دانلود مقاله بررسی‌ میزان‌ اثربخشی‌ پروژه‌های‌ انتقال‌ یافته‌های‌ تحقیقاتی‌ و عوامل‌ مؤثر بر آن‌

توسعه منابع انسانی و انتقال فناوری، از مهمترین کارکردهای محوری در توسعه کشاورزی است که با همکاری محققان، مروجان و کشاورزان حاصل می‌گردد.

فقدان و یا ضعف فناوری لازم برای بسیاری از نظام های زراعی، از سوی اکثر صاحب نظران بعنوان یکی از نتایج و پدیده های حاصل از ضعف ارتباط بین محققان، مروجان و کشاورزان قلمداد گردیده است.

تطابق دانش فنی و روشهای مورد توجیه با شرایط بهره برداران در هر منطقه، یکی از مسایل مهم در افزایش تولید و توسعه کشاورزی است.

پروژه‌های تحقیقی- ترویجی، تحقیقی- تطبیقی و روز مزرعه، از جمله پروژه‌های انتقال یافته ها هستند که در صددند تا  ارتباط بین محققان، مروجان و بهره برداران را مستحکم‌تر کنند.

هدف اصلی این مقاله، بررسی اثربخشی این پروژه ها  وتحلیل عوامل مؤثر بر آن است.

جامعه آماری تحقیق شامل کشاورزان همکار و غیرهمکار در پروژه‌های انتقال یافته‌ها بوده است که از آن میان تعداد 126 نفر کشاورز همکار و 135 نفر کشاورز غیرهمکار از شش استان آذربایجان غربی، کرمان، همدان ، گلستان، خوزستان و خراسان به روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند.

ابزار جمع آوری داده‌ها دو نوع پرسشنامه ای بود که پایایی آنها بر اساس آلفای کرنباخ با مقدار بیش از 0/70 مورد تایید قرار گرفت.

برای تحلیل داده‌ها، علاوه بر آمار توصیفی، از آزمونهای ضریب همبستگی، رگرسیون چند متغیره، من ویتنی، تی استیودنت و کروسکال والیس  استفاده گردید.

نتایج یافته ها نشان داد که میزان علاقمندی و آمادگی کشاورزان برای شرکت در پروژه‌های انتقال یافته‌ها به ترتیب اولویت شامل پروژه‌های تحقیقی- ترویجی، روز مزرعه و تحقیقی- تطبیقی می‌باشد.

دلایل عدم بکارگیری توصیه‌های فنی، حاصل از پروژه‌های انتقال یافته‌ها به ترتیب اولویت، عدم دسترسی بموقع به نهاده‌ها، عدم اطلاع کافی، از نحوه بکارگیری توصیه‌های فنی عدم کارایی یافته‌ها و توصیه‌ها ، هزینه اضافی و عدم تطابق توصیه‌ها با شرایط کشاوزان قلمداد شده است.

در مقایسه کشاورزان همکار و غیرهمکار پروژه‌ها، مشخص گردید که از نظر تعداد دفعات دریافت وام، تعداد تماس با کارشناسان و مروجان، شرکت در کلاسها و بازدیدهای ترویجی، مقدار عملکرد گندم آبی و دیم، میزان آشنایی با پروژه‌ها و میزان بکارگیری توصیه‌ها، بین دو گروه از کشاورزان مورد مطالعه تفاوت معنی‌داری وجود دارد.

         تغییر روش‌های سنتی تولید به روش‌های جدید و مبتنی بر اصول علمی ، یکی از مهمترین عوامل دستیابی به توسعه کشاورزی است که این مهم با همکاری محققان، مروجان و کشاورزان حاصل می‌گردد.

پارسل و اندرسون (1997) ، فقدان تکنولوژی لازم و مناسب برای بسیاری از سیستم‌های معمول زراعی را به خاطر ارتباط ضعیف بین محققان، مروجان و کشاورزان می دانند.

ریل وساندز (1989) نقش کشاورزان را حتی بالاتر از همکاری در آزمایش‌های داخل مزرعه یا آنفارم می‌دانند و اعتقاد دارند که ارتباط با کشاورزان باید در حدی باشد که اطمینان بدهد تحقیقات انجام گرفته در راستای نیازها  و رفع مشکلات کشاورزان است.

اگبامو (2000) و ماندی (1992)، برای ترویج دو نقش ارتباطی و تسهیلگری در خصوص تعیین نیازهای فنی و تحقیقاتی کشاورزان، اجرای تحقیقات تطبیقی در مزارع کشاورزان، ارزیابی مشارکتی و انجام بعضی فعالیتهای گروهی و مشترک با همکاری محققان و کشاورزان قایلند (Agbamu,2000)  و .(Mundy, 1992)

از نظر سوانسون و همکاران، (1381)  تولید فناوری، شامل برنامه‌ریزی، مدیریت و اجرای فعالیت‌های تحقیقی در راستای توسعه، سنجش، سازگار کردن و آزمایش کردن فناوری‌های پیشرفته کشاورزی برای کشاورزان و دیگر بهره‌برداران است که مراحل: تحقیق و کشف، آزمون صحرایی یافته‌ها، ارایه یافته‌های جدید به کشاورزان و کمک در بکارگیری فناوری و یافته‌های جدید را شامل  می شود.

