پسماندهای بهداشتی و درمانی در سالهای اخیر بواسطه گسترش و تنوع فناوری و افزایش جمعیت از اهمیت خاصی برای محیط زیست و سلامت عمومی تبدیل شده است این موضوع از آن جهت حائز اهمیت می باشد که بیماریهای نو پدید مثل AIDSستون فقرات جوامع را به لرزه در آورده است و دست اندرکاران را به چالش کشیده است.در ایران بیش از 750 بیمارستان با حدود 85000 تخت وجود دارد که بطور متوسط هر تخت بیمارستانی 7/2 کیلوگرم زباله تولید می کند. که 5/0 درصد از زباله های شهری را تشکیل می دهد. طبق قانون مدیریت پسماند ها پسماندهای بیمارستانی به «کلیه پسماندهای عفونی و زیان آور ناشی از بیمارستانها، مراکز بهداشتی، درمانی، آزمایشگاههای تشخیص طبی و سایر مراکز مشابه گفته می شود» که مدیریت اجرایی آن که شامل شخصیت حقیقی یا حقوقی است که مسئول برنامه ریزی، ساماندهی، مراقبت و عملیات اجرایی مربوط به تولید، جمع آوری، ذخیره سازی، جدا سازی، حمل و نقل، بازیافت، پردازش و دفع پسماند ها و همچنین آموزش و اطلاع رسانی در این زمینه می باشد.
بر طبق ماده هفتم قانون پیشگفت که بیان می دارد «مدیریت اجرایی پسماندهای صنعتی و ویژه (که شامل بیماستانی هم می شود) بر عهده تولید کننده خواهد بود و در صورت تبدیل آن به پسماند عادی به عهده شهرداریها، دهیاریها و بخشداریها می باشد. کلیه مراحل مدیریت اجرایی از نظر قانونی متوجه تولید کننده خواهد بود که در واقعبیمارستانهای وابسته به دانشگاههای علوم پزشکی وزارت بهداشت مدیر اجرایی می باشد و در خصوص مراکز غیردولتی نیز هر مرکز بایستی مسئولیت‌آن را بعهده بگیرد یا آن را به افراد حقیقی یا شرکتهای تخصصی به منظور مدیریت دفع یا تبدیل آن به پسماند عادی و ارجاع آن به شهرداریها، دهیاریها و شهرداریها به عهده بگیرند. با صرفه ترین و بهترین روش برای کلیه مراکز بهداشتی و درمانی همین روش اخیر یعنی بی خطر سازی و تبدیل آن به پسماند عادی می باشد. ولی بایستی کلیه روشها مورد نظر بوده و برای هر مرکز تولید کننده حسب مطالعات انجام شده روشهایخاصی را در نظر داشت.
قسمت اول:
کلیات مربوط به پسماندهای بهداشتی و درمانی و اصول راهبردی مدیریت (Helth care waste)
مدیریت نادرست زباله های بهداشتی منجر به مرگ و معلولیت می شود.
فعالیتهای بهداشتی و درمانی، زباله هایی را تولید می کند که می تواند تاثیرات زیادی بر بهداشت و سلامت جامعه داشته باشد. میزان خطر ناک بودن بسیاری از این زباله ها بیشتر از زباله های خانگی نیست. با این وجود برخی گونه های زباله های حاصل از فعالیتهای بهداشتی درمانی برای بهداشت و سلامت خطرات بیشتری دارند. این گونه ها عبارتند از: زباله های عفونی (15% تا 25% از کل زباله های ایجاد شده) از این میان اشیاء تیز (1%)، اندامهای بدن (1%)،مواد شیمیایی و دارویی (3%)، مواد رادیو اکتیو و سیتوتوکسیک و دماسنج های شکسته (کمتر از 1%) را تشکیل می دهند.
اگر چه میزان تولید زباله های حاوی اشیا نوک تیز بسیار کم است، اما این گونه زباله ها بسیار عفونت زا هستند، دفع نا مناسب این گونه زباله ها، کاربران امور بهداشت، کارگران جمع آوری زباله و کل جامعه را در معرض عفونت قرار می دهد. سر سوزن ها و سرنگهای آلوده خطر بسیار جدی محسوب می شوند، زیرا ممکن است این سر سوزن ها از میان زباله ها جمع آوری و دوباره مورد استفاده قرار گیرند. براساس برآورد سازمان ملل در سال 2000، تزریق با سرنگ های آلوده باعث بوجود آمدن موارد ذیل شده است:
21 میلیون مورد ابتلا به ویروس هپاتیت B(HBV): 32% از کل ابتلا به این نوع عفونت ها
2 میلیون مورد ابتلا به ویروس هپاتیت C(HCV): 40% از کل ابتلا به این نوع عفونت ها
260 هزار ابتلا به ویروس HIV: 5% از کل ابتلا به این نوع عفونت ها
براساس نتایج حاصل از مطالعات همه گیر شناسی (اپیدمیولوژی) در صورت ایجاد جراحت با سرنگ آلوده احتمال ابتلا به هپاتیت B30%، هپاتیت C78% و HIV3%می باشد. سازمان ملل در سال 1999 برآورد کرده است که در سراسر جهان یمزان مراکز درمانی ای که زباله هایشان را به طرز صحیحی دفع نمی کنند از 18 تا 64 درصد هستند.
