تعریف مبادی
مبادی در لغت جمع«مبدء»اسم زمان، مکان و مصدر میمی از«بدء»به معنی آغازیدن و پیش داشتن است و شاید مراد از مبدء، «ما یبدء»یا «ما یجب ان یبدء»یعنی آنچه که به آن آغاز میگردد و پیش داشته می‌شود، یا ان چه بدان آغازیده شود و به عنوان پیش درآمد، از آن سخن رود، باشد. (1)
در اصطلاح عبارت است از پاره‌ای دانستنی‌ها که آگاهی بر موضوع، اجزاء و جزئیات آن و نیز استدلال بر مسائل دانش، به آن وابسته است.
این آگاهی از مسائل و مباحث علم به شمار نمیرود.چه، این که اساسا از مسائل دیگر علوم بوده که به جهت نیاز، در آغاز دانش و از دیدگاهی دیگرگون مورد بررسی قرار میگیرند تا برای رساندن به هدفی ویژه کارساز گردند.
گفتنی است پاره‌ای از دانشیان معاصر مبادی را علمی مستقل به شمار آورده و برای آن تعریف و موضوع و فایده قرار داده و گویند:«علم مبادی عبارت است از دانستن یک سلسله تصورات یا تصدیقاتی که دانستن آن برای درک مسائل علم دیگری ضروری است، و از مسائل اصلی آن دانش به شمار نمیرود تا در خود آن علم مستقیما از آنها بحث شود بلکه برای دانستن آنها باید به علم یا علوم دیگری رجوع کرد ولی چون مراجعه به علوم دیگر کار دشواری است و احیانا بعضی از آنها در علم دیگر نیامده است اغلب دانشمندان برای آسان کردن کار و نزدیک نمودن راه طردا للباب به ذکر آنها در خود علم مبادرت میورزیدهاند». (2)
«موضوع علم مبادی خود اصلاح علم است زیرا مسائل مورد بحث در آن محمولات برای موضوعاتی هستند که همه آن موضوعات، اصطلاحات علم شمرده میشوند». (3)
«درباره فایده علم مبادی همین قدر کافی است که بگوییم بدون دانستن مبادی علم موفقیتی و پیشرفتی در علم به دست نخواهد آمد». (4)
بنابراین، از آن چه گفته شد، روشن میگردد که مقصود از مبادی دستهای از دانستنیهاست که در دریافت و درک بهینه دانش سودمند میباشند، نه دانشهایی که نسبت به دانشی دیگر تقدم رتبهای دراند؛اگر چه از آن دانشها به مبادی یاد میکنند.همچون علمای منطق که آن را مبادی فلسفه دانسته و گویند:یک فیلسوف بدون دانستن منطق از فلسفه طرفی نمیبندد و از لغزش ایمن نخواهد ماند.
*انواع مبادی
برای علم اصول مبادی گونهگونی شمار گردیده که به آنها اشاره می‌شود:
1-مبادی عمومی، مبادی خصوصی
مبادی عمومی اصطلاحاتی هستند که در همه ابواب علم به کار میآیند و برای همه مباحث آن دانش سودمندند؛ولی مبادی خصوصی اصطلاحاتی است که در مواردی خاص از علم مورد بهرهبرداری قرار میگیرد. (5)
2-مبادی تصوری، مبادی تصدیقی
مبادی تصوری عبارت است از هر آن چه که موجب شناخت موضوعات و محمولات گزارههای علمی گردد و به دیگر سخن، این دسته از مبادی به حدود قضایای مسائل علم بر میگردند. *
مبادی تصدیقی عبارت است از ادلهای که موجب روی آوردن و پذیرش ثبوت محمولات قضایا برای موضوعات میگردند. (6) *
3-مبادی لغوی
مبادی لغوی عبارت است از مسائل لغوی و ادبی که درک موضوعات و محمولات و یا نسبتهای پاره‌ای از مسائل علم اصول بر آن توقف دارد.
این مسائل از مسائل اصلی علم اصول نیست و تنها به علّت بیان شده در بالا، در علم اصول مورد بررسی قرار میگیردند. (7)
4-مبادی حکمی
مبادی حکمی یا احکامیه عبارت است از: مسائلی که در آن احوال احکام از آن جهت که احکام هستند مورد بررسی قرار میگیرد.همانند مجعول بودن یا انتزاعی بودن احکام وضعی، شروط عقل احکام و از جمله مقدمه واجب، بحث ضد، اجتماع امر و نهی و... (8)
اگر چه پاره‌ای از دانشیان اصولی، مبادی بودن این مسائل را پذیرفتهاند، (9) ولی گروهی دیگر بر این باورند که تنها هنگامی میتوان مبادی بودن این مسائل را پذیرفت که نتوان این مسائل را از مسائل علم اصول به شمار آورد.چه، در غیر این صورت بدون شک این مسائل، از مسائل اصلی علم اصول میباشند نه از مبادی ان. (10)
5-مبادی منطقی
مبادی منطقی عبارت است از مسائل منطقی که (*)مانند اینکه خبر واحد اجماع منقول در علم اصول چیست؟ حجیت چیست؟و امثال اینها.
(*)مانند ادلهای که در علم اصول حجیت را برای خبر واحد ثابت میکند. به گونهای طرح مسائل اصولی به آنها وابسته است همچون ذاتی، عرض، جنس، فصل نوع، صنف، حد، برهان و...
6-مبادی کلامی
مبادی کلامی عبارت است از پاره‌ای مسائل کلامی که تصدیق پاره‌ای از مسائل اصولی بر آنها توقف دارد.همانند حجیّت کتاب و سنت، وجوب شکر منعم و... (11)
*چند نکته
الف-پاره‌ای از اصولیان در طرح مبادی علم اصول مبادی لغوی و حکمی را چیزی غیر از مبادی تصوری و تصدیقی به شمار میآورند. (12)
ولی پاره‌ای دیگر بر این باورند که مبادی تصوری و تصدیقی هر یک به گونههای لغوی و حکمی فرو کاسته میشوند.به دیگر سخن اینان مبادی لغوی و حکمی را گونههای مبادی تصوری و تصدیقی به شمار میآورند. (13) همچنین میتوان گفت که هر یک از مبادی تصوری و تصدیقی خود از گونههای مبادی عمومی علم اصول میباشند.
ب-اگر چه در میان مبادی علم اصول از مبادی منطقی نام برده شده و بسیاری از دانشیان اصولی، پاره‌ای از مسائل کلامی را در کتب اصول خود آوردهاند و حتی برخی هم مبادی منطقی را جزئی از مبادی کلامی به شمار آوردهاند، (14) لیکن طرح مبادی منطقی و کلامی از ویژگی اصول اهل سنت میباشد و به عنوان نمونه میتوان به«المستصفی» «غزالی»اشاره داشت.پس از بررسی کتب اصولی شیعه به این نتیجه خواهیم رسید که هیچ یک از دانشیان اصولی شیعه، به طرح مبادی منطقی و کلامی نپرداختهاند و این تنها«شیخبهائی»است که در کتاب خود«زبده الاصول»از آن سخن رانده است. (15) البته باید گفت اگر چه در اصول معاصر بحثی از مبادی منطقی و کلامی به میان نمیآید و استدلالات فلسفی جای آن دو را پر کرده است، لکن هنوز مسائل اصولی خود را تحت تأثیر آنها میبیند.