی جدیدی را در اختیار گذاشت که امکان تولید سهلتر، بیشتر و ارزان تر را فراهم ساخت.

ظهور وسایلی همچون قطار، اتومبیل، جرثقیل، آسانسور و انواع ماشی نآلات تولیدی و تأسیساتی زندگی را در دو بعد فضا و زمان، مفهوم و مختصات تازه ای بخشید؛ 2- عامل اقتصادی: توسعه سرمایه داری، طبقه متوسط عظیمی را به عنوان مصرف کننده به وجود آورد و معماری جدید به سرعت در خدمت این طبقه قرار گرفت.

نظریات گینر، پایین آوردن هزینه به منظور کسب سود بیشتر بود که با تکنولوژی جدید کاملاً سازگار بود؛ 3- عامل مذهبی و اعتقادی: ساده زیستن و اقتصادی عمل کردن یکی از ارکان تفکر پروتستان بود.

بهره وری عملکردگرایی اساس اعتراضی بود که به معماری قرن نوزدهم وارد م یکردند.

از آغاز حکومت پهلوی به بعد، بتدریج دوره رکود تبریز شروع شد.

در دهه 1300 تبریز با 150000 نفر جمعیت دومین شهر کشور بود و بقیه شهرهای کشور بجز ، تهرانکمتر از 100000 نفر جمعیت داشتند.

افول موقعیت منطق های تبریز در نتیجه تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی صد سال اخیر، این شهر را از رشد اقتصادی و اجتماعی بازداشته است و طی دوره پهلوی به طور شکننده ای شروع به از دست دادن نیروهای فکری، مالی و ...

خود کرده است و مهاجرت و انتقال منابع به سایر نقاط کشور، بویژه تهران و تا حدی اصفهان و مشهد و حتی به خارج از کشور را فراهم کرده است؛ به طوری که مهمترین ویژگی جمعیتی آذربایجان و تبریز در این دوره مهاجرت بوده است با شکست ایران از روس و تحمیل قراردادهای گلستان و ترکمنچای به ایران از یک طرف و پیشرفت تکنولوژی غرب و غلبه واردات به صادرات از طرف دیگر، بازرگانی تبریز دچار رکود کامل شد.

در سال 1296 ، پنج کارخانه تولید برق در تبریز ، وجود داشت که جمعاً 1298160 کیلووات- ساعت برق تولید می کرد.در اوایل حکومت پهلوی کارخانه های کبریت سازی، سیلوی تبریز و نخ ریسی تأسیس شد.

حکومت خودمختار آذربایجان در سال 1324 دانشگاه تبریز، ساختمان استودیو رادیو تبریز، لول هکشی آب قسمتی از شهر، تسطیح و آسفالت خیابا نها و جاده ها و به کار انداختن کارخان ههای تعطیل شده را آغاز کرد.

تحولات اساسی در اقتصاد تبریز با سیاست عمرانی قطب رشد کردن تبریز از 1340 به بعد شروع می شود.

در سال 1343 اصلاحات ارضی در تبریز اجرا می شود و در سال 1344 فرودگاه تبریز بنا م یشود و در همین سال ساختمان جدید ایستگاه راه آهن در غرب شهر بنا م یگردد.

صنایع سنگین ماشین سازی تبریز در سال 1345 پایه گذاری می گردد و در سال 1351 به بهره برداری م یرسد.

تراکتورسازی تبریز در سال 1346 پایه گذاری می شود.

کارخانه سیمان صوفیان در سال 1349 و کارخانه دورمن دیزل در سال 1350 به بهر هبرداری رسیدند.

پروژه ایجاد موتور لیف تراک کمپرسور و موتور آبی صنعتی و پروژه ریخته گری در سال 1350 تأسیس شد.

پالایشگاه نفت تبریز و صنایع ، دیگر نیز تا سال 1355 در منطقه صنعتی تبریز در غرب شهر تأسیس شدند.

