دانلود مقاله آموزش و پرورش عاطفی - اجتماعی و نقش هوش هیجانی

هدف این مقاله،بررسی اثر هوش هیجانی در آموزش و پرورش است.براساس این نگرش که چرخه آموزش و پرورش برپایه یک حرکت سنتی عمدتا حول محور «آموزش شناختی»می‏چرخد،پرورش ابعاد عاطفی- اجتماعی نادیده انگاشته شده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته‏ است.ازاین‏رو نقش هوش هیجانی در تبیین عوامل عاطفی‏ و اجتماعی قابل تأمل به نظر می‏رسد.در این زمینه با طرح‏ پرسش‏های زیر می‏توان به ضرورت کاربرد هوش هیجانی‏ در فرایند آموزش‏وپرورش‏هردو پی‏برد.آیا برای مداخله یا پیشبرد بهینه فرآیند آموزش‏وپرورش‏هردو به ویژه در جنبه‏های‏ عاطفی-اجتماعی آن می‏توان از هوش هیجانی بهره برد؟

آیا از هوش هیجانی به منزله‏ی راهنمایی مفید،برای کسب‏ مهارت‏های زندگی و همچنین سنجش و بهبود واکنش‏های‏ دانش‏آموزان نسبت به رخدادهای زندگی،آن هم طی‏ سال‏های حساسی که در مدرسه و به یادگیری سپری‏ می‏گردد،می‏توان بهره جست؟آیا با بهره‏گیری از هوش‏ هیجانی می‏توان برای ساختن محیطی مساعد و برانگیزاننده‏ برای یادگیری و برقراری ارتباط مؤثرتر فراهم آورد؟در نهایت این‏که آیا اگر دانش‏آموزان با به کارگیری هوش‏ هیجانی به صلاحیت عاطفی دست یابند؛می‏توان آینده‏ای‏ روشن را برای کودکان و نوجوانان به ویژه در ابعاد عاطفی- اجتماعی نوید داد و براین اساس گامی نو در راستای‏ برنامه‏ریزی و بهداشت روانی آن‏ها برداشت؟

 

مقدمه

با مروری کوتاه بر تجارب آموزشی و کم‏وکیف یادگیری‏هایی که تا به حال‏ آموزش‏وپرورش‏هردو بر آن‏ها صحه گذاشته است،درمی‏یابیم که ما در گذشته‏ تحت شرایطی کاملا متفاوت آموزش دیده‏ایم و نمی‏توانیم ادعا کنیم که این‏ روش‏های آموزشی،بهترین شیوه‏ها و محتواهای آموزشی بوده‏اند و منجر به‏ یادگیری‏های اصیل و با ثبات در ما گردیده‏اند.ازاین‏رو لازم است تا تمام‏ روش‏ها و مواد آموزشی را با این واقعیت تلخ هماهنگ سازیم و برای در امان‏ ماندن از پیامدهای هرچه نامطلوب‏تر آن،تدابیری بیندیشیم.این اظهارات‏ می‏تواند توجه کارگزاران آموزش‏وپرورش‏هردو را به این پیشنهاد جلب کند که‏ تمرکز و علاقه سنتی بر مهارت‏های ذهنی-شناختی همچون هوش بهر1جای‏ خود را به علاقه شدید و تمرکز بر مهارت‏های عاطفی-اجتماعی و هوش بهر هیجانی‏2بدهد.

بیان مسأله و اهمیت آن

در دنیایی که اجبارهای غیر اخلاقی استرس‏زا هر روز بیش‏ازپیش جامعه‏ را در معرض از هم پاشیدگی قرار می‏دهند،درحالی‏که خودخواهی،خشونت‏ و فرومایگی گاهی حتی ویژگی اخلاقی افراد دارای هوش بهر بالا شده است، این پرسش منطقی به نظر می‏رسد که در 85 درصد از رفتارهای معمولی افراد بزرگسال که بخشی اساسی عمر خود را صرف تحصیل کرده‏اند،اثری از منطق‏ دیده نمی‏شود(دبونو19893،به نقل از ریاضی،1383).

(1).

Intolligence quotient(IQ).

(2).

Emotional intolligence quotient(EIQ) .

(3).

De Bono .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 10)

گلمن‏1(1995)بیان می‏کند کودکان نسل حاضر نسبت به نسل گذشته،از نظر هیجانی با مشکلات بیشتری مواجه‏اند.آن‏ها تنهاتر و افسرده‏تر،عصبانی‏تر و سرکش‏تر و مستعد نگرانی بیش‏تر،تکانشی‏تر و پرخاشگرترند.ازاین‏رو این‏ پرسش مطرح می‏شود که مسأله‏ی اصلی چیست،چه باید کرد،چه چیز را می‏توان تغییر داد؟مدارس در این زمینه چه نقشی دارند؟آیا نظام آموزش و پرورش و مدارس موجود به اندازه کافی در انجام دادن وظیفه محوله خود یعنی تربیت انسان خوب درست عمل کرده است؟اتزیونی‏2(1994)در پاسخ‏ می‏گوید:به نظر می‏رسد آن‏چه باید تغییر یابد،مأموریت مدارس موجود است.

او اشاره می‏کند که مدارس از طریق خویشتن‏داری‏3و همدلی‏4،در پرورش‏ منش مطلوب‏5،نقش مرکزی دارند و تعهد واقعی به ارزش مدنی و اخلاقی نیز از همین طریق میسر می‏گردد.برای این کار لازم نیست که برای کودکان درباره‏ ارزش‏ها سخنرانی کنیم،آن‏ها نیاز دارند تا خودشان،این ارزش‏ها را به عمل‏ درآورند و این کار با پایه‏ریزی صحیح مهارت‏های اساس عاطفی و اجتماعی‏ میسر می‏گردد.از این نظر،سوادآموزی هیجانی هم گام با آموزش منش‏ مطلوب،رشد اخلاقی و مدنیت به پیش می‏رود.

لیکونا6(1991)درباره آموزش منش مطلوب اشاره می‏کند که:ما نیاز داریم‏ تا نفس،اشتها و امیال خود را کنترل کنیم تا بتوانیم حق دیگران را درست ادا کنیم.برای این کار مدارس نقش اساسی دارند،زیرا سال‏های زیادی از عمر ما در مدرسه و در جریان تحصیل سپری می‏گردد».بنابراین آموزش عاطفی در (1).

Golman,D .

(2).

.Etzioni,A

(3).

Self-control .

(4).

Empathy .

(5).

Desirable character .

(6).

Lichona .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 11)

مدارس ضرورتی بی‏چون و چراست.زیرا این حرکت به‏جای آن‏که‏ استرس‏زاترین جوانب زندگی روزانه یک کودک را تنها مسایلی نامربوط تلقی‏ کند،یا زمانی که این مشکلات به حد انفجار می‏رسند،کودکان را برای تنبیه‏ انضباطی به مشاور مدرسه یا دفتر انضباطی ارجاع دهد،مشکلات زندگی‏ عاطفی و اجتماعی را به موضوع‏های شایان بررسی مبدل می‏سازد(آدولفس‏1و داماسیو2،2001).