این فرآیند می تواند در قالب یک نظام فناوری کشاورزی تحقق یابد (ATS[1])  که شامل همه افراد، گروهها، سازمان ها و موسساتی است که مشغول تولید، توسعه و اشاعه فناوری‌های جدید و فناوری موجود است (Kaimowite,1991).

از سوی دیگر، رولینگ نیز نظام دانش و اطلاعات کشاورزی ( [2](AKIS را گروهی از افراد و یا سازمان های کشاورزی، و ارتباط و تعامل بین آنها می داند که در فرآیند تولید، تبدیل، انتقال، ذخیره سازی، بازیابی و اصلاح، تکامل، نشر و کاربرد دانش و اطلاعات، با هدف استفاده از آنها در تصمیم‌گیری، حل مشکلات و نوآوری در کشاورزی کشور، درگیرند (Roling,1990) 

از نظر سوانسون و همکاران، (1381) تولید فناوری، شامل برنامه‌ریزی، مدیریت و اجرای فعالیت‌های تحقیقی در راستای توسعه، سنجش، سازگار کردن و آزمایش کردن فناوری‌های پیشرفته کشاورزی برای کشاورزان و دیگر بهره‌برداران است که مراحل: تحقیق و کشف، آزمون صحرایی یافته‌ها، ارایه یافته‌های جدید به کشاورزان و کمک در بکارگیری فناوری و یافته‌های جدید را شامل می شود.

این فرآیند می تواند در قالب یک نظام فناوری کشاورزی تحقق یابد (ATS) که شامل همه افراد، گروهها، سازمان ها و موسساتی است که مشغول تولید، توسعه و اشاعه فناوری‌های جدید و فناوری موجود است (Kaimowite,1991).

از سوی دیگر، رولینگ نیز نظام دانش و اطلاعات کشاورزی ( (AKIS را گروهی از افراد و یا سازمان های کشاورزی، و ارتباط و تعامل بین آنها می داند که در فرآیند تولید، تبدیل، انتقال، ذخیره سازی، بازیابی و اصلاح، تکامل، نشر و کاربرد دانش و اطلاعات، با هدف استفاده از آنها در تصمیم‌گیری، حل مشکلات و نوآوری در کشاورزی کشور، درگیرند (Roling,1990) .

فقدان یک رابطه کاری و نظام‌مند بین سازمان‌های تحقیقی - ترویجی و گروههای مختلف کشاورزان یکی از مهمترین مسائل نظام‌های دانش کشاورزی در اکثر کشورهای در حال توسعه، از جمله در ایران می‌باشد.

(کرمی دهکردی، 1377).یکی از روشهای ارتباط فعالیت‌های تحقیق و ترویج در چارچوب تحقیق و توسعه، و همکاری‌های مبتنی بر تحقیق عملی، ایجاد مزارع تحقیقی- تطبیقی است.

این روش امکان استفاده از یک رهیافت کل نگر و یک ظرفیت‌سازی موثر برای همکاری تحقیق و ترویج را فراهم می‌سازد.

(Brion, 2002).

تحقیق و ترویج باید از شروع تا پایان فعالیت‌ها با مشارکت کشاورزان و ایجاد مزارع تحقیقی - تطبیقی در تقویت ارتباط تحقیق و ترویج و در نهایت توسعه کشاورزی به طور موثری اقدام نمایند (Anenias, 2002).

محققان کشاورزی در این فرایند با همکاری و حمایت‌های ترویج، در مزارع کشاورزان به انجام تحقیقات تطبیقی می‌پردازند و چنانچه به نتایج مطلوبی دست یابند آن را در منطقه گسترش می‌دهند (محمدزاده و صدیقی، 1382).

از بدو تاسیس اولین واحد تحقیقات کشور در سال 1322 و تأسیس واحد ترویج کشاورزی در سال 1327 تا سال 1366 ، سازمانهای ترویج و تحقیقات کشاورزی کشور همکاری بسیار ضعیفی داشته‌اند در سال 1366 ارتباط و همکاری دو سازمان وارد مرحله جدیدی گردید و کمیته‌ای تحت عنوان ارتباط تحقیق و ترویج و بازنگری طرحهای تحقیقی - ترویجی تشکیل و دستور العمل‌ طرحهای تحقیقی - تطبیقی (آنفارم) با استفاده از تجارب موسسه بین‌المللی تحقیقات کشاورزی در مناطق خشک (ایکاردا) و روز مزرعه با استفاده از تجارب کشور هندوستان، از ابتدای برنامه پنجساله سوم توسعه در سال زارعی 78-1377 به اجرا گذاشتند.