در سال 1347 مرکز تلفن خودکار افتتاح شد و در سال 1345 شرکت واحد اتوبوسرانی تبریز و حومه تأسیس شد.

به طوری که در نتیجه صنع تگرایی سیاست های ایجاد قطب رشد در برنامه سوم عمرانی قبل از انقلاب جمعیت شاغل فعال در بخش صنعت در سال 1355 به حداکثر خود می رسید.

از سال 1355 تا 1365 در نتیجه تغییر مدیریت کشور از حکومت پهلوی به حکومت انقلاب اسلامی و عدم ثبات در مدیریت کشور، جنگ بین ایران و عراق و نبود برنام هریزی در کشور، اشتغال و فعالیت در بخش کاهش محسوسی تجربه کرد.

از سال 1365 به بعد، در نتیجه اتمام جنگ ایران و عراق، اجرای برنامه های اول و دوم عمرانی بعد از انقلاب اسلامی و تثبیت نظام مدیریتی .

ویژگی های کالبدی شهر تبریز را از سال 1300 به بعد می توان در دو دوره بررسی نمود.

دوره اول، از به حکومت رسیدن رضا خان تا سال 1340 را در بر می گیرد.

دوره دوم از سال 1340 به بعد شروع می شود.

در دوره اول، اقدامات شبه مدرنیستی رضاخان در شهر تبریز انجام می گیرد و تحولاتی بنیادین در بافت سنتی شهر تبریز به وجود می آورد و در دوره دوم، با اجرای اصلاحات ارضی و تعیین تبریز به عنوان قطب رشد منطقه، مهاجرت های ب یرویه روستا- شهری و شهرهای کوچک منطقه به تبریز شروع می شود.

: الف- تحولات کالبدی شهر تبریز تا سال 1340 با استقرار حکومت پهلوی در ایران، تغییرات اساسی در کلیه شؤون اجتماعی و اقتصادی کشور آغاز گشت و تبریز که شهر اول کشور بعد از پایتخت بود، این تغییرات را در خود پذیرفت.

این تغییرات آثار خود را در کالبد شهر نیز به جا گذاشت.

تغییراتی که عمدتاً انجام م یگرفت، مدرنیستی بود و عملاً چون جامعه کشش و پذیرش این تحولات را در خود نداشت و این تغییرات نیز برون زا بود، به تحولات شبه مدرنیستی تبدیل شد؛ یعنی کلیه آثار فرهنگی و سنتی با عنوان از حیز انتفاع افتادن، تخریب شدند و از بین رفتند.

جاده تهران به تبریز که اولین شاهراه حیاتی اقتصادی بود کشیده شد و خیابان پهلوی در امتداد راه تهران- تبریز در داخل شهر احداث گردید و در سالهای بعد، از شرق به دروازه تهران و از شمال غرب به جاده مرند و از جنوب غرب به جاده مراغه متصل شد.

خیابان های شمالی- جنوبی در دهه اول قرن چهاردههم احداث شد.

خیابان نظامیه(بعدها شاپور و ارتش شمالی امروزی) از محله نوبر شروع و به خیابان پهلوی متصل شد.

از خیابان پهلوی، خیابانی منشعب شد و از بازار عبور کرده، به محله شتربان رسید.

از میدان دانشسرا تا خیابان منصور(شهید بهشتی امروزی)، خیابانی با نام دانشسرا کشیده شد.

خیابان شاه بختی(جمهوری امروزی) و خیابان تربیت ساخته شدند.

همچنین در همین دوره گورستان گجیل که به صورت نیمه متروک و زباله دانی در آمده بود، به پارک(باغ گلستان) تبدیل شد و در دهه دوم قرن چهاردهم، چهار میدان در چهار گوشه باغ گلستان احداث شد.

در گورستان متروکه نوبر عمارت شهرداری تبریز توسط معماران آلمانی طراحی و ساخته شد.

