مدیریت عبارت است از تلفیق منابع انسانی و مادی برای رسیدن به هدف ، تحقیق در مورد رهبری و مدیریت نظر محققان رشته های مختلف را به خود جلب کرده است .
برداشت های متخصصان رشته های گوناگون ، تأثیرات زیادی را بر روی نظریه های رهبری و مدیریت گذاشته است .
اگر چه این موضوع باعث تقویت نظریه ها و کاربرد های مدیریت شده است ، اما به پیچیدگی تجزیه و تحلیل ارکان آن نیز افزوده است .
از طرف دیگر آموزش عالی مهم ترین رکن توسعه همه جانبه و پایدار کشور است .
دانشگاه مهم ترین مکان برای تربیت نیروی انسانی و حاکمیت نگرش علمی است .
دانگاه مهم ترین نهاد فکری است که تأثیر زیادی بر فرهنگ ، امور سیاسی ، اعتقادی ، اقتصادی و اجتماعی دارد و محلی برای تربیت نخبگان ، پژوهش ، تولید علم و فناوری است .
لذا توجه به مدیریت آموزش عالی دارای اهمیت اساسی است .
امروزه دانشگاهی موفق و مدرن است که توانایی تطبیق خردمندانه با احتمالات جدید را داشته باشد و این امر با مدیریت صحیح و خردمندانه امکان پذیر است .
رهبری و مدیریت آموزش عالی
تفاوت بین رهبری و مدیریت به دلیل همپوشی آن ها به آسانی قابل شناسایی نیست .
اکثر مدیران از خود مهارت های رهبری نشان می دهند و در فعالیت های رهبری سهمی دارند .
گاردنر فعالیت های مدیریتی رهبر را برنامه ریزی ، تعیین اولویت ها ، سازماندهی و تصمیم سازی می داند .
رهبری به نوآوری ، بینش و جهت دهی اشاره می کنند در حالی که مدیریت به اجرا ، ساختار و فعالیت های یکنواخت اشاره دارد .
به طور کلی می توان رهبری را شامل آینده نگری ، جهت دهی برنامه ریزی ، ایجاد تعهد ، و بیان مشکلات و موانع بر سر راه تغییر و تحولات و امید وار ساختن برای غلبه بر آن ها دانست .
رهبری علم و هنر نفوذ در اشخاص است به طوری که با میل خودشان در جهت رسیدن به اهداف گام بردارند .
رهبری میزان تأثیری است که یک فرد روی همکاران خود می گذارد .
رهبر باید از هر نظر الگو و نمونه باشد .
نقش رهبران در دانشگاه ها بیشتر حالت نمادین دارد .
مدیریت را باید شامل تنظیم بودجه – تشکیلات و نیروهای انسانی ، ارزیابی و مشکل گشایی دانست .
که تا حد زیادی آینده نگری کارآمدی و کارآیی را به ارمغان می آورد .
رهبری انجام کارهای صحیح و مدیریت اجرای کار ها به نحو صحیح است .
- نمی توان با قاطعیت گفت که مدیریت علم است یا هنر ؛ ولی جنبه هنر بودن آن غالب است .
وظایف اصلی مدیریت شامل برنامه ریزی ، سازمان دهی ، تأمین نیروی انسانی ، هدایت و کنترل است .
هر اندازه یک مدیر به فعالیت های اجرایی نزدیک شود وقت بیشتری را صرف هدایت کرده است و هر اندازه از فعالیت های اجرایی دور تر شود ، وقت بیشتری را صرف برنامه ریزی کرده است .
زمانی را که یک مدیر صرف کارهای فنی می کند را نمی توان جزء زمان مدیریت به حساب آورد .
کارکنان به دنبال مدیران حرکت می کنند .
بنابراین مدیران باید به گونه ای عمل نمایند که انگیزه حرکت را در آن ها ایجاد کنند .
آموزش عالی
صاحبنظران در دهه 1970 با توجه به ماهیت و رسالت های آموزش عالی و چالش های آموزش عالی نگاهی جدید به نحوه اداره ی مراکز آموزش عالی با توجه به ویژگی های آن نمودند .
1- رسالت ها و نقش های آموزش عالی
1- آموزش عالی نهادی است متولی علم ، تولید علم و اشاعه علم .