طرح مشترک تحقیقی - ترویجی طرحی است که در آن نتایج حاصله از طرحهای تحقیقاتی پایان‌ یافته (در زمینه‌های مختلف کشاورزی) و یا نتایج حاصل از طرحهای تحقیقات ناحیه‌ای، با همکاری محقق، کارشناس ترویج و کارشناس واحد اجرایی ذیربط در مزارع کشاورزان مورد بررسی قرار می‌گیرد تا بدین وسیله ضمن حصول اطمینان از تطابق و کاربرد این نتایج در شرایط زارع یا تولید کننده، زمینه مناسبی برای آشنایی کارشناس، مروج، و مددکار ترویجی با یافته‌های جدید و همچنین آشنایی محقق با مسایل تولید در سطح مزارع کشاورزان فراهم شود.

طرحهای تحقیقی - تطبیقی عبارت از آزمایشاتی است که به منظور انطباق یافته‌های تحقیقاتی و ارزیابی در زمینه بهزراعی، بهنژادی، تنش‌های زنده و تنش‌های محیطی محصول مورد نظر، در شرایط زارع اجرا میگردد، تا علاوه برحصول اطمینان از اثرات مثبت و کاربردی توصیه‌های ارائه شده، نسبت به انتقال سریع فناوریها و یافته‌های تحقیقاتی به کشاورزان و بهره‌برداران اقدام شود.

روز مزرعه نوعی بازدید و همایش و تبادل نظر محققان، مروجان، کارشناسان موضوعی و کشاورزان است که بصورت عملی و در مزرعه و یا واحد تولیدی انجام می‌گیرد و هدف کلی‌ آن انتظام بخشیدن به ارتباط محققان، مروجان و کشاورزان به منظور بررسی و اولویت‌بندی محدودیت‌های علمی و فنی موجود در روند تولید و رفع محدودیت‌ها از طریق تسریع در انتقال یافته‌های تحقیقاتی و فناوری‌های مناسب و آشنایی مسئولین با دستاوردهای تحقیقاتی است (کمیته بازنگری طرح های تحقیقی – تطبیقی و انتقال یافته‌ها، 1377).

پس از اجرای این طرح ها برخی مطالعات به ارزیابی نتایج این طرح ها پرداختند.

دفتر مطالعات و بررسی روشهای ترویجی(74-1375) در مطالعه‌ای در استان گیلان به این نتیجه رسید که تنگناهایی نظیر: ضعف حضور محققین در اجرای طرحها، ضعف هماهنگی بین محققان و مروجان در حین اجرا، عدم ملحوظ نمودن مسائل و مشکلات کشاورزان در طراحی و اجرا، عدم تامین به موقع نهاده‌ها و امکانات مورد نیاز و بالاخره منحصر بودن اجرای طرحهای تحقیقی ترویجی در مزارع کشاورزان برتر، از مشکلات عمده این طرح‌ها محسوب می شود.

موحدی در تحقیق خود پیشنهاد نمود که در اجرای طرحهای مشترک تحقیقی - ترویجی همکاری مروج و محقق، توانایی‌ها و سطح آگاهی کشاورزان و اجرای وسیع مزارع نمایشی با استفاده از نتایج طرح‌های تحقیقی – ترویجی مورد توجه و زودپذیری، باسوادی و قابل اعتماد بودن به ترتیب بعنوان مهمترین ویژگیهای کشاورزان همکار در طرحهای تحقیقی - ترویجی مد نظر قرار گیرد (موحدی، 1377).

منفرد و همکاران (1379) نتیجه گرفتند که با وجود اعتقاد 97 درصد ازمجریان به لزوم توجیه کشاورزان قبل از اجرای طرح، تنها 70 درصد از مجریان عنوان نموده بودند که فرصت و امکان این توجیه را داشته‌اند.

نکته جالب دیگر آن که پس از اتمام طرحهای مشترک، تنها 38 درصد عنوان نموده‌ بودند که توصیه‌ها و نتایج طرحها را بکار برده‌اند، 48 درصد نیز عنوان نموده که تنها بعضی از توصیه‌ها و نتایج را به کار برده و حدود 14 درصد نیز اصلاً به کار نبرده‌اند.

اقبالیان (1381) نیز در تحقیق خود گزارش کرده است که: میزان موفقیت برنامه‌های انتقال یافته‌ها از دیدگاه کارکنان، مطلوب بوده است و میزان موفقیت در مورد پروژه‌های روز مزرعه و طرحهای تحقیقی-ترویجی، بیشتر از پروژه تحقیقی-تطبیقی بوده است.

با توجه به مرور ادبیات و پیش نگاشته‌های موضوع و بر اساس اهداف پژوهش، چارچوب نظری پژوهش در قالب شکل (1) ارایه شده است.

شکل (1) چارچوب نظری تحقیق فرضیه‌های پژوهش براساس چارچوب نظری بدست آمده، فرضیه‌های مورد نظر به شرح زیر است: بین ویژگی‌های فردی، اقتصادی و زراعی کشاورزان همکار پروژه‌های انتقال یافته‌ها و میزان موفقیت و اثر بخشی هر کدام از این پروژه‌ها رابطه معنی‌داری وجود دارد.

بین ویژگی‌های فردی اقتصادی، زراعی و عملکرد کشاورزان همکار و غیر همکار پروژه‌های انتقال یافته‌ها تفاوت وجود دارد.

بین پروژه‌های مختلف انتقال یافته‌ها از نظر میزان موفقیت و اثر بخشی تفاوت معنی‌داری وجود دارد.

