آشنایی با مراحل رشد و مشخصات کودکان در سنین مختلف، ابزار بسیار مهمی در مراقبت و تعلیم و تربیت کودکان است. زیرا والدین را آگاه می سازد تا در چه محدوده سنی، منتظر چه نوع تغییراتی در کودک باشند و انتظارات خود را با موقعیت سنی و مراحل رشد تنظیم کنند و در تربیت کودک، روشهایشان را با میزان ادراک و توانایی های کودک هماهنگ سازند. بدیهی است اطلاع از خصوصیات کودک در هر سن به معنی آن نیست که هر رفتاری را از کودک قبول کنیم. بلکه اطلاع از این خصوصیات ما را در مواجهه صحیح با موضوع یاری خواهد کرد.
روانشناسان کودک و عنوان واکنشی به این تغییرات اجتماعی همچنان سرگرم تلاش در جهت نفوذ در سیاستهای اجتماعی ای هستند، که به نحوی کودکان و خانواده شان از آنها متاثرند. آنان همچنین در جهت تشریک مساعی در حل مسائل اجتماعی تلاش می‌کنند.
انسان به طور فطری موجودی اخلاقی است و بسیاری از کمالات او از راه تحصیل ارزشهای اخلاقی حاصل می شود. بدون اخلاق زندگی انسان بویژه در بعد اجتماعی با مشکلات جدی روبرو می شود و آدمی از زندگی سعادتمندانه محروم می گردد. انسان زمانی به معنای واقعی «انسان» خواهد بود که مرزهای اخلاق را محترم به شمارد و تجاوز از آن را بر خود ممنوع سازد؛ از این رو:
اخلاق مرزی است که زندگی انسانها را از زندگی حیوانات جدا می سازد و به آن رنگ انسانی و معنوی می بخشد.
اما انسان علاوه بر تمایلات اخلاقی امیال دیگری نیز دارد. این امیال به جنبه های مادی زندگی انسان از قبیل خوردن، خوابیدن، میل جنسی، و... مربوط است. این امیال ریشه هایی محکم در وجود انسان دارند. علاوه بر این، چون آدمی در عالم مادی زندگی می کند و برای حفظ حیات ناگزیر از تامین خواسته های مادی خویش است، انس او با مادیات بیشتر و لذا تمایل طبیعی او به امیال و خواسته های مادی افزونتر است و لذا آن گاه که بین تمایلات مادی و خواسته های اخلاقی و معنوی تعارض پیش می آید، به گونه ای که باید از آن دو یکی را برگزیند، انتخاب یک ارزش اخلاقی همیشه کاری آسان نیست؛ از این رو، اگر تربیت اخلاقی انسان جدی گرفته نشود، به نتیجه نمی رسد یعنی در این کشمکش دائمی بین «ارزشهای اخلاقی» (جنبه های متعالی وجود انسان) غالباً تمایلات حیوانی بر جنبه های اخلاقی می چرخد و آنها را از میدان خارج می سازد. به همین علت است که پرورش اخلاقی را نباید کاری ساده و آسان قلمداد کرد و گمان برد که با چند نصیحت و سفارش یا با اقداماتی سطحی، بی آن که از زیربنایی محکم بهره مند باشد، می توان در تربیت اخلاقی کسی توفیق یافت.
این روانشناسان بسیاری از تلاشهای تحقیقاتی خود را در جهت مطالعه مسائل عملی و ارزیابی برنامه های کرده اند که برای چاره جویی این گونه مسائل طرح ریزی شده اند که ما در این تحقیق یکی از این تغییرات یعنی (رشد اخلاقی کودک) را مورد بحث قرار می دهیم.