بعد از جنگ جهانی دوم، دهه دوم قرن چهاردههم با کمی وقفه اقدامات شهرسازی در تبریز دوباره شروع شد.

ساختمان استانداری روی ویرانه های عالی قاپو، ساختمان های قدیم احداث شدند.

ساختمان شهربانی نیز « جبه خانه » بانک ملی و اداره دارایی در محل در همین محدوده ساخته شد.

در محل دیوانخانه قاجاری چند واحد آموزشی مدرن احداث گشت.

همچنین بخش شمالی خیابان شاهپور، از میدان شهرداری تا مقابل استانداری امتداد یافت و میدان توپخانه(شهدای فعلی) شکل گرفت.

در دهه 1330 خیابان شهناز(شریعتی امروزی) از محله لیلاوا رو به شمال گشوده شد و از خیابان پهلوی گذشته، به انتهای خیابان تربیت و به ابتدای راسته کوچه وصل شد.

در این دهه، خیابان شاه بختی تا کرانه میدان چای کشیده شد و خیابان خاقانی آن سوی رودخانه با نام ثق هالاسلام تا بخش مرکزی محله سرخاب ادامه یافتدر دهه 1350 پیروزی انقلاب اسلامی و در دهه 1360 جنگ ایران و عراق و در دهه 1370 برنامه های توسعه عمرانی کشور، نه تنها تبریز، بلکه کل کشور را تحت تأثیر خود قرار م یدهند.

در سال 1343 قانون اصلاحات ارضی در آذربایجان به اجرا گذاشته می شود و در سال 1342 در برنامه سوم عمرانی کشور؛ تبریز به عنوان قطب رشد منطقه مطرح و برای نیل به این هدف صنایع سنگین و انواع صنایع دیگر در تبریز تأسیس می شود.

نتیجه این امر، تزریق دو محرکه قوی بر پیکر شهر تبریز بود که روستاییان رها شده از روستا را به شهر تبریز جذب می کنند.

زمین های کشاورزی و باغ های اطراف شهر به زیر ساخت و ساز م یرود و چند روستا ازجمله بارنج در شرق، قراملک در غرب، لاله در رواسان- اخماقیه در جنوب و جنوب غرب و ائل گلی در جنوب شرق به شهر متصل می شوند و بافتی سنتی و نوبنیاد در خود به وجود م یآورند.

از ویژگی های این مناطق تسلط کامل کاربری مسکونی نسبت به سایر کاربر یها، کوچه های باریک و هندسه نامنظم تابع توپوگرافی و سطوح کوچک عرصه های مسکونی است.

همچنین در اطراف شهر نیز باغ ها و زمین های کشاورزی به زیر ساخت و ساز می رود این ساخت و ساز در پیرامون مرکز شهر بافتی همچون بافت سنتی به وجود می آورد.

می توان برای نمونه از باغ های حکم آباد و قراملک در غرب شهر نام برد.

سطح وسیعی از توسعه اخیر شهر در غرب و شرق تا جنوب شرقی را بافت طراحی شده به خود اختصاص داده است.

در نهایت، می توان به مجموعه سازی اشاره کرد که بیشتر به صورت بلو کهای آپارتمانی است.

تصویب طرح احداث بزرگترین پارک مصنوعی خاورمیانه در شمال غرب تبریز که هشتصد هکتار وسعت دارد، از دیگر اقدامات شهرسازی این دوره است .همچنین تبریز در دو دوره کلی مطالعه می شود.

دوره اول قبل از مدرنیسم که در ایران و مورد تبریز قبل از 1300 شمسی(تا اواخر دوره قاجار) را شامل م یشود.

تا این دوره، کالبد شهر تبریز مثل بقیه شهرهای ایران و کشورهای اسلامی تقریباً با کمی تسامح متحدالشکل بودند و به صورت درونزا رشد م یکردند و ویژگ یهای کالبدی یکسانی داشتند که با طرح کلی دتمانقابل تبیین است.