اهداف پژوهش هدف اصلی این مقاله، بررسی میزان موفقیت پروژه های انتقال‌ یافته‌های تحقیقاتی (شامل: پروژه‌های تحقیقی ـ ترویجی، تحقیقی ـ تطبیقی و روز مزرعه) از نظر کشاورزان همکار و غیرهمکار و تحلیل تاثیر آنها در افزایش عملکرد تولید گندم می‌باشد.

مواد و روشها تحقیق حاضر از نوع توصیفی – همبستگی، و مقایسه‌ای است که به توصیف برخی ویژگی‌های جامعه مورد مطالعه، بررسی رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته و بررسی علل موفقیت یا عدم موفقیت و اثربخشی پروژه‌های انجام شده و مقایسه سه پروژه انتقال یافته‌ها و میزان موفقیت و اثربخشی آنها در استان‌های منتخب می‌پردازد.

داده های مورد نیاز از طریق دو نوع پرسشنامه شامل: 1) پرسشنامه ویژه کشاورزان همکار طرح و 2) پرسشنامه ویژه کشاورزان غیرهمکار، که پایایی آنها بوسیله آلفای کرنباخ ( با مقدار 70/0) تایید شده بود گردآوری شده است.

در این مطالعه مجموعا 261 پرسشنامه شامل 126 پرسشنامه از کشاورزان همکار طرح و 135 پرسشنامه از کشاورزان غیر همکار، بصورت نمونه گیری تصادفی از شش استان آذربایجان غربی، کرمان، همدان، گلستان، خوزستان و خراسان گرد آوری شد.

برای تجزیه و تحلیل داده ها نیز از آزمونهای‌ ضریب‌ همبستگی‌، رگرسیون‌ چند متغیره‌ گام‌ به‌ گام‌، من‌ وایت‌ نی‌، تی‌استیودنت، کروسکال‌ والیس‌ استفاده‌ گردید.

نتایج و بحث براساس نتایج مطالعه، میانگین سنی کشاورزان همکار طرح در حدود 48 سال و کشاورزان غیر همکار 47 سال بوده است.

سطح سواد کشاورزان همکار نیز تا حدودی از کشاورزان غیرهمکار بیشتر می‌باشد.

حدود 9/57 در صد کشاورزان همکار دارای تحصیلات راهنمائی و بیشتر بوده در حالیکه 9/51% کشاورزان غیر همکار دارای تحصیلات ابتدائی و کمتر می‌باشند.

4/29 درصد کشاورزان همکار مدد کار ترویجی و 27 درصد آنها کشاورزان نمونه‌ بوده‌‌اند درحالی که تنها 1/14 درصد کشاورزان غیر همکار، مدد کار ترویجی بوده و هیچکدام بعنوان کشاورز نمونه انتخاب نشده اند.

از نظر سابقه کار، کشاورزان همکار با میانگین 25/29 سال، تجربه بیشتری را نسبت به کشاورزان غیر همکار با میانگین سابقه 4/28 سال دارند.

میانگین کل اراضی کشاورزان همکار حدود 75/18 هکتار می‌باشد در حالیکه میانگین اراضی کشاورزان غیر همکار حدود 18 هکتار بوده است که کمتر از اراضی کشاورزان همکار می‌باشد.

از نظر سطح اراضی آبی نیز کشاورزان همکار با میانگین حدود 14 هکتار نسبت به کشاورزان غیر همکار با میانگین 5/12 هکتار از وضعیت بهترین برخوردارند.

اما اراضی دیم کشاورزان غیر همکار با میانگین 9/5 هکتار بیش از کشاورزان همکار با میانگین5/4هکتار می‌باشد.

حدود 1/84 درصد مالکیت اراضی کشاورزان همکار و 7/80 درصد از اراضی کشاورزی غیر همکار از نوع ملکی یا شخصی و بقیه از نوع اراضی استیجاری یا مشاع می‌باشد.

بیش از 50 درصد کشاورزان همکار مالک ماشین‌آلات بوده‌اند در حالیکه فقط 6/35 درصد کشاورزان غیر همکار دارای چنین مالکیتی هستند.

حدود 4/79 درصد کشاورزان همکار بین 4 تا 9 بار درسال با مروجان و کارشناسان تماس داشته‌اند و 6/20 درصد بقیه آنها نیز حداقل 2 تا 3 بار در سال تماس داشته‌اند.

در حالیکه 5/48 درصد کشاورزان غیر همکار هیچگونه تماسی با مروجان و کارشناسان نداشته‌اند و 5/38 درصد فقط یکبار در سال تماس داشته‌اند.

کشاورزان همکار بطور متوسط هر کدام سه بار در طول سال در کلاس ترویجی شرکت داشته و بیش از 63 درصد آنان بین 3 تا 8 کلاس ترویجی در سال را شرکت نموده‌اند.

حدود 1/11 درصد آنان نیز فقط یک بار شرکت داشته‌اند و 7/8 درصد آنان در هیچ کلاسی شرکت نداشته‌اند.