علمی که بتواند به سعادت بشری کمک نماید .
2- برطرف کردن نیاز های جامعه و ارائه خدمات اجتماعی .
امروزه حل بسیاری از مسائل پیچیده ی اجتماعی بدون کمک دانشگاه ها امکان پذیر نیست .
3- تربیت نیروی انسانی متخصص ، خلاق ، ماهر و متفکر .
4- فرهنگ سازی و اشاعه فرهنگ .
5- پیشگامی در وحدت ملی و حرکت منسجم جامعه .
6- تولید فناوری و چگونگی استفاده از آن .
6- تولید فناوری و چگونگی استفاده از آن .
7- تقویت باور ها و ارزش ها .
8- گسترش مرز های دانش .
9- مشارکت در توسعه پایدار سیاسی ، فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی .
10- مدیریت دانش .
11- کارآفرینی .
12- ارتقاء جامعه مدنی .
13- گفتگوی تمدن ها و جهانی شدن .
14- استمرار و تکامل اجتماع .
15- آینده پژوهشی .
16- تحکیم عدالت و امنیت اجتماعی .
17- محرومیت زدایی و ...
18- تسهیل رشد و تکامل انسان .
2- چالش های آموزش عالی امروزه دانشگاه ها با محیط سریعاً متغییری روبرو هستند .
نسبت به دانشگاه ها تغییر نگرش ایجاد شده است .
با تغییرات جدیدی که در دنیای خارج از دانشگاه ها به وجود می آید ، نظام آموزش عالی نیز باید خود را با این تغییرات سازگار و هماهنگ سازد .
الف : چالش های جهانی آموزش عالی در قرن 21 عمده ترین چالش های آموزش عالی در قرن 21 که از اواخر قرن 20 آغاز شده است ، مسئله توده ای شدن یا عمومی شدن آموزش عالی است و باعث شده که جمعیت دانشجویی 6 برابر شود .
ده چالش عمده در بیانیه اجلاس جهانی آموزش عالی در پاریس مطرح شد که به قرار زیر می باشند : 1- تغییرات در ترکیب دانشجویان : به طوری که آموزش عالی در برگیرنده اقشار گوناگون جامعه شده است .
2- افزایش و تنوع نقش دانشگاه ها نسبت به گذشته .
3- نزدیک شدن اهداف آموزش عالی به امر تسریع در اشتغال .
4- تضاد بین آموزش کلاسیک ( سنتی ) و آموزش مبتنی بر پژوهش .
5- محور شدن پژوهش در دانشگاه ها .
6- کاهش تمایل به تولید دانش دست اول ، افزایش واردات فکری ، بی توجهی به دانش بومی و تحقیقات محلی .
7- افزایش انتظار جامعه از دانشگاه ه و مسئولیت پذیر دانستن آموزش عالی .
8- افزایش توجه به دانشگاه های مجازی و تقویت آموزش از راه دور .
9- تغییر در منابع مالی دانشگاه ها .
10- ضرورت تغییر ساختار اداری دانشگاه ها به منظور سازگاری با تحولات اجتماعی .
ب : چالش های آموزش عالی در کشور های در حال توسعه بر اساس پژوهش انجام شده ، چالش های مشترک مدیریت دانشگاه ها در کشور های در حال توسعه عبارند از : 1- افزایش تقاضای ورود به دانشگاه .
2- اجبار کاهش هزینه های سرانه دانشجو .
3- نیاز به یافتن منابع مالی جدید .
4- نیاز به بهره برداری درست از منابع موجود .
5- تنوع شرایط پذیرش دانشجو .
6- تحت فشار بودن برای ایجاد ارتباط با صنعت .
7- تحت فشار بودن برای گسترش آموزش از راه دور .
8- از دست رفتن کارایی به دلیل تحولات سریع اجتماعی .
9- کاهش آزادی علمی .
10- کاهش استقلال دانشگاه ها .
ج : چالش های آموزش عالی ایران - چالش های آموزش عالی ایران در قرن 21 متأثر از چالش هایی است که جامعه جهانی و کشورهای در حال توسعه با آن روبرو هستند .
برخی از چالش های و کاستی های آموزش عالی ایران به شرح ذیل می باشند .
