روستای تاریخی ابیانه به دلیل ویژگیهای منحصر به فرد معماری و بافت ارزشمند و کهن آن در تاریخ 30/5/1354 در فهرست آثار ملی کشور با شماره 1089 به ثبت رسیده است.
از آن تاریخ به بعد کلیه فعالیتهای مطالعاتی، مرمتی و ساماندهی روستا، با حضور موثر و ارزشمند جناب آقای دکتر باقر آیت اله زاده شیرازی بعنوان سرپرست و هدایت کننده گروه، آغاز شد و گزارشهای مدون کلیه عملیات مرمتی و ساماندهی در مرکز اسناد سازمان موجود است. پس از چند سال، هدایت این فعالیتها بر عهده دفتر فنی و زیر نظر کارشناسان اداره میراث فرهنگی کاشان قرار گرفت.
از نیمه دوم سال 1381 این روستا در فهرست پایگاه های سازمان میراث فرهنگی و پروژه های ملی کشور مطرح گردید و به عنوان پایگاهی مستقل با مدیریت و تیم کارشناسی و تخصصی آغاز به کار کرد.
مردم ساکن ابیانه از دهه چهل به بعد به شهر های دیگر مهاجرت کردند و به مرور زمان تعداد خانوارهای بومی رو به تقلیل گذاشت، بطوریکه در حال حاضر سکنه محلی در بیشتر فصول سال به خصوص زمستان به حدود 200-300 نفر میرسند و اغلب بالای پنجاه سال سن دارند.
یکی از مهمترین دلایل مهاجرت، علاقه این مردم به تحصیل و کسب علم است که باعث شده نسل جوان به خاطر ادامه تحصیلات دانشگاهی به شهرهای دیگر مهاجرت کنند ودر همان شهرها نیز مشغول به کار شوند. در نتیجه به علت عدم حضور نیروی کار بومی جوان، اقتصاد روستا با رکود و آسیبهای جدی مواجه شده است. مشکلاتی که در زمینه اجتماعی وکالبد معماری و بافت روستا بوجود آمده طبعاً از پیامدهای این مهاجرت است.
البته عواملی که موجب تخلیه نسبی محل از سکنه اصلی شده است نیاز به بررسی کارشناسانه و دقیق تری دارد وبا یافتن راه حلهای مناسب، میتوان برای بازگرداندن قشرجوان و زندگی عادی به ابیانه تمهیداتی اندیشید.در حال حاضر بزرگترین مسئله ای که در سطح روستا بچشم میخورد، فرسوده بودن اغلب بنا ها است که نیاز به رسیدگی دارند.
تعداد زیادی از ساختمانها به دلیل نبود سکنه، بصورت متروکه و بعضاً مخروبه در آمده اند، برخی نیز با فوت مالک اصلی بین ورثه تقسیم شده اند که اغلب به علت عدم هماهنگی بین آنها، ساختمان به حال خود رها شده و در اثر آسیبهای ناشی از عدم رسیدگی و عوامل جوی در شرف تخریب کامل قرار گرفته اند .
پیشینه و ویژگیهای تاریخی
قدمت تاریخی ، معماری ویژه و بسیار ارزشمند ، آداب و رسوم ، زبان و گویش و لباسهای اصیل و زیبای آنها که متعلق به دوران صفویه متمایز ساخته و به آن موقعیت ویژه ای داده است. تاریخ مندرج بر روی دربهای قدیمی و فرم بناهای تاریخی و سایر شواهد موجود، قدمت ابیانه را بیش از هزار سال نشان میدهد. در شبستان مسجد جامع محراب منبت کاری چوبی بسیار زیبایی با تاریخ 477 هجری قرار دارد که مقارن با زمان سلجوقیان و سپس رونق شهر اصفهان و پایتخت قرار گرفتن آن است.
موقعیت و نحوه استقرار
روستای ابیانه بر دامنه کوه مستقر شده و از شیب به طرف بالا رشد میکند. دو قلعه به نامهای قلعه هرده و قلعه پل درسمت شمالی آن قرار گرفته اند، در قسمت جنوبی روستا پس از بالا رفتن از بستر رودخانه ( قسمت باغها ) قلعه دیگری بنام قلعه هامونه دیده میشود. این نحوه استقرار در موارد خطر از نظر سوق الجیشی امتیازی محسوب میشد و این بخاطر تسلط روستا بر دشت و همچنین پناه گرفتن برسینه کوه و دفاع طبیعی آن بوده است.
ویژگیهای معماری روستا
الف ) بافت
موقعیت و استقرار بافت روستا بشکل خطی است و در امتداد نهرِ اصلیِ منشعب از چشمه قرار دارد. باغها و کشتزارهای جنوب این نهر با استفاده از شیب زمین، براحتی میتوانستند از آبهای سطحی بهره مند شوند. شکل طبیعی منطقه ای که روستای ابیانه در آن قرار گرفته به گونه ایست که اجازه هر فرم ساخت و ساز را نمیدهد. اکثر بناها به دلیل اینکه در دامنه صخره ای تپه واقع شده اند، فاقد حیاط هستند.
محلات ابیانه
در طول زمان، به جمعیت روستا افزوده شد و مساحت آن نیز گسترش یافت. روستا شامل سه محله اصلی به نامهای: هرده- یسمان- پَل است.
- محله هرده در بخش شرقی روستا
- محله یسمان در قسمت جنوبی نهر اصلی
- محله پل در قسمت شمالی نهر اصلی
واقع شده است.
قرار گیری ابیانه در یک منطقه کوهستانی، ویژگیهای خاصی به معماری این روستا داده است که به این موارد میتوان اشاره کرد:
1- گسترش روستا بر روی شیب کوه، باعث شده که از وزش بادهای شدید در امان باشد. این مسئله برای محفوظ نگاه داشتن بنا ها در مقابل فشارهای جانبی وهمینطور کنترل حرارت، نقش مهمی دارد.
2- زمینهای ابیانه از جنس سنگی یا رسی است و این مسئله باعث میشود که آبهای سطحی جذب زمین نشده و در بستر رودخانه جاری شود و مورد استفاده کشاورزی و باغداری قرار گیرد.
3- ساختمانهای روستا معمولاً دو تا سه طبقه ارتفاع دارند و نحوه قرارگیری خانه ها در شیب کوه موجب شده که از طبقه دوم به بالا منظره زیبای دره مشاهده شود، علاوه بر آن تابش نور خورشید و جریان هوا به تهویه و مطبوع شدن هوای فضاهای داخلی کمک میکند.
4- سرازیر شدن سیلابها که غالباً در بستر دره مسیر خود را باز میکنند و همینطور سیلابهای کوهستانهایی که مشرف به روستای ابیانه هستند، عامل دیگری است که موجب استقرار روستا در مکان فعلی شده است. در ساخت خانه ها که بر دامنه شمالی دره قرار گرفته اند ضمن تبعیت از فرم فیزیکی تپه، سعی شده که جهت روبه قبله کلیه ساختمانها رعایت شود.