در حالیکه کشاورزان غیر همکار در مقایسه با کشاورزان همکار از کلاس‌های ترویجی کمتری بهره‌ برده‌اند و بیش از 27 درصد آنان نیز در هیچ کلاس ترویجی شرکت نداشته و بیش از 71 درصد آنان در کمتر از دو کلاس در سال شرکت داشته‌اند.

با توجه به اطلاعات بدست آمده کشاورزان همکار طرح حداقل در یکی از طرحهای سه گانه انتقال یافته‌ها همکاری داشته‌اند به طوریکه بیش از 70 درصد کشاورزان حداقل در یک طرح تحقیقی - ترویجی شرکت داشته‌اند، 2/49 درصد آنان حداقل در یک طرح تحقیقی - تطبیقی مشارکت داشته‌اند و 2/45 درصد آنان حداقل در یک طرح روز مزرعه همکار طرح بوده‌اند.

از 89 نفری که در طرحهای تحقیقی - ترویجی مشارکت داشته‌اند تعداد 38 نفر (43 درصد) در 2 تا 5 طرح تحقیقی - ترویجی مختلف شرکت داشته‌اند و 51 نفر (7/56 درصد) فقط در یک طرح تحقیقی - ترویجی همکاری نموده‌اند.

از 62 نفری که در طرحهای تحقیقی تطبیقی شرکت داشته‌اند تعداد 45 نفر آنان فقط در یک طرح و 17 نفر بقیه در 2 تا 4 طرح تحقیقی - تطبیقی همکاری نموده‌اند.

از 57 نفری که در طرحهای روز مزرعه مشارکت داشته‌اند نیز 36 نفر (63 درصد) فقط در یک طرح و 21 نفر (37 درصد) در 2 تا 3 طرح روز مزرعه مشارکت داشته‌اند.

با توجه به اطلاعات بدست آْمده 2/69 درصد کشاورزان غیر همکار علت عدم همکاری را بدلیل عدم آشنایی با این طرحها اعلام داشته‌اند و 4/15 درصد، مشکل بودن شرایط طرحها و4/15 درصد نیز عدم همکاری محققان و مروجان را علت عدم همکاری خودشان با پروژه‌های انتقال یافته‌ها اعلام داشته‌اند.

حدود 2/53 درصد کشاورزان همکار میزان آشنائی خود را با طرح تحقیقی ترویجی در حد زیاد و خیلی زیاد، 2/41 درصد آشنایی خود با طرح روز مزرعه را در حد زیاد و خیلی زیاد و 5/41 درصد میزان آشنایی خود با با طرح‌ تحقیقی - تطبیقی را درحد زیاد و بسیار زیاد اعلام نموده‌اند.

حدود 61 درصد کشاورزان همکار میزان توجیه خود را قبل از اجراء در حد زیاد و خیلی زیاد ارزیابی نموده‌اند و 36 درصد کشاورزان همکار نیز میزان توجیه خود را در حد متوسط اعلام داشته‌اند و از میزان راهنمائی و همکاری محققان در طرحهای انتقال یافته‌ها در حد زیادی راضی بودند.

از نظر میزان مطابقت طرحهای اجرا شده با شرایط کشاورزان و نیازهای فنی منطقه در هر سه طرح تحقیقی – ترویجی، تحقیقی - تطبیقی و روز مزرعه، به ترتیب 5/36، 7/43 و 50 درصد کشاورزان همکار میزان مطابقت را در حد زیاد اعلام داشته‌اند و از طرفی بیش از 54 درصد کشاورزان همکار این میزان مطابقت را برای دو طرح تحقیقی - ترویجی و روز مزرعه در حد زیاد تا خیلی زیاد اعلام داشتند و در مورد طرح تحقیقی - تطبیقی 6/78 درصد افراد آنرا در حد متوسط تا زیاد ارزیابی نموده‌اند.

حدود 6/51 درصد از کشاورزان همکار، عدم دسترسی به موقع به نهاده‌ها را مهمترین دلیل عدم بکارگیری نکات فنی در مزرعه خود اعلام داشته‌اند.

همچنین 3/18 درصد عدم اطلاع کافی از نکات فنی، 5/13 درصد به عدم کارائی یافته‌ها و توصیه‌ها، 7/12 درصد هزینه اضافی کاربرد توصیه‌ها و 8/0 درصد نیز عدم تطابق یافته‌ها و توصیه‌های تحقیقاتی را با شرایط مزرعه بعنوان دلیل اصلی عدم به کارگیری توصیه‌های فنی اعلام کرده‌اند (جدول 1).

جدول (1) توزیع فراوانی نظرات کشاورزان همکار در مورد دلایل عدم بکارگیری نکات فنی در مزرعه خودشان بیش از 50% کشاوزان اعتقاد داشتند که پروژه‌‌های انتقال یافته‌ها در حد زیادی در بهبود وضعیت کشاورزی آنان موثر بوده است.

از بین پروژه‌های انتقال یافته‌ها‌، پروژه، تحقیقی - ترویجی از نظر کشاورزان همکار طرح تاثیر بیشتری در بهبود وضعیت کشاورزی داشته است تا پروژه‌های تحقیقی - تطبیقی و روز مزرعه.

به طوری که در مورد طرحهای تحقیقی - ترویجی، روز مزرعه و تحقیقی - تطبیقی به ترتیب 6/74 درصد، 1//69 درصد و 3/68 درصد کشاورزان همکار طرح، میزان تاثیر آنها را در وضعیت کشاورزی در حد زیاد تا خیلی زیاد ارزیابی نموده‌اند.

یکی از شاخص‌های مهم برای سنجش میزان موفقیت و اثر بخشی پروژه‌ها به عنوان یکی از متغیرهای وابسته، متوسط عملکرد گندم آبی و دیم کشاورزان مورد مطالعه در سالهای 82 و 83 در نظر گرفته شده است.

داده‌های جدول (2) نشان می‌دهد که متوسط عملکرد گندم آبی کشاورزان همکار 4307 کیلوگرم در هکتار است.

این شاخص در سال 82 برابر 4093 و در سال 83 معادل 4521 کیلوگرم در هکتار می‌باشد.

در مورد عملکرد گندم دیم نیز متوسط دو ساله2094 کیلوگرم در هکتار بوده که به ترتیب در سال 1382 معادل 1951، در سال 83 برابر 2237 کیلوگرم در هکتار بوده است.

مقایسه این ارقام روند افزایش عملکرد را نشان می‌دهد.

در مقابل میانگین دو سالانه عملکرد گندم آبی و دیم کشاورزان غیر همکار به ترتیب 3489 و 1614 کیلوگرم بوده است.

جدول (2) مقایسه عملکرد گندم آبی و دیم کشاورزان همکار و غیر همکار طرح در دو ساله 82 و 83 مقایسه دو گروه کشاورزان همکار و غیر همکار پروژه‌ها نتایج آزمون t در مورد متغیرهای با مقیاس پارامتری در جدول (3) نشان داده شده است.

جدول(3) نتایج آزمون t در خصوص برخی متغیرها و ویژگی‌های کشاورزان همکار و غیرهمکار پروژ‌های انتقال یافته‌ها * = معنی‌دار در سطح آماری 5% با سطح اطمینان 95% ** = معنی‌دار در سطح آماری 1% یا سطح اطمینان 99% از داده‌های جدول فوق چنین استنباط می‌شود که بین کشاورزانی که با پروژه‌های انتقال یافته‌ها همکاری داشته‌اند و کشاورزانی که تاکنون با پروژه‌های مذکور همکاری نداشته‌اند از نظر ویژگی‌های سن، سابقه کار کشاورزی، سطح سواد و تحصیلات، میزان کل زمین کشاورزی، مقدار زمین آبی، مقدار زمین دیم و فاصله مزرعه از مرکز خدمات تفاوت معنی‌داری وجود ندارد.

در حالیکه بین دو گروه از کشاورزان مورد مقایسه از نظر تعداد دریافت وام، تعداد تماس با مروج و کارشناس، میزان شرکت در کلاسهای ترویجی، میزان شرکت در بازدیدهای ترویجی، عملکرد گندم آبی و عملکرد گندم دیم تفاوت معنی‌داری وجود دارد و با توجه به میانگین شاخص‌های مذکور کشاورزان همکار پروژه‌ها از نظر ویژگی‌های مذکور در سطح بالاتر و مطلوب‌تری قرار دارند.

نتایج مقایسه‌ای در مورد متغیرهای با مقیاس غیر پارامتری نیز در جدول (4) ارائه شده است.

جدول (4) نتایج آزمون من ویتنی در خصوص برخی ویژگی‌ها و متغیرهای پروژ‌های انتقال یافته‌ها از نظر کشاورزان همکار و غیر همکار * = معتی‌دار در سطح آماری 5% یا سطح اطمینان 95% ** = معتی‌دار در سطح آماری 1% یا سطح اطمینان 99% از نتایج جدول فوق چینن استنباط می‌شود که از نظر میزان آشنایی با هر کدام از سه پروژه تحقیقی - ترویجی، تحقیقی - تطبیقی و روز مزرعه تفاوت معنی‌داری بین کشاورزان همکار پروژه‌ها و کشاورزانی که تاکنون با این پروژه‌ها همکاری نداشته‌اند وجود دارد.

از نظر میزان اعلام آمادگی برای همکاری در پروژه‌های انتقال یافته‌ها تفاوت معنی داری بین دو گروه کشاورزان مورد مقایسه وجود ندارد.

هر دو گروه کشاورز مایل به همکاری در پروژه‌های تحقیقی - ترویجی، تحقیقی - تطبیقی و روز مزرعه هستند.

در مورد میزان تاثیر پروژه‌های انتقال یافته‌ها در همکاری محقق و مروج با کشاورز درخصوص تفاوت معنی‌داری وجود دارد.

ولی در مورد روز مزرعه بین دو گروه از کشاورزان تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد.

مقایسه پروژه‌های انتقال یافته‌ها از نظر برخی از متغیرها برای مقایسه و تحلیل تفاوت موجود بین پروژه‌های انتقال یافته‌ها درخصوص برخی متغیرها از آزمون کروسکال والیس استفاده گردید که نتایج آن در جدول (5) ارائه شده است.