1- دیوانسالاری و بروکراسی حاکم بر دانشگاه ها که تهدید کننده ی پژوهش است .
2- توسعه فن آوری اطلاعات و همگام نبودن دانشگاه با آن .
3- منابع انسانی غیر حرفه ای ( هیئت علمی – مدیران – کارکنان ) 4- برنامه درسی ناهمگن و تدریس ضعیف .
5- گران قیمت بودن آموزش عالی .
6- ترجیح دادن آموزش بر پژوهش .
7- تعدد مراکز تصمیم گیری در آموزش عالی .
8- تمرکز در نظام آموزش عالی .
9- بالا رفتن انتظارات جامعه از دانشگاه .
10- کاهش حمایت دولت از آموزش عالی و کاهش منابع مالی .
11- رقابت سنگین و فشرده .
12- سرعت تحولات در جهان .
13- پائین بودن کیفیت آموزش عالی .
14- عدم حاکمیت روح علمی برجامعه دانشگاهی ( استاد – دانشجو – کارمند ) 15- عدم اطمینان از آینده از نظر دستیابی به شغل مناسب .
16- عدم توجه به نیروی انسانی مخصوصاً هیئت علمی .
17- وابستگی شدید مالی .
18- ناآشنایی مدیران با فرایند برنامه ریزی توسعه نظام آموزش عالی .
19- نبود تشکیلات مناسب برای برنامه ریزی در دانشگاه ها .
20- دانشگاه های ما بیشتر مصرف کننده دانش هستند نه تولید کننده دانش .
21- عدم اطلاع از نیاز های جامعه .
22- نگاه سخت افزارانه به علم .
23- عدم انطباق دانش نظری و عملی .
24- توجه به مرجعیت از داخل به خارج .
3 - ویژگی های سازمانی مراکز آموزش عالی سازمان ها عموماً با مأموریت های مشخصی فعالیت می کنند .
اما از آنجایی که ارزیابی بروندادهای آموزش عالی کار آسانی نیست ، اهداف این سازمان نیز مبهم است و در اکثر موارد غیر قابل اندازه گیری است .
1- اهداف سازمان های آموزش عالی مبهم است زیرا نیاز های دانشجویان متفاوت است .
ولی در سایر سازمان ها اینگونه نیست .
2 - وجود تخصص های بالا در محیط دانشگاه که باعث پیدایش دیدگاه های مختلف می شود .
و خواستار استقلال کاری و آزادی عمل در اجرای وظایف خود هستند .
این موضوع باعث تعارض بین ارزش های دانشگاه و دیوان سالاری دولتی از یک سو و تعارض بین مدیران ارشد دانشگاه ها و اعضاء هیئت علمی از سوی دیگر می شود .
3- دوگانگی در کنترل : دانشگاه هم توسط مدیران و هم توسط هیئت علمی کنترل می گردد .
4- تمرکز زدایی : تمامی قدرت در اختیار مدیران دانشگاه نیست .
بلکه هیئت علمی نیز مشارکت دارند .
5- سطح تخصصی در دانشگاه ( آموزش ، پژوهش ، خدمات ) در اختیار هیئت علمی است .
6- رهبری : نقش رهبران در دانشگاه ها بیشتر نمادین است .
7- توسعه سازمانی : در دانشگاه بیشتر بر توسعه نیروی انسانی توجه می شود .
8- ضربه پذیری دانشگاه از محیط زیاد است .
9- مدیران و رهبران آموزش عالی تحت تأثیر شدید نیروهای داخل و خارج از دانشگاه هستند و همین مسئله باعث محدودیت کارایی و ایفای نقش آنان می شود .
10- آزادی و استقلال عمل کمتری دارند ( بر اثر فشار های نیروی خارجی ) .
الگوهای اداره دانشگاه ها الگو های زیادی برای اداره ی دانشگاه ها وجود دارد مانندالگوی دیوان سالاری ، الگوی سیاسی ، الگوی مشارکتی و...
همچنین در دهه ی اخیر به راهبرد هایی برای ارتقای کیفی مدیریت دانشگاه ها اشاره شده است مانند ادغام دانشگاهها ، تأمین منابع مالی دانشگاه ها و مدیریت اعضاء هیئت علمی .
نکته مهم این است که به مدیریت دانشگاه ها به عنوان یک حرفه بنگریم .