چگونگی دفع زباله های بهداشتی بر وضعیت بهداشت و سلامت موثر است.
نحوه دفع زباله های حاصل از فعالیتهای بهداشتی درمانی خود می تواند خطری برای بهداشت و دست نیافتن به راه حلی مناسب در دفع زباله های بهداشتی باشد. دفع مناسب زباله های حاصل از فعالیتهای بهداشتی درمانی، چه در یک درمانگاه کوچک روستایی و چه در مراکز بزرگ امکان پذیراست، به شرط آنکه زیر ساختمان های کافی برای این کار وجود داشته باشد. با این وجود میزان تولید زباله درمراکز بزرگ درمانی و سایر مراکز بهداشتی عمومی مانند (فعالیتهای ایمن سازی) بسیار مشکل آفرین بوده است، خصوصآً در کشورهای در حال توسعه که منابع ممکن است محدود باشند. در چنین وضعیتی که گزینه های دفع زباله های حاصل از فعالیتهای بهداشتی درمانی محدود است، دستگاههای زباله سوز کوچک بعنوان راه حلی موقت در کشورهای کمتر توسعه یافته و در حال گذر مورد استفاده قرار گرفته و هنوز نیز کاربرد دارد. گرچه، دستگاههای زباله سوز کوچک اغلب در دمایی پایین تر از 800 درجه سانتی گراد عمل می کنند، این خود ممکن است منجر به تولید Dioxin Furansو سایر آلاینده های سمی بشود که از دستگاه خارج می شود یا در خاکستر وجود دارد. انتقال زباله ها و دفع آنها بصورت متمرکز نیز اگر به درستی انجام نشود، ممکن است برای کارگران حمل و نقل زباله و سایر افرادی که ارتباط نزدیک با این مواد دارند بسیار خطرناک باشد.
بررسی میزان خطر جهت دستیابی به اجرای سیاستهای مناسب در دفع زباله های بهداشتی و درمانیعلاوه بر تاثیرات سوء‌عوامل عفونی بر بهداشت و جامعه، در معرض Dioxin Furansقرار گرفتن، در سطح کم و در دراز مدت می تواند به نقص سیستم ایمنی و رشد ناقص سیستم عصبیوغدد درون ریز و سیستم تولید مثل بیانجامد و در سطح بالا و در کوتاه مدت نیز منجر به ایجاد زخمهای پوستی و اختلالات کبدی گردد. آژانس بین المللی پژوهش های سرطان (IARC)، Dioxin Furansرا جز سرطان های زاهای شناخته شده انسانی طبقه بندی می کند. با این وجود، بسیار از شواهد مستند دال بر سمی بودن Dioxin Furans، براساس پژوهش هایی است که بر روی افرادی انجام شده اند که به خاطر شغل شان و یا به خاطر سوانح صنعتی در معرض غلطت بالایی از Dioxin Furansقرار گرفته اند و شواهد بسیار کمی وجود دارد که ثابت کند در معرض Dioxin Furansقرار گرفتن به صورت دراز مدت و در سطح کم بتواند در انسان سرطان ایجاد کند. به طور کلی نمی توان تخمین زد که در جهان میزان بیماریهایی که در اثر تماس با Dioxin Furansبه وجود می آید چقدر است و این به خاطر عدم قطعیت در بسیاری از حوزه هاست.
در طی 10 سال گذشته در بسیاری از کشورها به خاطر اجرای استانداردهای شدید در مورد میزان خروج Dioxin Furansاز دستگاههای زباله سوز، میزان ورود این گونه مواد به محیط زیست کاهش یافته است. در بسیاری از کشورهای اروپای غربی که مقررات شدیدی در مورد میزان خروج Dioxin Furansاز اواخر دهه 1980 اجرا شد، میزان غلظت این گونه مواد در بسیاری از مواد غذایی، از جمله شیر مادر ، کاهش چشمگیری یافت. سازمان ملل حداکثر میزان (Dose) قابل قبول Dioxin Furansرا برای انسان تعیین کرده، اماحداکثر میزان خروجی این مواد را از دستگاههای زباله سوز مشخص نکرده و آن را بعهده خود کشورها گذاشته است.
(اصول راهبردی):
سازمان ملل، با توجه به مشکلات مربوط به زباله های حاصل از فعالیتهای بهداشتی و درمانی و شیوه های دفع آن ها، فعالیت هایش را به صورت اصولراهبردی ذیل متمرکز کرده است.
پیشگیری از خطرات ناشی از تماس با زباله های بهداشتی برای کاربران بهداشتی و کل جامعه با ارتقاء شیوه دفع زیست محیطی مناسب زباله های حاصل از فعالیتهای بهداشتی و درمانی.
حمایت از تلاشهای بین المللی برای کاهش میزان مواد سمی رها شده در محیط به منظور کاهش میزان بیماریها و تغییر در محیط زیست.