جدول (5) نتایج آزمون کروسکال والیس درخصوص برخی از متغیرها برای مقایسه پروژه‌های انتقال یافته‌ها با توجه به نتایج جدول (5) سه پروژه تحقیقی- ترویجی، تحقیقی - تطبیقی و روز مزرعه تنها از نظر چهار متغیر از 9 متغیر مورد بررسی دارای تفاوت معنی‌داری هستند که این متغیرها عبارتند از میزان آشنایی کشاورزان با پروژه‌ها و چگونگی اجرای آنها، میزان راهنمائی و همکاری محققان، میزان بکارگیری توصیه‌ها و میزان تاثیر پروژه‌ها در افزایش عملکرد کشاورزان.

نتایج مقایسه پروژه‌ها نشان داد که این تفاوتها بین پروژه تحقیقی – ترویجی با پروژه‌های تحقیقی – تطبیقی و روز مزرعه وجود دارد.

در حالیکه بین پروژه‌های تحقیقی – تطبیقی و روز مزرعه تفاوت معنی‌دارد از نظر متغیرهای فوق مشاهده نشد.

همبستگی بعضی از متغیر‌ها و ویژگی‌های کشاورزان مورد مطالعه با میزان عملکرد گندم آبی: در بررسی همبستگی بین برخی ویژگی های کشاورزان مورد مطالعه با متغیر وابسته عملکرد گندم آبی مشخص گردید که متغیرهای سطح سواد و تحصیلات، تعداد دفعات دریافت وام، تعداد تماس با مروج و کارشناس، تعداد دفعات شرکت در کلاس‌های ترویجی، تعداد بازدیدهای ترویجی در طول سال، میزان آشنایی با طرحهای تحقیقی ترویجی، میزان آشنایی با طرحهای تحقیقی تطبیقی و میزان آشنایی با پروژه روز مزرعه با متغیر متوسط عملکرد گندم آبی آنان همبستگی معنی‌دار و مثبتی در سطح اطمینان 99% داشته است.

سابقه کار کشاورزی، میزان زمین و فاصله مزرعه تا مرکز خدمات همبستگی معنی‌داری با میزان عملکرد گندم آبی آنان نداشته است.

جدول (6) جدول (6) همبستگی بین برخی ویژگیهای کشاورزان مورد مطالعه با عملکرد گندم آبی تحلیل رگرسیون متوسط عملکرد گندم آبی در دو سال 82 و 83 بعنوان یکی از ملاکهای سنجش تاثیر پروژه‌های انتقال یافته‌ها مورد بررسی قرار گرفت و با بهره‌گیری از رگرسیون گام به گام متغیرهای تاثیرگذار در افزایش عملکرد در هر یک از پروژه‌های فوق مورد شناسایی و بررسی قرار گرفت.

براساس نتایج تحلیل رگرسیون از بین متغیرهای مرتبط با پروژه تحقیقی - ترویجی تعداد پنج متغیر در تبیین میزان عملکرد گندم آبی دارای نقش موثری بوده‌اند که این متغیرها عبارتند از: میزان مطابقت طرح‌های تحقیقی - ترویجی با شرایط کشاورزان و نیازهای فنی منطقه، میزان بکارگیری توصیه‌های فنی ارائه شده در طرح‌های تحقیقی - ترویجی، میزان آشنایی کشاورز با طرحهای تحقیقی - ترویجی و روش اجرای آنها، تعداد بازدیدهای ترویجی کشاورز در سال و تعداد تماس کشاورز با کارشناس ترویج در سال.

این متغیرها مجموعاً 3/38 درصد از تغییرات متغیر وابسته متوسط عملکرد گندم آبی را تبیین می‌کنند جدول (7).

جدول (7) تعیین سهم پروژه تحقیقی - ترویجی و متغیرهای مستقل آن در تبیین میزان عملکرد گندم آبی 26/316 = ضریب ثابت F= 27/14 F000/0 = سطح معنی‌داری آمار‌های جدول فوق نشان می‌دهد که متغیر میزان مطابقت طرحهای تحقیقی ترویجی با شرایط و نیازهای فنی منطقه‌ بیشترین تاثیر را در تبیین میزان عملکرد گندم آبی کشاورزان مورد مطالعه داشته است که این تاثیر به میزان 22 درصد بوده و پس از آن میزان بکارگیری توصیه‌های فنی طرحهای تحقیقی - ترویجی در عمل توسط کشاورزان می‌باشد که میزان تاثیر آن 2/8 درصد است.

سه متغیر باقی مانده بین 3/2 تا 4/3 درصد در عملکرد گندم آبی تاثیر گذار بوده‌اند.

بررسی مقادیر بتا در جدول فوق نشان می‌دهد که در ازای یک واحد تغییر در کیفیت و یا کمیت هر کدام از متغیرهای مذکور به چه میزان در انحراف معیار متغیر وابسته عملکرد گندم آبی تغییر حاصل خواهد شد.

اهمیت نسبی تاثیرگذاری هر یک از آنها در شکل (2) نشان داده شده است.