درباره وجه دیگر بیان مسأله«سواد عاطفی‏3»می‏توان گفت که یادگیری‏ سواد عاطفی-اجتماعی به همان اندازه‏ی یادگیری ریاضی و خواندن اهمیت‏ دارند.یادگیری بدون ارتباط با احساسات کودکان تحقق نمی‏پذیرد.برنامه‏های‏ سوادآموزی هیجانی،سطح نمره‏های پیشرفت تحصیلی کودکان و عملکرد آنان‏ را در مدرسه بهبود می‏بخشد.در مطالعاتی از این قبیل،بارها نشان داده شده‏ است زمانی که کودکان،فاقد مهارت‏های لازم برای کنار آمدن با ناراحتی‏های‏ خود هستند و یا از مهارت‏های گوش کردن یا تمرکزجویی،احساس‏ مسؤولیت کردن در مورد تکالیف خود،یا اهمیت دادن به آموزش بی‏بهره‏اند، هر آن‏چه این مهارت‏ها را پرورش دهد،به پیشرفت تحصیلی آنان کمک‏ خواهد رساند.از این نظر سوادآموزی هیجانی توانایی یاد دهی مدارس را افزایش می‏دهد.حتی در شرایط بحران و کاستن از بودجه‏ها هم می‏توان چنین‏ استدلال کرد که این برنامه‏ها،به معکوس کردن روند افت تحصیلی و تقویت‏ مدارس در انجام دادن مأموریت اصلی خود کمک می‏کنند و بنابراین ارزش‏ سرمایه‏گذاری را دارند(گلمن،1995).به نظر می‏رسد که آموزش این دوره‏ها گذشته از مزایای تحصیلی به کودکان کمک می‏کند تا در آینده انسان‏هایی مفید (1).

Adolphs .

(2).

Damasio .

(3).

Emotional Litracy .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 12)

برای جامعه و کشور خود باشند.اینجاست که بازنگری مأموریت مدارس‏ موجود،اهمیت اساسی می‏یابد و تبیین تغییر جهت آن از یادگیری‏های شناختی‏ محض به یادگیری‏های عاطفی-اجتماعی گذشته از آموزه‏های شناختی راهی‏ است برای دستیابی شرایط بهتر رشد عاطفی-اجتماعی فرزندانمان(سارنی‏1، 1999).

هدف این مقاله،بررسی اثر هوش هیجانی در آموزش و پرورش است.براساس این نگرش که چرخه آموزش و پرورش برپایه یک حرکت سنتی عمدتا حول محور «آموزش شناختی»می‏چرخد،پرورش ابعاد عاطفی- اجتماعی نادیده انگاشته شده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته‏ است.ازاین‏رو نقش هوش هیجانی در تبیین عوامل عاطفی‏ و اجتماعی قابل تأمل به نظر می‏رسد.در این زمینه با طرح‏ پرسش‏های زیر می‏توان به ضرورت کاربرد هوش هیجانی‏ در فرایند آموزش‏وپرورش‏هردو پی‏برد.آیا برای مداخله یا پیشبرد بهینه فرآیند آموزش‏وپرورش‏هردو به ویژه در جنبه‏های‏ عاطفی-اجتماعی آن می‏توان از هوش هیجانی بهره برد؟

آیا از هوش هیجانی به منزله‏ی راهنمایی مفید،برای کسب‏ مهارت‏های زندگی و همچنین سنجش و بهبود واکنش‏های‏ دانش‏آموزان نسبت به رخدادهای زندگی،آن هم طی‏ سال‏های حساسی که در مدرسه و به یادگیری سپری‏ می‏گردد،می‏توان بهره جست؟آیا با بهره‏گیری از هوش‏ هیجانی می‏توان برای ساختن محیطی مساعد و برانگیزاننده‏ برای یادگیری و برقراری ارتباط مؤثرتر فراهم آورد؟در نهایت این‏که آیا اگر دانش‏آموزان با به کارگیری هوش‏ هیجانی به صلاحیت عاطفی دست یابند؛می‏توان آینده‏ای‏ روشن را برای کودکان و نوجوانان به ویژه در ابعاد عاطفی- اجتماعی نوید داد و براین اساس گامی نو در راستای‏ برنامه‏ریزی و بهداشت روانی آن‏ها برداشت؟

مقدمه با مروری کوتاه بر تجارب آموزشی و کم‏وکیف یادگیری‏هایی که تا به حال‏ آموزش‏وپرورش‏هردو بر آن‏ها صحه گذاشته است،درمی‏یابیم که ما در گذشته‏ تحت شرایطی کاملا متفاوت آموزش دیده‏ایم و نمی‏توانیم ادعا کنیم که این‏ روش‏های آموزشی،بهترین شیوه‏ها و محتواهای آموزشی بوده‏اند و منجر به‏ یادگیری‏های اصیل و با ثبات در ما گردیده‏اند.ازاین‏رو لازم است تا تمام‏ روش‏ها و مواد آموزشی را با این واقعیت تلخ هماهنگ سازیم و برای در امان‏ ماندن از پیامدهای هرچه نامطلوب‏تر آن،تدابیری بیندیشیم.این اظهارات‏ می‏تواند توجه کارگزاران آموزش‏وپرورش‏هردو را به این پیشنهاد جلب کند که‏ تمرکز و علاقه سنتی بر مهارت‏های ذهنی-شناختی همچون هوش بهر1جای‏ خود را به علاقه شدید و تمرکز بر مهارت‏های عاطفی-اجتماعی و هوش بهر هیجانی‏2بدهد.

بیان مسأله و اهمیت آن در دنیایی که اجبارهای غیر اخلاقی استرس‏زا هر روز بیش‏ازپیش جامعه‏ را در معرض از هم پاشیدگی قرار می‏دهند،درحالی‏که خودخواهی،خشونت‏ و فرومایگی گاهی حتی ویژگی اخلاقی افراد دارای هوش بهر بالا شده است، این پرسش منطقی به نظر می‏رسد که در 85 درصد از رفتارهای معمولی افراد بزرگسال که بخشی اساسی عمر خود را صرف تحصیل کرده‏اند،اثری از منطق‏ دیده نمی‏شود(دبونو19893،به نقل از ریاضی،1383).

(1).

Intolligence quotient(IQ).

(2).

Emotional intolligence quotient(EIQ) .

(3).

De Bono .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 10) گلمن‏1(1995)بیان می‏کند کودکان نسل حاضر نسبت به نسل گذشته،از نظر هیجانی با مشکلات بیشتری مواجه‏اند.آن‏ها تنهاتر و افسرده‏تر،عصبانی‏تر و سرکش‏تر و مستعد نگرانی بیش‏تر،تکانشی‏تر و پرخاشگرترند.ازاین‏رو این‏ پرسش مطرح می‏شود که مسأله‏ی اصلی چیست،چه باید کرد،چه چیز را می‏توان تغییر داد؟مدارس در این زمینه چه نقشی دارند؟آیا نظام آموزش و پرورش و مدارس موجود به اندازه کافی در انجام دادن وظیفه محوله خود یعنی تربیت انسان خوب درست عمل کرده است؟اتزیونی‏2(1994)در پاسخ‏ می‏گوید:به نظر می‏رسد آن‏چه باید تغییر یابد،مأموریت مدارس موجود است.

او اشاره می‏کند که مدارس از طریق خویشتن‏داری‏3و همدلی‏4،در پرورش‏ منش مطلوب‏5،نقش مرکزی دارند و تعهد واقعی به ارزش مدنی و اخلاقی نیز از همین طریق میسر می‏گردد.برای این کار لازم نیست که برای کودکان درباره‏ ارزش‏ها سخنرانی کنیم،آن‏ها نیاز دارند تا خودشان،این ارزش‏ها را به عمل‏ درآورند و این کار با پایه‏ریزی صحیح مهارت‏های اساس عاطفی و اجتماعی‏ میسر می‏گردد.از این نظر،سوادآموزی هیجانی هم گام با آموزش منش‏ مطلوب،رشد اخلاقی و مدنیت به پیش می‏رود.