هر دانشگاهی بایک روش مدیریتی بهتر جواب می دهد .
مدیریت ترکیبی و تلفیقی مناسب تر است .
مشارکت هیئت علمی در مدیریت دانشگاه دارای اهمیت اساسی است .
برای مدیریت بهتر دانشگاه ها باید : - از بیرون به دانشگاه نگاه کرد .
- محیط و نیاز های آن را بشناسیم .
- به دانشگاه ها استقلال بدهیم .
- دانشگاه را از ساختار متمرکز خارج کنیم .
- از مدیرانی استفاده کنیم که از خلاقیت ، نو آوری ، کار آفرینی و مدیریت فناوری ، آگاهی داشته باشند و در خلق و اشاعه دانش خوش سابقه باشند و از توانایی های کاملی در هدایت و تدوین راهبرد ها برخوردار باشند .
- از مدیریت مشارکتی و تلفیقی استفاده کنیم .
- ارتقاء کیفیت را سر لوحه کار خود قرار دهیم .
- برنامه ریزی استراتژیک داشته باشیم .
- رهبران و مدیران قوی در دانشگاه ها کسانی هستند که از تغییر و تحول نمی هراسند.
و قادرند از منابع و فرصت ها بیشترین بهره را ببرند .
- باید از حالت دفاع از وضعیت موجود خارج شویم و آینده نگر شویم .
- به خرد جمعی بیشتر توجه کنیم .
- به مدیریت اعضاء علمی و نیروی انسانی توجه ویژه ای داشته باشیم .
- اگر مدیران دانشگاه ها نیاز به تغییر را احساس می کنند و می خواهند تغییراتی ایجاد نمایند باید قادر باشند جزئیات نهادی مسائل را درک نمایند .
- رابطه کاری مناسبی با موسسات پشتیبان ایجاد کنیم .
- راهبرد های مطمئن و روشنی را اتخاذ نمائیم .
- از اطلاعات خارج از مؤسسه استفاده کنیم .
- انعطاف پذیری در مسائل مالی ، کارکنان ، فضا و فعالیت های آموزشی و پژوهشی داشته باشیم .
- اخلاق مدیریتی را رعایت کنیم .
- مدیریت امور مالی ، تحقیقاتی ، هیئت علمی و ...
بهینه سازی نمائیم .
نتیجه گیری دانشگاه ها سازمان های پیچیده ای هستند .
بدون شک تغییر و تحولات و فشار های داخلی و خارجی محیط بر کل مدیریت دانشگاه تأثیر می گذارند .
از جمله وظایف رهبری و مدیریت ، پاسخگویی مناسب به این فشارها و در صورت نیاز ، بازنگری در نظام آموزشی است .
تا زمانی که نظام آموزشی عالی نتواند خود را با نیار های جامعه تطبیق دهد و با شناختی عمیق از محیط و برقراری ارتباط مناسب به تغییر ارزش ها و دستاورد ها نپردازد ، قادر به پاسخگویی شایسته به تقاضا ها نخواهد بود .
در پرتو ارتباط مؤثر با محیط است که مراکز آموزش عالی می توانند رونق بخش فرهنگ مشارکت بوده و قوانین مناسبی را برای کارآیی تصویب نمایند .
نباید فراموش کرد که رهبری و مدیریت نقش تعیین کننده ای در ایجاد تغییر و تحول دارند .
منابع 1- آراسته حمید رضا ( 1379 ) .
رهبری و مدیرت در مراکز آموزش عالی کشور .
تهران ، شرکت چاپ نشر بازرگان .
2- اجتهادی ، مصطفی ( 1377 ) .
تحلیلی بر توانمندی ها و کاستی های نظام آموش عالی ایران .
3- آلتباخ ، ف ( 1379 ) .
آموزش عالی در قرن 21 .
ترجمه مهدی عباسی .
تهران : انتشارت دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و تحقیقات و فناوری .
4- بیرن بائوم ، رابرت ( 1382 ) دانشگاه ها چگونه کار می کنند .
ترجمه حمید رضا آراسته .
تهران : مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی .
5- اراسته ، حمید رضا ( 1383 ) .
دایره المعارف آموزش عالی .
رهبری و مدیریت آموزش عالی .
تهران : بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی .