بازمانده تاق کسری
تاق کسری (تاق خسرو) یا ایوانِ مداین نام کاخ پادشاهان ساسانی در شهربغداددر ساحل خاوری رود دجله و از مهمترین سازه‌های دوران ساسانیان است.
بیشتر گمان می‌شود که تاقِ کسری در تیسفون جای‌دارد ولی تیسفون، اسبانبر و چند شهر کوچک دیگر مانند بغداد، روی هم شهرگان یا مدائن را تشکیل می‌دادند.
تاق اصلی این کاخ بلندترین تاق خشتی ساخته شده به دست انسان می‌باشد.
بلندای این طاق ۳۵ متر، پهنایش ۲۵ متر و درازایش ۵۰ متر است.
بنابر آنچه در نوشتار پهلوی خدای‌نامگ آمده‌است این کاخ به دستور شاپور اول ساخته‌شده‌است.
بازمانده این کاخ هنوز در کشور کنونی عراق به‌جاست.
ابوجعفر منصور خلیفه عباسی کوشید تا آن را ویران کند ولی در این کار ناکام ماند.
سبک معماری بنا شیوه پارتی است.
ویژگی و تاریخچه بنا
تاق کسری بقایای تالار بزرگ عهد ساسانی در محل تیسفون، عراق حالیه، که جزء کاخ سلطنتی بزرگ معروف به ایوان کسری بوده‌است، طول و عرضش به ترتیب حدوداً ۳۶۵ و ۲۷۵ متر تخمین زده‌اند.
این ایوان در محلهٔ جنوبی تیسفون موسوم به اسفانبر یا اسانبر واقع بود، و بانی آن را شاپور اول ساسانی شمرده‌اند، و پس از وی ظاهراً خسرو انوشروان به ترمیم و تجدید بنای آن اقدام کرد.
در مجاورت تاق چهار دسته ویرانه مشاهده می‌شود که جالب‌ترین آن‌ها تلّی است معروف به حرم کسری؛ این ویرانه‌ها جزء ایوان کسری بوده‌است.
به فاصلهٔ حدود ۴۶۰ متری جنوب شرقی تاق بقایای ساختمان‌هایی مشاهده می‌شود، که تا گوشهٔ دیوار معروف به بستان کسری، که شاید حصار باغ وحش بوده‌است، امتداد دارد.
در فاصلهٔ حدود ۹۱۰ متری جنوب غربی بستان تلی به ارتفاع ۶ الی ۵/۷ متر واقع است، که قاعده‌اش چهار گوش است، .
معروف به تل‌الذهب (تل طلا) یا خزانهٔ کسری است، و آن ظاهراً در اصل بنای واحدی بوده که خسرو پرویز برای خزاین خود ساخته بوده‌است.
طاق کسری که عظیم‌ترین و نظرگیرترین یادبود عظمت گذشتهٔ تیسفون است، در وسط ویرانه‌های مداین قرار دارد.
آنچه که از آن باقیست نمایی است عظیم، به طول حدود ۹۳ متر، که اصلاً بیش از ۳۰ متر ارتفاع داشته و تاق‌نمایی به عرض حدود ۲۴ متر آن را به دو قسمت نامساوی تقسیم می‌کند.
تالاری به طول بیش از ۴۵ متر و دارای ۱۰ ردیف اتاق‌های جانبی دارد.
در عقب تالار دری پهناور است، که به حیاطی وسیع باز می‌شود .
در محلی نه چندان دور از این کاخ، در سروستان، ویران بنایی وجود دارد که تاریخ آن معلوم نیست، نمایی با سه قوس، یک تالار بزرگ مرکزی با دو اتاق جانبی، که پوشش آن‌ها از گنبدهای شلجمی، تاق‌های دبه‌ای، و نیم‌گنبدهایی تشکیل می‌شود که حکم پشت‌بند را دارند، پشت‌بند اسکلتی معماری گوتیک ممکن است از این نیم‌گنبدها، با برداشتن تمام قسمت‌های آن جز قالب نگاهدارنده‌اش، اقتباس شده باشد.
در شمال باختری شوش خراب یک کاخ دیگر وجود دارد، ایوان کرخه.
این کاخ کهن‌ترین نمون طارم عرضی است که با تیرک‌های قطری ساخته شده‌است.
اما جالب‌ترین آثار زمان ساسانیان - که اعراب فاتح را با عظمت خود به وحشت انداخت - کاخ سلطنتی تیسفون بود که اعراب به آن تاق کسری لقب دادند.
این احتمالاً همان بنایی است که یک مورخ یونانی سال ۶۳۸ وصف می‌کند و می‌گوید: دیوستینیانوس سنگ مرمر یونانی برای خسرو تهیه کرد و صنعتگران ماهری فرستاد که کاخی به سبک رومی در نزدیکی تیسفون برایش ساختند.
جناح شمالی این بنا در سال ۱۸۸۸ فرو ریخت؛ گنبد آن از میان رفته است؛ سه دیوار بزرگ به ارتفاع ۳۵ متر بالا رفته‌اند و نمایی در جهت افقی دارند که به پنج ردیف از قوس‌های کور تقسیم شده‌است.
یک قوس بزرگ مرکزی، که بیست و شش متر ارتفاع و بیست و دو متر عرض دارد و بلندترین و پهن‌ترین قوس بیضی شکل است که تاکنون شناخته شده، به سقف تالاری منتهی می‌شد که طولش ۳۵ و عرضش ۲۳ متر بود؛ شاهان ساسانی فضای وسیع را دوست داشتند.
این نماهای خراب شده تقلیدی از نماهای غیر ظریف رومی، مانند تماشاخان مارکلوس، هستند.
این نماها بیش از آنکه زیبا باشند، پرابهتند؛ اما نمی‌توان درباره زیبایی‌های گذشته از روی ویرانه‌های فعلی قضاوت کرد.
نظر فردوسی در مورد ساختمان تاق کسری فردوسی در مورد ساختمان تاق کسری داستان مفصلی در فصل مربوط به انوشیروان ذکر می‌کند.
فردوسی می‌گوید انوشیروان به تمام نقاط جهان جارچی‌هایی فرستاد که بهترین معماران را برای ساختن کاخ بزرگی در تیسفون دعوت کنند.
تعداد زیادی معمار از همه جا به دربار پادشاه روی آوردند و پس از انتخاب دقیقی سیصد نفر از میان آنان جدا شد و از بین آن سیصد نفر نیز سه نفر که از همه آن‌ها مهارت بیش‌تری در امر ساختمانی داشتند انتخاب شدند و از آن‌ها یکی رومی بود.
معلوم نیست گفته فردوسی از رومی بودن این معمار چیست.
آیا می‌خواهد بگوید واقعاً اهل روم بود یا این که قصدش این است که از مغرب ایران، مثلاً از شام یا آسیای صغیر بود.
به هرحال آن معمار رومی مشغول کار ساختمان پی‌ها و دیوار این تاق یا ایوان بزرگ می‌شود.
فردوسی می‌گوید در برابر ایوان تیسفون پرده بسیار مجللی آویزان کرده بودند که جواهرنشان بود و عسکریان عرب آن را قطعه قطعه کرده میان خود قسمت کردند.
باز همان فردوسی چنین نقل می‌کند که در روز بارعام قبلاً شاهنشاه روی تخت طلای خود جلوس می‌کرد و چون تاجی که باید برسر بگذارد بسیار سنگین بود آن را به زنجیری از طلا در بالای سر شاهنشاه از بالای طاق طوری آویزان می‌کردند که در بالای سر وی قرار گیرد.
همین کارها را در همین اواخر برای پادشاهان قاجاریه انجام می‌دادند و این نشانه این است که این عادات و رسوم از دهان به دهان تا دوره‌های جدید ادامه یافته‌است.
سپس اعیان و طبقات مختلف مملکت در بیرون پرده صف می‌کشیدند و (بنابر گفته جاحظ) با انجام مراسمی پرده را کنار می‌زدند و شاهنشاه ایران با شکوه و جلال مخصوصی روی تخت خود پدیدار می‌گشت و به طبقات مختلف بار می‌داد.
به هرحال بنابر نظر فردوسی، آن معمار رومی دیوارهای کاخ را تا پایه تاق بالا برد و از پادشاه خواهش کرد زنجیری از طلا آوردند و دیوار را در حضور جمع اندازه گرفتند، سپس آن را در جعبه‌ای قرار دادند و آن جعبه را با مهروموم بستند و در خزانه شاه قرار دادند.
فردای آن روز معمار رومی ناپدید گشت و سه سال غیبت او طول کشید و تمام جست‌وجوها و تهدیدها یا وعده‌های پادشاه نتیجه‌ای نبخشید.
بعد از سه سال معمار رومی پدیدار شد و از شاه خواست زنجیر طلا را بیاورند، و دیوار را اندازه گرفت و معلوم شد که دیوار مقداری نشست کرده.
این امر طبیعی بود، چون اکنون ما در عکس فوق می‌بینیم که پایه‌های دیوار بسیار قطوراند و طبعاً معمار نمی‌توانست با عجله روی آن تاق به آن بزرگی را قرار دهد.
درخواست کمک عراق از ایران برای ترمیم تاق کسری به گزارش ایرنا رییس هیات مدیره میراث فرهنگی عراق گفت: «تاق کسری (ایوان مداین) بزرگ‌ترین ایوان ایرانی موجود در جهان در حال نابودی است و ما برای نجات آن از تمام کشورها و ایران تقاضای کمک داریم.» نجات طاق کسری بوسیله ایران با کمک یونسکو ایران در اجلاس آینده کمیته بین‌المللی هماهنگی و نجات‌بخشی میراث فرهنگی عراق، آمادگی خود را برای انجام فعالیت‌های کارشناسی، مرمت و نجات‌بخشی تاق کسری اعلام می‌کند.
به گزارش میراث خبر، اجلاس آینده کمیته بین‌المللی هماهنگی و نجات‌بخشی میراث فرهنگی عراق روزهای چهارم و پنجم خرداد ماه در پاریس به منظور نجات‌بخشی طاق کسری، بلندترین تاق خشتی جهان، برگزارمی شود.
تاق کسری بزرگ‌ترین تاق خشتی جهان است که در دوران ساسانی و در تیسفون پایتخت ایران ساخته شده و یک اثر ایرانی محسوب می‌شود که در جهان از شهرت بسیار زیادی برخوردار است.مسول امور بین‌الملل سازمان میراث فرهنگی کشور در مورد اعلام آمادگی ایران در انجام فعالیت‌های کارشناسی و نجات‌بخشی در تاق کسری گفت: تاق کسرا یکی از منحصر به فردترین شاهکاارهای جهانی محسوب می‌شود که باقی مانده‌ای از میراث جاودانه کشور ایران است و به همین دلیل مقامات و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی این آمادگی را دارند که در نجات‌بخشی این اثر جهانی زیر نظر یونسکو و با همکاری جهانی اقداماتی را انجام دهند.
وطن دوست که خود عضو کمیته بین‌المللی هماهنگی میراث فرهنگی عراق است، گفت: کشور عراق جزو غنی‌ترین کشورهای جهان از لحاظ دارا بودن آثار تاریخی است.
بسیاری از این آثار در جریان جنگ یک ساله گذشته آسیب دیده‌اند که از آن جمله می‌توان به موزه بغداد تاق کسری و آثار شاخص دیگر اشاره کرد.
اما ایران به دلیل مشترکات بسیار زیاد فرهنگی که با عراق دارد، حاضر است در نجات‌بخشی این آثار جهانی تحت نظر یونسکو به این کشور کمک کند.پیش از این محمد حسن محبعلی معاون حفظ و احیا سازمان میراث فرهنگی کشور اعلام کرده بود: در صورت مهیا شدن شرایط سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک، کارشناسان سازمان میراث فرهنگی ایران حاضر هستند برای مشخص شدن وضعیت تاق کسری و مرمت‌های احتمالی و ضروری این اثر جهانی و ایرانی به عراق سفر کنند.
خبرگزاری فرانسه روز یکشنبه ۱۷ فروردین طی خبری اعلام کرد که بنای تاق کسری بلندترین طاق خشتی جهان در تیسفون عراق در معرض تخریب قرار دارد و شکاف‌های نگران کننده‌ای در آن ایجاد شده‌است.
وادی خردب متولی تاق کسری در مورد وضعیت فعلی این تاق گفته‌است: تاق کسری در گذشته بازدید کنندگان زیادی داشته‌است اما اکنون در هفته تنها حدود ۱۰۰ نفر از آن دیدار می‌کنند.
بازدید کنندگان امروزی تاق اغلب سربازان، زایران ایرانی و مسافران هندی هستند.
به اعتقاد خردب ترک‌های طاق نسبت به گذشته افزایش یافته و هم اکنون خطر فروپاشی تاق را تهدید می‌کند.
هم اکنون باستان شناسان توصیه کرده‌اند که بازدید کنندگان تاق در زیر آن نایستند.
تاق کسری در قرن دوم پس از میلاد در زمان ساسانیان به دستور مهرداد شاه در تیسفون و در منطقه ساحلی شرق رودخانه دجله ساخته شد و زمانی از معروف‌ترین مراکز گردشگری جهان محسوب می‌شد.
این طاق ۳۷ متر ارتفاع، ۴۸ متر عمق و ۵۰/۲۵ متر عرض دارد.
تاق کسری در ۳۰ کیلومتری جنوب بغداد جای گرفته‌است.
مهرداد شاه این کاخ را در محل یک شهر قدیمی به نام اوپیس بنا کرده‌است.
منابع و مأ خذ: 1- مختصر تاریخ هنر ایران وجهان، تألیف استاد جلیل ضیاء پور به کوشش محمد حسن اثباتی، چاپ اول سال 1377.
2- تاریخ معماری قبل ازاسلام ، دفتر تألیف وبرنامه ریزی درسی آموزش متوسطه، چاپ سال 1378.