لیکونا6(1991)درباره آموزش منش مطلوب اشاره می‏کند که:ما نیاز داریم‏ تا نفس،اشتها و امیال خود را کنترل کنیم تا بتوانیم حق دیگران را درست ادا کنیم.برای این کار مدارس نقش اساسی دارند،زیرا سال‏های زیادی از عمر ما در مدرسه و در جریان تحصیل سپری می‏گردد».بنابراین آموزش عاطفی در (1).

Golman,D .

.Etzioni,A (3).

Self-control .

(4).

Empathy .

(5).

Desirable character .

(6).

Lichona .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 11) مدارس ضرورتی بی‏چون و چراست.زیرا این حرکت به‏جای آن‏که‏ استرس‏زاترین جوانب زندگی روزانه یک کودک را تنها مسایلی نامربوط تلقی‏ کند،یا زمانی که این مشکلات به حد انفجار می‏رسند،کودکان را برای تنبیه‏ انضباطی به مشاور مدرسه یا دفتر انضباطی ارجاع دهد،مشکلات زندگی‏ عاطفی و اجتماعی را به موضوع‏های شایان بررسی مبدل می‏سازد(آدولفس‏1و داماسیو2،2001).

درباره وجه دیگر بیان مسأله«سواد عاطفی‏3»می‏توان گفت که یادگیری‏ سواد عاطفی-اجتماعی به همان اندازه‏ی یادگیری ریاضی و خواندن اهمیت‏ دارند.یادگیری بدون ارتباط با احساسات کودکان تحقق نمی‏پذیرد.برنامه‏های‏ سوادآموزی هیجانی،سطح نمره‏های پیشرفت تحصیلی کودکان و عملکرد آنان‏ را در مدرسه بهبود می‏بخشد.در مطالعاتی از این قبیل،بارها نشان داده شده‏ است زمانی که کودکان،فاقد مهارت‏های لازم برای کنار آمدن با ناراحتی‏های‏ خود هستند و یا از مهارت‏های گوش کردن یا تمرکزجویی،احساس‏ مسؤولیت کردن در مورد تکالیف خود،یا اهمیت دادن به آموزش بی‏بهره‏اند، هر آن‏چه این مهارت‏ها را پرورش دهد،به پیشرفت تحصیلی آنان کمک‏ خواهد رساند.از این نظر سوادآموزی هیجانی توانایی یاد دهی مدارس را افزایش می‏دهد.حتی در شرایط بحران و کاستن از بودجه‏ها هم می‏توان چنین‏ استدلال کرد که این برنامه‏ها،به معکوس کردن روند افت تحصیلی و تقویت‏ مدارس در انجام دادن مأموریت اصلی خود کمک می‏کنند و بنابراین ارزش‏ سرمایه‏گذاری را دارند(گلمن،1995).به نظر می‏رسد که آموزش این دوره‏ها گذشته از مزایای تحصیلی به کودکان کمک می‏کند تا در آینده انسان‏هایی مفید (1).

Adolphs .

Damasio .

Emotional Litracy .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 12) برای جامعه و کشور خود باشند.اینجاست که بازنگری مأموریت مدارس‏ موجود،اهمیت اساسی می‏یابد و تبیین تغییر جهت آن از یادگیری‏های شناختی‏ محض به یادگیری‏های عاطفی-اجتماعی گذشته از آموزه‏های شناختی راهی‏ است برای دستیابی شرایط بهتر رشد عاطفی-اجتماعی فرزندانمان(سارنی‏1، 1999).

تاریخچه اگرچه در سال‏های اخیر مفهوم هوش هیجانی به شدت مورد توجه قرار گرفته است،اما آن‏گونه نیست که بدون مقدمه به وجود آمده باشد.در دهه‏ی‏ 1920 روان‏شناس مشهور،ثرندایک‏2،برای نخستین‏بار از«هوش اجتماعی»نام‏ برد و آن را«توانایی ادراک و فهم دیگران و انجام دادن اعمال مناسب در برقراری روابط میان شخصی»تعریف کرد(گلمن،1995).در همین سال‏ها، ژان پیاژه،(1975،نقل از شریفی درآمد،1380)به عواطف،به مثابه نیروی‏ انگیزشی و پویشی در تحول شناخت توجه کرد و با بیان این‏که شناخت و عاطفه دو جزء مستقل،اما مکمل یکدیگرند،بر نقش تأثیر گذار عواطف بر تحول اندیشه و شخصیت آدمی تأکید ورزید.جان دیوئی(1938)در کتاب‏ «چگونه فکر می‏کنیم»5بیان می‏کند که کلاس درس،جایی است که‏ دانش‏آموزان در مورد مهارت‏ها و حالت‏های ذهنی مورد نیاز برای نیل به آن و شرایط اجتماعی و عاطفی که برای انتقال و تدوام آن مورد نیاز است،اطالاعات‏ و آگاهی‏هایی به دست می‏آورند.

Saarni .

Thorndike .

Piaget .

Dewey .

How we think .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 13) در دهه،1980،استرنبرگ‏1نشان داد که مردم نسبت به«مهارت‏های‏ اجتماعی»در افراد باهوش توجهی ویژه دارند.آن‏ها همچنین بر ارزش هوش‏ اجتماعی و تفاوت آن با توانایی‏های تحصیلی تأکید بسیار می‏ورزند.(گلمن، 1998).گاردنر2(1993)با ابداع سازه«هوش چندگانه»3و با طرح دو نوع‏ هوش به نام‏های«هوش درون شخصی»4و«هوش میان شخصی»5به وضوح‏ آن‏چه را امروز به نام هوش هیجانی شناخته می‏شود،پی افکند.در سال 1990 مفهوم هوش هیجانی در قالب پژوهش‏های مایر6و سالووی‏7به وجود آمد و در سال 1995 و با انتشار کتاب پر تیراژ دانیل گلمن به نام«هوش هیجانی»، این مفهوم به زبانی ساده و قابل فهم برای مردم عادی،افراد متخصص و مجامع علمی مطرح گردید.(گلمن،1998).

تعریف هوش هیجانی هیجان‏ها از توانایی‏های اساسی هستند که برای توانش پاسخ دهی فوری‏ برای حفظ زندگی تکاملی در وجود ما به ودیعه گذارده شده‏اند.مترادف‏ کلمه‏"هیجان‏"در زبان انگلیسی emotion است.ریشه اصلی لغت‏ emotion ،فعل لاتینی motere به معنای«حرکت کردن»یا مشتق از فعل‏ emote به معنای«سوق دادن»است که اضافه شدن پیشوند e به آن معنای‏ ضمنی«دور شدن»را می‏بخشد.

گلمن(1995)ضمن پرداختن به تعریف هوش هیجانی درباره خاستگاه‏ واژه«هیجانی»یادآوری می‏کند: (1).

Sternberg .

Gardner .

Multiple Intelligence .

Intrapersonal Intelligence .

Interpersonal Intelligence .

Mayer .

(7).

Salovey .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 14) واژه‏ای که با عنوان هیجان به آن اشاره می‏کنم،اصطلاحی است که‏ روان‏شناسان و فلاسفه بیش از یک قرن درباره معنای دقیق آن به بحث و جدل‏ پرداخته‏اند.در فرهنگ لغات انگلیسی آکسفورد،معنای لغوی هیجان چنین ذکر شده است:«هر تحریک یا اغتشاش در ذهن،احساس عاطفه؛هر حالت ذهنی‏ قدرتمند یا تهییج شده».من لغت هیجان را برای اشاره به یک احساس،افکار، حالت‏های روانی و زیست‏شناختی مختص آن و دامن‏های از تمایلات شخص‏ برای عمل کردن براساس آن به کار می‏برم.واضح است که منظور من از هوش هیجانی،صلاحیت هیجانی است که عبارت است از:«توانایی آموخته‏ شده برمبنای هوش هیجانی که نتیجه آن عملکرد برجسته در کار،تحصیل و زندگی روزمره است»(گلمن،1998).