رشد اخلاقی از دیدگاه اسلام
نخست باید پرسید که معنای اخلاقی بودن یک عمل چیست فرق کار اخلاقی با کارهای دیگر این است که کار اخلاقی قابل ستایش و تحسین است و انسان برای آن ، ارزش خاصی قائل است ؛ این ارزش با مقیاسهای مادی قابل سنجش نیست و در آنها نوعی قداست و ارزش وجود دارد و بر خلاف افعال غریزی و طبیعی ، از روی طبع و غریزه انجام نمیگیرد . می توان گفت که فعل اخلاقی دارای شرایط زیر است :
جزو کارهای طبیعی و عادی نیست ؛
با اختیار و انتخاب برگزیده می شود ؛
متبنی بر غریزه است و انسان عاقل آن را انجام می دهد.
امام سجاد (ع) در دعای مکارم الاخلاق خود، نمونه ای از کارهای اخلاقی را چنین معرفی می کند:
خدایا مرا به زینت صالحان بیارای و لباس پرهیزکاران بر من بپوشان با گستردن عدل و داد ، فرونشاندن خشم ، خاموش کردن آتش دشمنی ، به هم پیوستن پراکندگان (الفت دادن دلهای از هم رنجیده )، اصلاح فسادی که بین مردم است ، فاش کردن خیر و نیکی ، پنهان کردن عیب و زشتی، نرم خویی، فروتنی ، رفتار نیک ،وقار و سنگینی ، خوشخویی با مردم ، پیشی گرفتن در نیکی ها ، برگزیدن احسان و نیکی بدون انتظار پاداش ، سرزنش نکردن دیگران ، نیکی کردن به کسی که مستحق نیست و ... .
ویژگیهای افعال اخلاقی. از دیدگاه اسلام در اعمال و افعال اخلاقی ، عوامل و عناصر مشخصی نقش دارد که مهمترین آنها به شرح زیر است :
نیت در کارهای اخلاقی . اساس افعال اخلاقی و عبادی در اسلام نیت است و کار با ارزش آن است که از روی نیت ، قصد و توجه و آگاهی انجام شود.
پیغمبر اکرم (ص) می فرماید : هیچ عملی جز با نیت (ارزشمند) نیست .
از دیدگاه اسلام ، نیت در هر عملی دو رکن دارد : اول اینکه کار باید از روی توجه و التفات انجام گیرد ، نه از روی عادت؛ دوم اینکه انگیزه عمل از روی اخلاق باشد ؛ یعنی انسان در هر عملی ، بداند چه کار می کند و این کار را برای چه هدفی انجام می دهد؛ به همین دلیل اهمیت نیت حتی از خود عمل بیشتر است ؛ یعنی نیت خیر بر عمل خیر و نیت شر بر عمل شر مقدم است.
پیغمبر اکرم(ص) می فرماید: نیت مؤمن بهتر از عمل اوست و نیت کافر از عمل او بدتر است؛ چرا که هر کس بر طبق نیت خود عمل می کند.
نقش خود کنترلی در افعال اخلاقی. از دیدگاه اسلام ، چون هر انسانی توانایی اختیار و تصمیم گیری دارد و مبنای رفتار وی نیز اراده و اختیار اوست و با توجه به اینکه در درون هر کس وسیله شناخت درست از غلط قرار داده شده است ، هر فرد باید مسئولیت کارهای خود را بر عهده بگیرد؛ بنابراین هرکس در مقابل اعمال خوب و بد خویش مسئول است . انسان در حفظ و کنترل خویش چنان مسئولیتی دارد که خطا و گمراهی دیگران نیز نمی تواند دلیلی بر خطا و نادرستیعمل او به شمار آید.
قرآن می فرماید : ای کسانی که ایمان آورده اید ، بر شما باد به (مواظبت) خودتان که (گمراهی) گمراهان به شما زیان نمی زند ، هر گاه هدایت یافته باشید.
بنابراین ، اسلام در برنامه رشد و تربیت اخلاقی به اینکه فرد خود را کنترل کند اهمیت زیادی می دهد و برای مرافبت از خویش سفارشها و تأکید های بسیاری می کند. اسلام معتقد است تا ویژگی مراقلت از نفس و خود کنترلی در انسان تقویت نشود و مورد توجه قرار نگیرد، تربیتها و سفارشهای محیط نیز نمی تواند مؤثر باشد.