دوره دوم با شعار مدرنیسم تحولات کالبدی شهر تبریز را تحت تأثیر قرار می دهد.

تحولات مدرنیستی این دوره، دو دوره عمده از سال 1300 تا 1340 و از سال 1340 تا حال حاضر را شامل م یشود.

تا سال 1340 مدرنیسم در تبریز درهم ریختگ یهای مشخص و ناپایدار جامعه و حیات شهری را به وجود آورد.

فاصله موجود میان شهر و حوزه نفوذ و همسانی های عملکردی شهرها را از بین برد و دوگانگی ها تقریباً در تمام جوانب حیات شهری پدیدار گشت.

در این دوره بدون هیچ اندیشه شهرسازانه و به صورت گسیخته و نامنسجم به خیابان کشی های مدرن و صلیبی شکل که اولین مظاهر مدرنیستی شهرسازی در شهر تبریز بود، دست زدند که در نتیجه آن بافت تاریخی و سنتی شهر از هم گسیخت و محله بندی و واحدهای همسایگی و مجموعه های شهری موجود از هم دریده شد؛ به طوری که در مرکز شهر تبریز تا سال 1330 بیش از بیست خیابان و شش میدان مدرن ساخته شد که بدون هیچ اعتنایی به بافت مرکز شهر و مجموعه های قدیمی، آنها را تخریب کرد.

مجموعه دیوانخانه تبریز از بین رفت و بازار تبریز درون خیابا نهای جدید محصور شد و در بعضی بخش ها قسمتی از بازار تخریب شد و روی ویرانه های دیوانخانه و اطراف آن به ساخت و ساز منفرد ساختما نهای اداری پرداختند.

همچنین در این دوره حاشیه نشینی برای اولین بار در کالبد شهر شکل گرفت.

موارد یادشده، نتیجه اولین اقدامات مدرنیستی بود که بر پیکر شهر تبریز وارد شده بود.

دوره دوم، تحولات کالبدی مدرنیستی بود که از 1340 به بعد شروع شد و به طور عمده عمدتاً محصول چند عامل عمده بود؛ به طوری که اصلاحات ارضی، مهاجرت روستاییان و شهرنشینان پیرامون را به تبریز تشدید کرد، استفاده از مصالح ساختمانی جدید، امکان بنای ساختمان های متراکم و مرتفع و پایدار شهری را به وجود آورد، برنامه سوم توسعه عمرانی کشور، شهر تبریز را به عنوان قطب رشد منطقه مطرح کرد و صنایع جدید مادر از جمله تراکتور سازی، ماشین سازی و ...

و تأسیس فرودگاه و توسعه دانشگاه و خدمات بهداشتی و اجتماعی و توسعه شبک ههای ارتباطی باعث جذب مهاجران و توسعه و تحول کاربری های شهری گردید.

در مقابل، در این دوره، اقتصاد نفت که موجب رکود تجارت، تولید و صنعت بومی منطقه و شهر شد، پیروزی انقلاب اسلامی که مدیریت را در سطوح ملی، منطقه ای و شهری ناپایدار کرد و جنگ تحمیلی که از یک طرف، مهاجرت های روستا شهری و جنگ زدگان را به شهر تبریز تشدید کرد و از طرف دیگر، عد م سرمایه گذاری در عمران شهری را به وجود آورد، موجب تغییرات ناموزون و بد قواره کالبد شهر تبریز شد.

در نهایت، برنامه های اول، دوم و سوم توسعه بعد از انقلاب و پایان جنگ توجه زیاد به عمران شهری، توسعه شهری و بهبود و سازماندهی کالبد شهری را فراهم آورد.

نتیجه این که، اگر تا سال 1340 را دوره ظهور مدرنیسم و تحول مدرنیستی کالبد شهر تبریز بدانیم، دوره 1340 به بعد را باید دوره تکامل کالبدی و تأثیر محتوایی آثار مدرنیسم بر کالبد شهر تبریز بنامیم.