به اعتقاد مایر و سالووی(1997)هوش هیجانی عبارت است از توانایی‏ درک و فهم عواطف به منظور ارزیابی افکار و خلق و خو و تنظیم آن‏ها به‏ گونه‏ای که موجب تعالی و تحول عقلی-عاطفی گردد.دانیل گلمن در کتابی‏ که به نام هوش هیجانی نوشته است،ابتدا براساس پژوهش‏های مایر و سالووی به پنج بعد هوش هیجانی اشاره می‏کند و سپس در آخرین نوشته‏های‏ خود صورت‏بندی جدیدی از قابلیت‏های هوش هیجانی به شکل خودآگاهی‏ هیجانی‏1،خود مدیریتی‏2،آگاهی اجتماعی‏3و مدیریت روابط4،ارایه می‏دهد (نقل از شریفی درآمدی،آقایار،1384).به قول پتن‏5هوش هیجانی را چه بسا می‏توان به معنای وجه اکتسابی هوشی دانست تا خود و دیگران را بهتر (1).

Emotioanal self-Awareness .

Self-Managment .

Social Aeareness .

Relationship managment .

Patan .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 15) بشناسیم(شافعی مقدم و ایجادی،1383).نگارنده هوش هیجانی را کاربرد هوش در قلمرو هیجان می‏داند.

از آن‏جا که هوش هیجانی مجموعه‏ای از مهارت‏های گوناگون است، بیش‏تر آن‏ها را می‏توان از طریق آموزش و یادگیری در دیگران ایجاد کرد یا آموزش داد(سالووی و مایر،1997)بنابراین شگفت‏آور نیست اگر ادعا کنیم‏ که می‏توان،آموزش‏وپرورش‏هردو را به مثابه نهاد اصلی و مدارس را نخستین‏ مراکز و پایگاههای پرورش هوش هیجانی به حساب آورد.

گلمن در مصاحب‏های درباره این‏که آیا می‏توان هوش هیجانی را آموزش‏ داد،می‏گوید: هوش هیجانی ضمن این‏که از یک زمینه بالقوه ذاتی برخوردار است،جنبه‏ اکتسابی سالم دارد.و به‏همین سبب است که تماما به بهبود خویشتن منجر می‏شود.اساسا در بحث«شخصیت»ما از دو اصطلاح سخن به میان می‏آوریم: یکی«اثر حالت»1و دیگری«اثر صفت»2.که البته آن‏گونه که در روانشناسی‏ مطرح است،تفاوت میان آن‏ها وجود دارد.شما وقتی که به یک کارگاه هوش‏ هیجانی می‏روید،فورا«اثر حالت»را تجربه می‏کنید،احساس خوبی دارید، می‏گوید«خیلی خوب بود»،این«اثر حالت»را تجربه می‏کنید،احساس خوبی دارید، اثر کارگاه آموزش وجود دارد،خوب است.همین‏طور«اثر صفت»است،یعنی‏ وقتی که شمار در یک برنامه آموزش(تمرین)ذهنی و آموزش قلبی(درونی) نظام‏مند و طولانی مدت شرکت می‏کنید،ساختار عصبی(نورولوژی)مغز شما تغییر می‏کند و شما هرچه بیش‏تر آن را انجام دهید،تغییر سریع‏تر خواهد بود و تأثیر آن یک سال بعد و حتی ده سال بعد همچنان قابل مشاهده خواهد بود».

(گلمن 2005،نقل از شریفی درآمدی و آقایار،1384).

State effect .

Trait effect .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 16) گلمن(1995)معتقد است که،مدارس نخستین فضاهای اجتماعی هستند که می‏توانند خلأها و ضعف‏های کودکان را در زمینه‏ی رشد و تعالی عواطف‏ و تعامل‏های اجتماعی برطرف سازند و با آموزش‏وپرورش‏هردو مهارت‏های‏ عاطفی-اجتماعی دانش‏آموزان،حس رقابت جویی‏های آزارنده،رقابت‏های‏ سنتی و نظارت‏های مرضی آنان را بر اعمال یکدیگر،اصلاح و ترمیم کرد.او یادآوری می‏کند که یادگیری مهارت‏های عاطفی از خانه آغاز می‏شود و کودکان با مجموعه‏ای از توانش‏های عاطفی اولیه و متفاوت وارد مدرسه‏ می‏شوند.به‏همین دلیل است که نظام آموزش‏وپرورش‏هردو و به تبغ آن مدارس با چالش‏هایی در مورد آموزش و اصلاح مهارت‏های عاطفی دانش‏آموزان‏ مواجه‏اند.این چالش‏ها را می‏توان از طریق جایگزین سازی و بر طرف ساختن‏ ابهامات موجود،در زمینه‏ی عواطف و از طریق ترتیب دادن برنامه‏های‏ استاندارد شده‏ی آموزش که سبب پرورش و تکامل مهارت‏های عاطفی و کاربست صحیح آن است،از بین برد.

کاربردهای هوش هیجانی در آموزش‏وپرورش‏هردو 1.هوش هیجانی در خدمت سلامت روان دانش‏آموزان و پیشگیری‏ از اختلالات رفتاری در مدارس اساسا مدارس مکانی مطلوب برای ترویج و پرورش مهارت‏های اجتماعی‏ و پیشگیری از بروز اختلالات رفتاری به شمار می‏آیند.همچنین پژوهش‏ها نشان داده‏اند که ضعف پیشرفت تحصیلی،اصلی‏ترین عامل زمینه‏ساز بروز مشکلات رفتاری و بزه‏کاری‏ها و پرخاشگری‏هاست(هاوکینز1و کاتالانو2، 1985).پس اگر مدارس برنامه‏ها و فعالیت‏های پیشگیرانه را دنبال کنند (1).

Hawkins .

Catalano .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 17) می‏توانند از سلامت روان دانش‏آموزان در برابر عوامل آسیب‏زا محافظت کنند.

نخستین برنامه شامل راهبردهای پیشگیرانه از بروز اختلالات رفتاری در سطح‏ مدارس است که به شکل ایجاد هم‏یاری و ارتباط میان مدیر،معاون،معلمان و اولیای دانش‏آموزان است که می‏تواند به افزایش هماهنگی میان فعالیت‏های‏ پیشگیرانه و ایجاد فضای سازشی‏1برای یادگیری،بهبود سلامت روان‏ دانش‏آموزان منجر شود.این برنامه در پیش‏گیری یا کاهش رفتارهایی مانند اعتیاد و سوء مصرف مواد مخدر،اهمیتی ویژه دارد.دومین برنامه شامل‏ راهبردهای پیش‏گیرانه در سطح کلاس است که عبارت‏اند از:یافتن راههایی‏ برای افزایش پیشرفت و بهبود عملکرد دانش‏آموزان در انجام دادن رفتارهای‏ اجتماعی،افزایش فرصت‏های کلاسی برای مشارکت فعالانه دانش‏آموزان در جریان یادگیری،حمایت از روابط همسال با همسال و بزرگسالان و تأکید بر آموزش با کیفیت مطلوب باتوجه به ارزشیابی‏های متناوب از دانش‏آموزان به‏ منظور اطمینان از پیشرفت مطلوب آنان و جلب همکاری والدین به نحو احسن.توجه اصلی این برنامه بر اصلاح خویشتن‏داری،مقابله با استرس و افزایش خودآگاهی عاطفی از طریق ترویج تکفرات جایگزین است که برپایه‏ آن بر آموزش علل هیجان‏ها و پیامدهای آن‏ها و مهارت‏های چون تشخیص، فهم و خود تنظیمی هیجان‏ها به دانش‏آموزان تأکید می‏شود(لدوکس‏2،2003).