امام صادق (ع) می فرماید: کسی که از خود ، برای خویش واعضی قرار نداده باشد (خود واعظ خویش نباشد ) موعظه های دیگران برای او فایده ای نخواهد داشت .
در اینجا دو نکته قابل ذکر است ؛ اول آنکه از دیدگاه اسلام امکان بروز خود کنترلیو مسئولیت پذیری به طور مستقیم ، از دوران بلوغ و سن تکلیف به وجود می آید . بدیهی است تا قبل از این مرحله ، عئامل محیطی و تربیتی نقش حساستری بر عهده دارند؛ ولی باید اساس و محور تربیت محیط نیز همین اصب باشد و محیط باید مقدمات این ویژگی پسندیده را در انسان فراهم آورد؛ دوم آنکه مسئولیت پذیری و برعهده گرفتن مسئولیت امر نامحدود و نامعینی نیست ، بلکه هر کس به اندازه توانایی و استعدادی که دارد، عهده دار تکلیف و مسئولیت است .
نقش خدا کنترلی در افعال اخلاقی. از دیدگاه اسلام همچنان که نفس و وجدان انسان، نقش و اهمیت خود را در کارهای اخلاقی حفظ می کند- علاوه بر آن و بلکه مهمتراز آن – انسانی که به رشد اخلاقی دست پیدا کرده باشد،در تمام کارها و حتی نیتها و مقاصد ، خدا را حاضر و ناظر می داند و خود را در محضر خدا می بیند.
قرآن می‌فرماید: هر کجا که باشید او با شماست و او به هرچه می‌کنید، آگاه است.
بنابراین از دیدگاه اسلام ، یک فرد مسلمان در اعمال و رفتار اخلاقی خود ، فقط به اجتماع و افراد انسانی نظر ندارد؛ یعنی به این دلیل که دیگران شاهد و ناظر رفتار خوب و بد او هستند یا برای آن پاداش و یا تنبیه در نظر گرفته اند ، به اخلاقی دست نمی زند؛ بلکه از آن رو که خداوند در همه حال ، شاهد کارها و مقاصد و نیتهای انسان است و اوست که پاداش و تنبیه واقعی را به وی می دهد ( خواه دیگران شاهد و ناظر این اعمال و رفتار باشند یا نباشند ) به رفتار اخلاقی دست می زند .
لقمان برای رشد و تربیت اخلاقی فرزندش می گوید : فرزندم ، نیکیها اگر خردلی باشد و در خاره سنگی یا در آسمانها و یا در زمین ( پنهان ) باشد، خداوند آنها را
(برای سنجیدن و حساب) فراآورد که خداوند بر همه چیز توانا و آگاه است .
نقش کرامت دادن و عزیز شمردن نفس در افعال اخلاقی. اسلام برای آنکه میل به کارهای خوب را در انسان تقویت کند و اورا از انجام دادن کارهای بد پرهیز دهدو موجبات رشد اخلاقی او را فراهم سازد، تأکید دارد که اصولا نفس انسانی ارزش و فضیلت و کرامت خاصی دارد .
قرآن در این باره می فرماید : ما به فرزندان آدم کرامت بخشیدیم و آنها را بر مرکب خشکی و دریا سوار کردیم و به آنها از غذاهای خوب، روزی دادیم و آنها بر بسیاری از آفریدگان خویش برتری فراوان بخشیدیم .
بنابراین ، انسانی که چنین کرامت ، فضیلت و ارزشی دارد، نباید روح و نفس خود را به کارها و اعمال پست آلوده کند؛ او باید خود را بالاتر و برتر از آن بداند که به چنین پستی،آلوده شود .
علی (ع) در وصیت خود به امام حسن (ع) می فرماید: خود را از هر کار پستی برتر و گرامی تر بدار، هر چند تو را به خواسته ها سوق دهد؛ زیرا هیچ بهایی همتای (کالای گرانبهای) نفس خویش دریافت نخواهی کرد.