ایوانی که در شب میلاد رسول خدا (ص) شکاف خورد و بخش هائی از آن فرو ریخت
ایوان مدائن یا طاق کسری یا تیسفون واقع در شهر مدائن در کشور عراق از بناهای مهم دوره ساسانیان است.
مهمترین قسمت این کاخ ٬ مدخل اصلی آن است که به شکل ایوانی عریض و مرتفع٬ رو به خارج ساخته شده بود و تالار مستطیل شکلی در پشت آن قرار داشته است .
طاق بزرگ هلالی قسمت مرکزی را می‌پوشاند.
در طرفین بخش مرکزی که محور اصلی بنا را تشکیل می‌داد٬ راهروها٬ اتاقها و تالارها با پوشش گنبدی و گهواره‌ای قرار داشتند.
نور تالار اصلی به وسیله یکصدو پنجاه دریچه تأمین می‌شده است.
طاق بزرگ ایوان مدائن بر روی دیواره‌های سرتاسری و بدون ستون بنا شده بود .
قسمت جلویی هلالی بزرگ و بخشی از نمای اصلی کاخ تا به امروز نیز پابرجاست.
نمای بدون روزنه کاخ تیسفون به چهار طبقه تقسیم شده و به وسیلۀ طاقی‌ها و نیم ستون هایی دراطراف آنها تزیین شده بود.
در ترکیب نمای خارجی کاخ ، تاثیر معماری آشور به چشم می‌خورد .
علت نامگذاری این اثر تاریخی به این نام ، تالار بزرگی است که از طاق قوسی آن هنوز هم آثاری باقی و مهمترین قسمت این بنای عظیم بوده است.
به چنین تالارهایی ایوان گفته می‌شد.
در هنگام تولد حضرت رسول اکرم (ص)، خسرو اول انوشیروان در این کاخ حکومت می‌کرد و در شب میلاد حضرت محمد (ص) دیوار این ایوان شکاف خورد و بخش‌های مهمی از آن فرو ریخت و از میان رفت.
آخرین پادشاهی که مقتدرانه در آن بر تخت نشست، خسرو پرویز بود که در همین کاخ نیز نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دستش رسید و آن را پاره کرد.
هنگام فتح مدائن ، مسلمانان تالار بزرگ این کاخ را محل اقامه نماز جماعت قرار دادند.
آخرین پادشاهی که مقتدرانه در آن بر تخت نشست، خسرو پرویز بود که در همین کاخ نیز نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دستش رسید و آن را پاره کرد.
هنگام فتح مدائن ، مسلمانان تالار بزرگ این کاخ را محل اقامه نماز جماعت قرار دادند.
این بنای آجری و خشتی از کوران حوادث 1400 ساله عبور کرده و هنوز بقایای آن عبرت آموز می باشد .
مقدار زیادی خاک و آجر و خشت در ایوان اصلی (زیر طاق ) بصورت نخاله ساختمانی وجود دارد که نشان دهنده آن است که بخشی از طاق به تازگی فرو ریخته است .
فرمانده نظامی عراق منطقه اظهار می دارد که : این بخش از طاق بر اثر برخورد گلوله خمپاره تروریست ها فرو ریخته است .
او ضمن اشاره به نقطه اتصال دیواره طاق به دیوار ساختمان اصلی می گوید : بنای ایوان مدائن طی سال های اخیر، سالی 5 سانتی متر نشست کرده و شکافی که می بینید به دلیل این نشست است و هر روز بیشتر می شود.
اکنون بیم آن می رود که در صورت گسترش شکاف ، طاق فرو بریزد .
منابع: سبک‌شناسی معماری ایرانی.
محمد کریم پیرنیا.
نشر معمار.
۱۳۸۳.
دایره‌المعارف فارسی غلامحسین مصاحب تهران انتشارات امیرکبیر چاپ دوم ۱۳۸۰ جلد دوم بخش اول رومان گیریشمن هنرایران در زمان اشکانی و ساسانیان ترجمه فره‌وشی صفحه معماری ایوان مدائن ساسانیان خود را از اعقاب پارسی ها می دانستند و همواره به عظمت و اعتلای ایران و قدرت و اعتبارحکومت خود توجه داشتند.
هر چند که به علت جنگهای متوالی که با رومیان همسایه غربی ایران داشتندقادر به احداث ساختمانها و کاخهای بزرگ مانند پارس ها نشدند، و لیکن سعی کردند که بناهای با ارزش را با استفاده از مصالح ساختمانی اطراف هرکاخ به وجود آورند که خوشبختانه بسیاری ازاین آثار درایران کنونی باقیمانده است، اما تعدادی از آنها در کشورهای اطراف قرار گرفته اند.
از آنجا که دین رسمی کشور در زمان ساسانیان دین زرتشتی بوده لذا برای آتش احترام خاصی قایل بودند وآن را مقدس می شمردند و برای نگهداری و نگهبانی ازآتش پرستشگاه یا جایگاه های مخصوص می ساختند، آتش مقدس دراین پرستشگاه ها طبق سنت‌های مذهبی ساسانیان توسط کاهنان وپنهان از پرستش کنندگان عام حفاظت می شد که از آن آتش های دیگری می افروختند و خارج از پرستشگاه درون چهارطاقی های باز در معرض دید و پرستش عموم قرار می دادند.
از آنجا که دین رسمی کشور در زمان ساسانیان دین زرتشتی بوده لذا برای آتش احترام خاصی قایل بودند وآن را مقدس می شمردند وبرای نگهداری و نگهبانی ازآتش پرستشگاه یا جایگاه های مخصوص می ساختند، آتش مقدس دراین پرستشگاه ها طبق سنت‌های مذهبی ساسانیان توسط کاهنان وپنهان از پرستش کنندگان عام حفاظت می شد که از آن آتش های دیگری می افروختند و خارج از پرستشگاه درون چهارطاقی های (1) باز درمعرض دید و پرستش عموم قرار می دادند.
اما به غیر از آتشکده های بسیاری که درآن زمان ساخته شده، چندین کاخ نیز به دست معماران ساسانی به وجود آمده اند، که از آن میان می توانیم از کاخ بستان، کاخ قلعه دختر، کاخ نیشاپور،کاخ خسرو و نیز کاخ سروستان نام ببریم.
هنرمندان دورهٔ ساسانی شیوهٔ کار هنری زمان اشکانیان و مانوی را همچنان پیش گرفتند.
به دنبالهٔ جنگ اشکانیان با بیگانگان، ساسانیان هم حدوداً 300 سال در جدال بودند.
پیروزی های پی درپی، تحرکی پویا به وجود آورده بود.
رابطه ی تجاری با همسایگان ٬ وضع صنایع و هنر رابرای دادوستد ودید هنری وسعت بخشید.
به این ترتیب٬ هنر دورهٔ ساسانی نسبت به گذشته تمایز ویژه ای پیدا کرد.
ایوان مداین یا طاق کسری یا تیسفون واقع در شهر مداین در کشور عراق از بناهای مهم شیوۀ پارتی است.
متأسفانه این بنا تاکنون مرمت جدی نشده است.
مهمترین قسمت این کاخ٬ مدخل اصلی آن است که به شکل ایوانی عریض ومرتفع ٬ روبه خارج ساخته شده بود وتالار مستطیل شکلی در پشت آن قرار داشته است.
طاق بزرگ هلالی قسمت مرکزی را می پوشاند.
در طرفین بخش مرکزی که محور اصلی بنا را تشکیل می داد٬ راهروها٬ اتاقها و تالارها با پوشش گنبدی و گهواره ای قرار داشتند.
نور تالار اصلی به وسیله یکصدوپنجاه دریچه تأمین می شده است.طاق بزرگ ایوان مداین برروی دیواره های سرتاسری وبدون ستون بنا شده بود.
قسمت جلویی هلالی بزرگ و بخشی از نمایاصلی کاخ هنوز پابرجا است.
نمای بدون روزنه کاخ تیسفون به چهار طبقه تقسیم شده وبه وسیلۀ طاقی ها ونیم ستونهایی دراطراف آنها تزیین شده بود.درترکیب نمای خارجی کاخ، تاثیر معماری آشور به چشم می خورد.
خصوصیات زیادی دراین بنا مشاهده می شود.
اما در ویژگی معماری ایران در آن به خوبی آشکار است،یکی استفاده از تناسبات طلایی ایرانی(2) است که از آن مستطیلی به اندازۀ 24 گز در 40گز به دست آمده (60/42*30/25متر) و در وسط آن طاقی ساخته شده است.
دیگری هم استفاده از مصالح معمولی یا مصالح خشتی است ونه سنگ تراش ٬ پیشرفتگی ها وبقیه نکات همه و همه به صورت محاسبه های دقیق بوده است.
محاسبه های فنی دقیقی که قبل ازکارساختمانی انجام می شده درساخت این بنا به خوبی مشاهده می شود.
نقاشی ها و حجاری های بسیاری نیز به چشم می خورند واین خود نشان می دهد که هنر نقاشی دراین زمان بیش از زمان اشکانی استقبال می شده است .زیرا آنچه ازگزارشها برمی آید (قالی رنگارنگ الوان مداین) و پارچه‌ها و بسیاری از لباسهای پادشاهان این دوره نشان از کوشش فراوان برای پیشرفت دارد.
(بوحتری)که یکی از سرایندگان عرب درقرن سوم هجری است، هنگامی که ازشام به بغداد می آمده٬ایوان کسری رادیده و دربارۀ تزیینات و نمای داخلی آن نوشته است:« این کاخ،شما رااز نمونه های شگفت آور مردمی آگاه می کند که زبان هرگز از ذکر عجایب آن نمی تواند خاموش بماند.
اگر نقاشی جنگ انطاکیه را نگاه کنیم ٬ اندام به لرزه می افتد، زیرا مرگ از آن می بارد.» (انوشیروان درزیر پرچمی صف آرایی می کند ولباسش به رنگ سبز مایل به زرد است ودرجلوی اومردانی،یکی نیزه به دست ودیگری سپر وزوبین به کف، می جنگد.
این نقش ونگارها و چهره ها آدمی رابه شک وامی دارند که آیا اینان زندگان لالند یاکه نقشند؟!) نکتۀ دیگری که باید به آن توجه داشت تأثیر طرز نقاشی و حجاری و دیگر هنرهای ایرانیان این دوره بر مردم هم جوار است که شواهد فراوانی آن را تأیید می کند.
(1)چهار طاقی: بنایی بودند که برای نگهداری و روشن نگهداشتن آتش ساخته می شدند ونقشههای‌چهارگوش داشتند که سقف گنبدی شکلی روی آنها قرار می گرفته است وچهار طرف آندیوارهایی دارد که دروسط هردیوار درگاهی قوشی شکل تعبیه شده است .
(2) منظور از تناسب های طلایی، اعطای تناسب های مشابه و از یک خانواده به اجزای یک طرح معماری است، تا از نظر چشمی بتواند به چندگانگی اجزا درآن طرح وحدت بخشد وزیبایی وتناسب های بیشتری را به بنا بدهد.