برنامه‏های پیشگیری هدف‏دار،سومین اقدامات پیشگیرانه روانی-تربیتی، متمرکز بر راهبردهایی است که برای پرورش و اصلاح توانایی‏های اجتماعی، قدرت تصمیم‏گیری،افزایش مشارکت اجتماعی و کسب آگاهی‏های اجتماعی‏ ضرورت دارد.مثلا این راهبردها به منظور افزایش توانایی دانش‏آموزان‏ دبستانی پیش از ورود به مدارس راهنمایی،در انطباق با استرس‏های ناشی از (1).

Adaptive space .

LeDoux .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 18) تغییر مقطع مؤثر بوده است.الیاس‏1،زینر2و ویزبرگ‏3(2000)گزارش‏ می‏دهند که کودکانی که در برنامه‏های پیشگیری هدف‏دار مشارکت داشتند در مقایسه با کودکانی که در این برنامه مشارکت نداشتند،سازگارترند دانش‏آموزانی که در این برنامه‏ها شرکت نداشتند،دارای نرخ بالاتری از اعتیاد به الکل و مواد مهدر،انحرافات جنسی،پرخاش‏گری،دروغ‏گویی،تقلب‏ کردن،سنگ‏دلی،نافرمانی در خانه و مدرسه،مسخره کردن دیگران و تندخویی‏ بودند(استراتون‏4و رید5،2003).چهارمین برنامه شامل راهبردهای جامع‏ آموزش بهداشت روان است که با بهره‏گیری از آن‏ها می‏توان برای تسهیل‏ جریان پرورش و ارتقای سلامت روان دانش‏آموزان همراه با پیشگیری از وقوع‏ رفتارهایی که سب ایجاد اختلال در عملکردهای عادی(عمل همجنس‏گرایی، مصرف سیگار و...)می‏شود،اقدام کرد.پنجمین برنامه شامل راهبردهای‏ پیشگیرانه چند وجهی است.این برنامه‏ها از آن‏جا که به«هم‏کنشی»زمینه‏های‏ اجتماعی،تحصیلی و رفتارهای بالغ و سالم توجه دارند،می‏توانند به نحوی‏ خاص تا جایی که به افزایش طول عمر دانش‏آموز منجر شود،مورد استفاده‏ قرار گیرند.(کیاروچی‏6و همکاران،2002).

2.هوش هیجانی و دروس تحصیلی طرح مسأله هوش هیجانی و رابطه آن با دروس تحصیلی،به طرح این‏ پرسش منجر می‏شود که اگر مدارس فعالیت خود را بر آموزش‏وپرورش‏هردو هوش هیجانی و در یک کلمه«تعدیل هیجان‏ها»از طریق یادگیری مهارت‏های‏ (1).

Elias .

Ziner .

Weissberg .

Reid .

Ciarrochi .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 19) عاطفی-اجتماعی متمرکز نمایند،پس مسؤولیت و وظیفه آن‏ها در قبال‏ آموزش مسایل علمی و فنی گوناگون چه می‏شود.اگرچه به‏طور کلی این‏ نوع سؤالات از نگرانی‏های چند وجهی آن گروه از آموزش کارانی ناشی‏ می‏شود که نخستین‏بار است که با مسأله پرورش مهارت‏های عاطفی- اجتماعی آن هم در یک نظام یا برنامه‏ی آموزشی بسته و محدود روبرو می‏شوند و درعین‏حال نمی‏دانند که چگونه باید آموزش مهارت‏های هوش‏ هیجانی را در قالب دروس تحصیلی فراهم آورند،اما باوجوداین،نکته‏ای که‏ نمی‏توان از آن غفلت ورزید این است که هوش هیجانی و تحصیلی،هردو در یک مسیر و در نیل به هدفی معین قرار دارند.این دو به موازات هم پیش‏ می‏روند و هم‏گرایی میان تلاش‏های مربوط به پرورش هوش هیجانی و فعالیت‏های تحصیلی محسوس به نظر می‏رسد.فقط کافی است که باورها و افکار قالبی را که در زمینه دروس تحصیلی به صورت«بن بست‏های ذهنی»1 درآمده است به دور افکنیم و راه را بر پذیرش این عقیده بگشاییم که فراگیری‏ مهارت‏های عاطفی-اجتماعی در قالب دروس معین توانایی‏هایی ما را برای‏ کسب موفقیت‏های تصیلی مورد نیاز،تضمین می‏کند و این‏باور را از ذهن‏ خود بزداییم که نقش مدارس فقط آموزش علومی همچون ریاضی،زبان،و ادبیات است و کسب مهارت‏های عاطفی-اجتماعی به عهده خانه،انجمن‏های‏ دولتی و مذهبی است.در واقع نقش مدارس این نیست که با آموزش علوم و ارزشیابی آن‏ها به دانش‏آموزان مدرک بدهند،بلکه مهم‏تر آن است که در قالب‏ مجموع‏های از دروس معین،زمینه‏های رشد و تعالی،خردمندی،منش مطلوب‏ و رشد قضاوت صحیح و رفتار سنجیده را که همانا پرهیز از واکنش‏های‏ هیجانی نامناسب و افراطی است در آنان فراهم آورند.این امر امکان‏پذیر (1).

Mental deadlocks .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 20) نیست،مگر این‏که مدارس فراتر از وظیفه قالبی و سنتی خود که آموزش‏ داده‏های خام اطلاعات و حتی دانش و تجربه است بیندیشند و عمل کنند به‏ گونه‏ای که با طراحی و تدوین دروس انسانی و عاطفی-اجتماعی برپایه‏ آموزش قابلیت‏ها و فنون هوش هیجانی فرصت‏های سنجیده‏ای را فراهم آورند برای صعود دانش آموختگان از نردبان دانایی به بالاترین پله آن،که همان رشد قضاوت صحیح اخلاقی و حکمت و خردمندی است.در این‏جا،ذکر این نکته‏ نیز مفید است که اگرچه برخی از تحصیل کرده‏های دانشگاهی(پزشکان، اساتید،مهندسان،مدیران سازمان‏ها و رهبران سیاسی)از هوش بهر شناختی‏ بالا،برخوردارند با دیگران نیستند،زیرا باوجود داشتن آگاهی و دانش کافی، چگونگی بهره‏گیری از آموزه‏های درسی و دریافت پیام‏هایی را که در آن‏ها مستتر است،نیاموخته‏اند.«آن‏چه اینان بدان آگاهی ندارند یا فاقد آنند،دانستن‏ چگونگی‏ها در برابر دانستن چه چیزهاست.همچنین درس خواندن در مدارس‏ و نزد معلمانی با کاستی‏های موجود در صلاحیت‏های عاطفی و اجتماعی، سبب بروز نارسائی‏ها و ناهنجاری‏هایی می‏شود که شاهد آن هستیم.ازاین‏رو برای آن‏که دانش آموختگان بتوانند به موازات کسب آگاهی‏های شناختی،به‏ بهره‏مندی از صلاحیت هیجانی نایل آیند باید میان هوش هیجانی و دروس‏ مدرسه ارتباط برقرار شود.بدین سریق که آموزه‏های صلاحیت هیجانی جزء لاینفک تفکرو بینش برنامه ریزان درسی و آموزشی،از عناصی اصلی سازنده‏ رفتار معلمان و سایر دست‏اندرکاران اداری و انضباطی مدرسه در برخورد با دانش‏آموزان گردد(نوریس‏1و کرس‏2،2000).در غیر این صورت باهوش‏ترین‏ (1).

Norris .

Kress .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 21) دانش‏آموزان وقتی که در برابر هیجان‏های خارج از کنترل خود قرار می‏گیرند به دانش‏آموزانی احمق تبدیل می‏شوند(گلمن،1998).

3.هوش هیجانی و معیارهای آموزشی عملکرد تحصیلی و آموزشی مدارس باید با استانداردهای آموزشی انطباق‏ کامل داشته باشد.منظور از استانداردهای آموزشی،توانمند ساختن‏ دانش‏آموزان برای دستیابی به اهداف و مهارت‏های علمی مورد نظر است.وضع‏ کردن این استانداردها باتوجه به اهداف و قوانین جوامع گوناگون،متفاوت‏ است.تجزیه و تحلیل استانداردهای آموزشی نشان می‏دهند که پیشرفت‏ تحصیلی مورد انتظار در برنامه‏های درسی،مهارت‏های اساسی هوش هیجانی‏ را در بر می‏گیرد.مثلا،در یکر درس نقد ادبی از دانش‏آموزان انتظار می‏رود تا بتوانند احساسات وانگیزه‏های قهرمان داستان را تشخیص دهند.ازاین‏رو اگر در درس مورد نظرانگیزه قهرمان مشخص نگردد یا در یک شعر،عواطف‏ دانش‏آموزان برانگیخته نشود،در واقع«یک فرصت آموزش بهینه»برای‏ آموزش هوش هیجانی از بین رفته و جنبه‏ای مهم از محتوای آموزشی مورد غفلت قرار گرفته است.بنابراین مدارس باید با اجتناب از آموزش یک سلسله‏ حقایق خشک و انتزاعی دربارهی وقایع تاریخی و دم تکرار خطاهای گذشته‏ به پرورش صلاحیت هیجانی و توانایی‏های تحصیلی به صورت ادغامی‏1و موازی روی آورند چرا که صلاحیت هیجانی و توانایی‏های تحصیلی در حقیقت«محتوای متناظر»2هستند و به‏طور طبیعی در فعالیت‏های روزانه‏ آموزشی مدارس و زندگی روزمره،اهمیتی به سزا دارند و این اهمیت و اعتبار تنها به حیطه‏ی آموزشی یا موضوع درسی محدود نمی‏شود(کیاروچی و (1).

INtegrative .

(2)..Cross content .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 22) همکاران،2002).بنابراین آن‏چه مدارس ما بدان نیاز دارند این است که‏ برنامه‏های آموزش مهارت‏های اجتماعی-عاطفی به یک حالت هم‏پوشی و هم‏گرایی در برنامه‏های آموزشی منجر گردند.(نوریس و کرس،2000).

4.برنامه‏های درسی هیجانی/اجتماعی در مقاطع تحصیلی از آن‏جا که روان‏شناسان تحول‏نگر،نمودار رشد عواطف را رسم می‏کنند می‏توانند به‏طور دقیق دراین‏باره اظهار نظر کنند که کودکان در هر مقطع از شکوفایی هوش هیجانی،چه آموزش‏هایی را باید ببینند.دفالکو1(به نقل از سالووی و مایر،1997)تأکید می‏کند که من از برنامه‏های اجتماعی/هیجانی‏ به منزله‏ی بخشی از برنامه جامع و مداوم آموزشی به موازات سایر برنامه‏های‏ آموزشی که از دیدگاه پیشگیری اجرا شوند،حمایت می‏کنم.در برنامه‏ پیشنهادی من،به دانش‏آموزان کلاس سوم دبستان،دروس ابتدایی در زمینه‏ خودآگاهی،ارتباطات و تصمیم‏گیری آموزش داده می‏شود.در کلاس چهارم و پنجم،که ارتباط با همسالان اهمیت بسیار پیدا می‏کند،کودکان دروسی مانند همدلی،مهار تکانه و خشم را فرا می‏گیرند که موجب بهتر شدن ارتباطات‏ دوستانه میان آن‏ها می‏شود.در طی برنامه«مهارت‏های زندگی‏2»،دانش‏آموزان‏ دروسی را فرا می‏گیرند که به دریافتن احساسات دیگران از طریق حرکات‏ بیانگر چهره‏ای می‏پردازند و در زمینه‏ی ایجاد احساس هم‏دلی نقشی مهم ایفا می‏کند.در دوره‏ی راهنمایی تحصیلی،دروس به‏طور مستقیم‏تر به وسوسه‏ها و فشارهایی در زمینه برقرار کردن ارتباط با جنس مخالف و مصرف مواد مخدر مرتبط می‏شوند که به تدریج وارد زندگی کودکان می‏شوند.در دوره‏ی‏ دبیرستان که نوجوانان کم‏کم با ارتباطات اجتماعی مبهم مواجه می‏شوند بر (1).

Defalco .

Life-skills .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 23) درنظر گرفتن دیدگاه‏های گوناگون،دیدگاه‏های خود شخص و سایر کسانی‏ که درگیر مسایل هستند تأکید می‏شود.ازاین‏رو در زیر برای نمونه یک برنامه‏ درسی خودشناسی‏1ارائه می‏شود:(استون‏2و دیل هونت‏3،1978).

اجزای اصلی خود آگاهی:مشاهده و شناخت احساسات خود،یافتن واژگانی برای بیان‏ احساسات،آگاه شدن از ارتباط میان افکار،احساسات و واکنش‏ها.

تصمیم‏گیری فردی:بررسی اعمال خود و آگاهی بر پیامدهای آن‏ها تشخیص آن‏که اندیشه یا احساسات بر تصمیمی خاص حاکم‏اند.اعمال این‏ بینش‏ها بر موضوعاتی همچون مسائل جنسی،مواد مخدر،ترک تحصیل، همنشینی با دوستان ناباب.

مدیریت احساسات:بهره‏گیری از«گفت‏وگو با خود4»برای یافتن‏ پیام‏های منفی مانند انتقادهای درونی مخرب؛درک آن‏چه در پس هر احساس‏ نهفته است(مانند رنجشی که برانگیزاننده خشم است)؛یافتن راه‏هایی برای‏ رویارویی با ترس و اضطراب،خشم و اندوه.

رویارویی با فشار روانی:شناخت ارزش تمرین‏های بدنی،تصویرهای‏ ذهنی هدایت شده،روش‏های آرمیدگی.

همدلی:درک احساسات و علایق دیگران و توجه به دورنمای ذهنی آنان‏ احترام گذاردن به تفاوت‏های موجود در احساسات افراد نسبت به پدیده‏های‏ گوناگون.

Self-analysis/science .

Stone .

Dillehunt .

Self-Talk .

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 24) ارتباطها:گفت‏وگو درباره احساسات به‏طور مؤثر؛شنونده و پرسشگر خوب شدن؛تمایز گذاشتن میان حرف و عمل دیگران و واکنش‏ها و قضاوت‏های خود نسبت به آن‏ها؛(ارسال پیام‏هایی که با«من»شروع می‏شود به‏جای تو ی شما به طرز سرزنش آمیز.) خود فاش‏سازی:ارزش دهی به رو راست بودن و ایجاد حس اعتماد در یک ارتباط؛آگاهی براین‏که چه هنگام می‏توان بدون احساس خطر درباره‏ احساسات خصوصی خود صحبت کرد.

خویشتن‏پذیری:احساس غرور کردن و نگریستن به خود از زوایه‏ای‏ مثبت؛شناخت نقاط قوت و ضعف خود؛توانایی یافتن برای خندیدن به خود.

مسؤولیت‏های شخصی:پذیرش مسؤولیت تشخیص پیامدهای‏ تصمیمات و اعمال خود؛پذیرش احساسات و حالت‏های خود؛عمل کردن به‏ تعهدات خود(مثلا در زمینه‏ی درس خواندن).

جسور بودن:ابراز علایق و احساسات خود بدون خشم یا انفعال.

پویایی گروه:همکاری با آگاهی براین‏که چه هنگام رهبری را بر عهده‏ بگیرد و چه هنگام تبعیت کند.

حل تعارضات:نحوه مبارزه عادلانه با کودکان دیگر،والدین و معلمان؛ بهره‏گیری از الگوی برد-برد برای حل تعارضات.

5.مأموریت آموزش‏وپرورش‏هردو معطوف به هوش هیجانی در تربیت‏ اولیا و مربیان شاید بتوان گفت در هیچ‏یک از عناوین درسی ویژگی‏های معلم تا این حد حائز اهمیت نیست،زیرا نحوه‏ی اداره کردن کلاس به خودی خود یک الگو، یک درس بالفعل،در زمینه‏ی داشتن صلاحیت عاطفی یا فقدان آن در معلم‏ است.پاسخ‏گویی معلم به سوال یک دانش‏آموز،در بردارنده مطالب بسیاری تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 25) برای سی یا چهل دانش‏آموز دیگر است(گلمن،1995).ازاین‏رو،در برنامه‏ آموزش استاندارد معلمان باید به آماده سازی معلمان برای ارایه دادن این نوع‏ دروس و نحوه تدریس آن‏ها توجهی ویژه مبذول شود.دفالکو(1997) یادآوری می‏کند که 31 درصد معلمان مدارس معطوف به هوش هیجانی وقتی‏ که برای اولین‏بار متوجه شدند که برای تدریس دروس جدید سوادآموزی‏ هیجانی تحت آموزش قرار خواهند گرفت،نارضایتی خود را ابراز داشتند،اما پس از گذشت یک سال،بیش از 90 درصد آنان از تدریس این دروس راضی‏ بودند و تمایل داشتند در سال بعد هم همان دروس را تدریس کنند.

سوادآموزی هیجانی،فراتر از موضوع تربیت معلمان،دیدگاه ما را نسبت‏ به تکلیف خود مدارس بسط می‏دهد و مدارس را به کارگزاران جامعه مبدل‏ می‏سازد که عهده‏دار نظارت بر فراگیری کودکان در زمینه‏ی این دروس اساسی‏ زندگی هستند.گذشته از ویژگی‏های لازم دوره‏های درسی عاطفی-اجتماعی، لازمه‏ی اجرای این طرح وسیع‏تر آن است که درون و بیرون از کلاس مثلا در زمین بازی فرصت‏هایی به دانش‏آموزان داده شود تا بتوانند لحظات بحران‏ فردی را به دروسی در زمینه صلاحیت عاطفی تبدیل کنند.این دروس زمانی‏ بهترین کارایی را خواهند داشت که تعلیمات آن‏ها،با آن‏چه در خانه‏های‏ کودکان می‏گذرد،هماهنگ باشد.در بسیاری از برنامه‏های سوادآموزی هیجانی‏ کلاس‏هایی ویژه برای والدین درنظر گرفته شده است تا درباره‏ی مطالبی که‏ به فرزندان‏شان آموزش داده می‏شود.آگاهی یابند و این کار فقط به منزله‏ی‏ مکمل آن‏چه در مدرسه تدریس می‏شود،صورت نمی‏گیرد،بلکه به‏ منظور کمک به والدینی انجام می‏شود که احساس می‏کنند نیاز دارند تا با زندگی عاطفی فرزندان خود به شکلی مؤثرتر برخورد کنند(دفالکو،1997؛ الیاس و همکاران،200).

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 26) بحث و نتیجه گیری امروزه،هوش هیجانی یا سودآموزی هیجانی از جایگاهی غیر قابل انکار در آموزش‏وپرورش‏هردو برخوردار است.باوجود اینکه مربیان از آن در برنامه‏های‏ آموزش مدارس به کندی صورت می‏پذیرد.درنظریه هوش هیجانی ادعا شده‏ است که از مدارس باید در حکم سازمان‏هایی یاد کرد که در آن‏ها یادگیری‏ها به‏طور جامع و فراگیر ارایه می‏شوند و معلمان و کارکنان مدارس هم برای‏ بهره‏گیری از هوش هیجانی و شیوه‏های یادگیری اجتماعی-عاطفی از مهارت‏ کافی برخوردارند و والدین هم باید خود را با این برنامه‏ها هماهنگ و همراه‏ سازند.

شواهد نشان‏دهنده‏ی آن است که اگر می‏خواهیم کودکانی تربیت کنیم که‏ در خانواده،محل کار و جامعه،افرادی کارآمد و توانمند و از سلامت روانی و جسمانی مناسب برخوردار باشند،باید به آموزش هوش هیجانی و مهارت‏های‏ اجتماعی-عاطفی آن‏ها اهمیت داده شود.ازاین‏رو مطلوب‏ترین حالت‏ برنامه‏های سوادآموزی هیجانی آن است که در سنین پایین آغاز شوند،با سن‏ کودک متناسب باشند،در خلال همه‏ی سال‏های مدرسه تداوم یابند و به‏ صورت تلاش‏های یکپارچه از سوی خانه،مدرسه و اجتماع اعمال شوند خوش باورانه است که تصور کنیم بر سر راه گنجاندن برنامه‏های سوادآموزی‏ هیجانی در دستور کار مدارس موانعی وجود نداشته باشد.ممکن است بسیاری‏ از والدین احساس کنند که این موضوع باتوجه به حیطه مسؤولیت‏های‏ مدارس،بسیار خصوصی است و بهتر است این قبیل کارها را به والدین‏ واگذارند.ممکن است معلمان از این‏که ناچارند بخشی از برنامه‏ی روزانه‏ مدرسه را به موضوع‏هایی اختصاص دهند که تا این حد با دروس علمی پایه‏ نامرتبط به نظر می‏رسند،ناراضی باشند.بعضی از کودکان نیز مقاومت خواهند تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 27) کرد،به ویژه از آن نظر که احساس می‏کنند این کلاس‏ها با علایق واقعی آنان‏ هم‏خوانی ندارند یا آن‏ها را دخالتی تحمیلی در امور خصوصی خود می‏پندارند.آخرین مشکل،بالا نگاه داشتن کیفیت کار است،و حصول اطمینان‏ از آن‏که بازاریابان آموزشی زبان‏باز،به عرصه طراحی برنامه‏های صلاحیت‏ عاطفی پای نگذارند تا آن‏که مبادا به تکرار فجایعی همچون دوره‏های‏ گمراه کننده‏ای درباره مواد مخدر و اعتیاد یا حاملگی دختران نوجوان بپردازند.

در پاسخ به این سوال تجربی که کلاس‏های آموزش هوش هیجانی یا سوادآموزی هیجانی برای دانش‏آموزانی که کلاس‏ها را می‏گذارنند تا چه‏ اندازه اهمیت دارند،اطلاعات و یافته‏های پژوهشی نشان می‏دهند که‏ برنامه‏های سوادآموزی هیجانی،نمره‏های پیشرفت تحصیلی کودکان و سطح‏ عملکرد آنان را در مدرسه بهبود می‏بخشد.این یافته‏هایی منفرد نیست،در مطالعاتی از این قبیل بارها چنین نتیجه‏ای به دست آمده است.مثلا در شرایط بحران و کاستن از بودجه‏ها هم می‏توان چنین استدلال کرد که این برنامه‏ها به‏ معکوس کردن روند افت تحصیلی و تقویت مدارس در انجام دادن مأموریت‏ اصلی خود کمک می‏کنند و ازاین‏رو ارزش سرمایه‏گذاری را دارند.همچنین‏ این دوره‏ها گذشته از مزایای تحصیلی،به کودکان کمک می‏کنند تا به عنوان‏ دسوت،دانش‏آموز و فرزند و در آینده به عنوان همسر،کارمند،رئیس،والد و شهروند،نقش‏های خود را در زندگی به نحو بهتری ایفا کنند.

در این صورت آموزش‏وپرورش‏هردو مبتنی بر صلاحیت هیجانی و سلامت‏ رفتاری می‏تواند باتوجه به چشم‏انداز آینده،محور اصلی توسعه کشور ما در ابعاد گوناگون اقتصادی،اجتماعی،سیاسی،فرهنگی قرار گیرد.زیرا پایه قرار دادن هوش بهر در آموزش‏وپرورش‏هردو از سطح ابتدایی تا دانشگاه تنها پیش‏بینی‏ کننده‏ی انتخاب رشته تحصیلی دانش‏آموختگان در آن،حیطه حرف‏های یا شغلی خود را انتخاب می‏کنند،صرف‏نظر از این‏که بتوانند یک حسابدار،وکیل تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 28) یا یک پرستار با شایستگی‏ها و قابلیت‏های انسانی شوند.هوش بهر ممکن‏ است نشان‏دهنده‏ی میزان ظرفیت شناختی دانش‏آموختگان ما وقتی که با اطلاعات و پیچیدگی‏های موجود در یک حیطه تخصصی مواجه می‏شوند، باشد،اما وقتی که در آن حیطه وارد شدند این میزان هوش هیجانی است که‏ تعیین‏کننده‏ی موفق‏ترین فرد است،زیرا هوش هیجانی است که مشخص‏ می‏کند دانش‏آموختگان چگونه از عهده روابطی بر می‏آیند که تعیین‏کننده‏ عملکرد مناسب آن‏ها در یک حیطه حرف‏های است.ما قرنی را با تأکید بیش‏ از حد بر توانایی‏های تحصیلی به منزله‏ی کلید موفقیت در زندگی گذراندیم، اما این فقط بخشی از تصویر است.اگر دانش آموختگان ما قادر به کنترل‏ هیجانات تلخ و رنج‏آور خود نباشند،اگر نتوانند همدلی داشته باشند،و اگر نتوانند روابط و مناسبات معنوی و انسانی برپایه فنون هوش هیجانی داشته‏ باشند،آن‏گاه دیگر فرقی نمی‏کند که چقدر باهوش هستند.

به‏طور کلی باتوجه به پیشینه‏ی گرایش‏های عاطفی،اخلاقی و معنوی‏ جامعه ایران که ادبیات و پند و اندرزهای بزرگان علم و ادب و هم آموزه‏های و معارف اسلامی بر ویژگی‏های آن صحه می‏گذارند و باتوجه به ظرفیت بالقوه‏ عاطفی-اجتماعی مردم این مرزوبوم و نیازهای روانی آنان نتایج این مقاله را با توان بیاید امکانی نوید بخش در زمینه‏ی تدوین یک برنامه‏ی راهبردی به‏ شمار آورده به منظور غلبه بر مشکلات و پیامدهای منفی ناشی از رویکرد دان افزایی می‏توان نتایج این پژوهش را در اختیار دست‏اندرکاران آموزش و پرورش در بخش‏های گوناگون گزینش و تربیت آموزگاران،مربیان و دبیران، برنامه‏ریزان درسی و مجریان اداری و پرورشی قرار داد،تا آنان بتوانند پس از بازنگری،با اتخاذ تصمیمات اساسی برنامه‏هایی با سازوکارهای عاطفی- اجتماعی تدوین کنند و با آموزش دادن صحیح آن‏ها در حکم مکمل آموزش‏ هوش شناختی و دانش افزایی به ثبات عاطفی-اجتماعی،سازگاری و رشد و تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 29) تعالی معنوی دانش‏آموزان یاری رسانند و با به وجود آوردن فضای مطلوب، سالم و باانگیزه در مدرسه زندگی دانش‏آموزان را سالم،با نشاط و غنی سازند.

براین اساس پیشنهادات زیر ارائه می‏گردند: 1-نظام آموزش پرورش از روان‏شناسان و متخصصان تعلیم و تربیت با صلاحیت در زمینه هوش هیجانی درخواست کند که برنامه صلاحیت‏ هیجانی-اجتماعی را در قالب طرح‏های پژوهشی طراحی کنند و تصمیمی‏ اتخاذ شود که زمینه‏ی اجرایی شدن آن‏ها در آموزش‏وپرورش‏هردو فراهم شود.

2-سیاست‏گذاران آموزش‏وپرورش‏هردو،برنامه‏ریزان و معلمان متفاوت رشد عاطفی،دانش اجتماعی-را در قالب طرح‏های پژوهشی طراحی کنند و تصمیمی‏ اتخاذ شود که زمینه‏ی اجرایی شدن آن‏ها در آموزش‏وپرورش‏هردو فراهم شود.

2-سیاست‏گذاران آموزش‏وپرورش‏هردو،برنامه‏ریزان و معلمان را نسبت به‏ مسایل و مشکلات و پیامدهای منفی دانش‏افزایی محض و ارایه راه‏حل‏های‏ مناسب برای رفع آن‏ها آگاه کند.

3-دوره‏های درسی شامل حداقل پنجاه موضوع درسی در زمینه‏های متفاوت رشد عاطفی،دانش اجتماعی-عاطفی و مهارت‏های زندگی تدوین شود.

4-در برنامه آموزش استاندارد معلمان به آماده‏سازی عاطفی-اجتماعی آنان بیش‏ از پیش توجه شود.به‏همین منظور ضرورت دارد که برنامه‏های سوادآموزی عاطفی به‏ منظور کسب صلاحیت هیجانی در دوره‏های تربیت معلمان گنجانده شود.

5-در مرحله گزینش به آن گروه از داوطلبان شغل معلمی اولیت داده‏ شود که براساس بررسی‏های بالینی،مصاحبه و تکمیل پرسش‏نامه هوش‏ هیجانی واجد صلاحیت هیجانی-اجتماعی تشخیص داده می‏شوند.

6-برنامه‏هایی به منظور آموزش دانش‏آموزان مطرود،مغلوب و دوری‏گزین طراحی شود.

7-مشاوران مدرسه جلسات هفتگی راهنمایی دوست‏یابی را برای‏ دانش‏آموزان تشکیل دهند.

8-آموزش کنترل تکانه‏ها و هیجان‏ها از ابتدایی‏ترین سال‏های مدرسه به‏ کودکان آموزش داده شود.

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 30) فهرست منابع الف)فارسی پتن،پاتریشیا(1383).هوش عاطفی،هنر برقراری روابط مؤثر؛ترجمه جواد شافعی مقدم و نیره ایجادی،چاپ سوم،تهران:انتشارات پل.

دیونو،ادوارد(1383).به کودکان خود روش فکر کردن بیاموزیم؛ترجمه‏ عبد المهدی ریاضی،شیراز:انتشارات شیراز.

شریفی درآمدی،پرویز(1380).نظریه روانشناسی تحولی از کودکی تا بزرگسالی،تهران:انتشارات خوشنواز.

شریفی درآمدی،پرویز(1384).هوش هیجانی:کاربرد هوش در قلمرو هیجان‏ تهران:انتشارات سپاهان.

تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش) » شماره 90 (صفحه 31)