شکل (2) اهمیت نسبی متغیرهای پروژه تحقیقی - ترویجی در عملکرد گندم آبی متغیرهای تاثیرگذار به ترتیب اهمیت شامل میزان مطابقت طرحهای تحقیقی ترویجی با شرایط کشاورزان و نیازهای فنی منطقه (با مقدار بتای 258/0)، میزان بکارگیری توصیه‌های فنی (با بتای 246/0)، میزان آشنایی با روش انجام طرحها (با بتای 217/0)، تعداد بازدید ترویجی در یک سال (با بتای 174/0) و تعداد تماس با مروج یا کارشناس در یک سال (با بتای 153/0) می‌باشند.

براساس نتایج آزمون رگرسیون گام به گام میزان راهنمایی و همکاری محققان در طرحهای تحقیقی - تطبیقی (5/29%)، سطح سواد کشاورزان همکار طرح (3/10%)، تعداد بازدیدهای ترویجی کشاورزان در طول سال (8/3%) و میزان بکارگیری توصیه‌های فنی ارائه شده در طرحهای تحقیقی تطبیقی توسط کشاورزان (9/1%)، مجموعاً 5/45 درصد از تغییرات میزان عملکرد گندم آبی کشاورزان را تبیین می‌کنند (جدول 9).

جدول (9) سهم پروژه تحقیقی-تطبیقی و متغیرهای آن در تبیین میزان عملکرد گندم آبی 000/0 = سطح معنی‌دار F 459/24 = F 3/220 = مقدار ضریب ثابت براساس مقادیر بتا، در ازای هر واحد تغییر در مقدار انحراف معیار متغیرهای میزان راهنمایی و همکاری محققان در پروژه‌های تحقیقی - تطبیقی، سطح سواد کشاورزان، تعداد بازدید ترویجی و میزان بکارگیری توصیه‌های فنی پروژه‌های تحقیقی – تطبیقی، به ترتیب به میزان 408/0، 229/0، 188/0 و 156/0 در انحراف معیار میزان عملکرد گندم آبی تغییر حاصل خواهد شد شکل (3).

شکل (3) اهمیت نسبی متغیرهای پروژه‌ تحقیقی - تطبیقی در عملکرد گندم آبی درخصوص متغیرهای پروژه روز مزرعه نیز، میزان راهنمایی و همکاری محققان در پروژه، سطح سواد کشاورزان شرکت کننده، تعداد تماس کشاورزان با کارشناسان در طول سال، تعداد شرکت کشاورزان در کلاسهای ترویجی در یک سال و دفعات شرکت کشاورز در پروژه روز مزرعه در عملکرد گندم آبی، تاثیرگذار بوده است که در مجموع 5/39 درصد از میزان تغییرات متغیر وابسته عملکرد گندم آبی کشاورزان مورد مطالعه را تبیین می‌کنند (جدول 10).

جدول (10) سهم متغیرهای پروژه روز مزرعه در تبیین میزان عملکرد گندم آبی 000/0 = سطح معنی‌دار F 824/16 = F 1992 = مقدار ضریب ثابت با توجه به ضرایب بتا برای هر کدام از متغیرهای تاثیرگذار، در ازای یک واحد تغییر در انحراف معیار متغیرهای میزان راهنمائی و همکاری محققان در طرح‌های روز مزرعه، سطح سواد، تعداد تماس با مروج یا کارشناس در یکسال، تعداد شرکت در کلاس ترویجی در یکسال، دفعات اجرای طرح روز مزرعه به ترتیب به میزان 390/0، 346/0، 199/0، 160/ و 154/0 واحد در انحراف معیار متغیر میزان عملکرد گندم آبی کشاورزان مورد مطالعه تاثیر گذار می‌باشد (شکل 4).

شکل (4) اهمیت نسبی متغیرها در عملکرد گندم آبی براساس مقادیر ضریب بتا پیشنهادها 1- با توجه به دلایل ارائه شده از سوی کشاورزان مورد مطالعه در مورد علل عدم بکارگیری و گسترش نتایج پروژه‌ها توسط سایر کشاورزان لازم است ضمن اطلاع رسانی نتایج به سایر کشاورزان، نسبت به تامین نهاده‌های مورد نیاز، کاهش هزینه و یا تامین وام مورد نیاز برای توصیه‌های جدیدی که نیاز به هزینه اضافی دارد اقدام گردد.

2- لازم است نقش کشاورزان همکار پروژه‌ها علاوه بر مراحل اجرای طرحها، در مراحل برنامه‌ریزی و نتیجه‌گیری و پیگیری نتایج نیز در نظر گرفته شود.

3- با توجه به تاثیر زیاد متغیرهای تعداد دفعات بازدید، میزان راهنمایی و همکاری محققان و مروجان در اجرای طرح، سطح سواد کشاورز، میزان به کارگیری توصیه‌های فنی و شرکت در کلاسهای ترویجی بر میزان موفقیت و اثر بخشی پروژه‌های انتقال یافته‌ها، لازم است متغیرهای مذکور در مراحل مختلف پروژه‌ها تقویت و مد نظر قرار گیرند.

4- در مورد پروژه روز مزرعه لازم است زمان اجرا و تناسب آن با مراحل رشد محصول، مقایسه مزرعه تحقیقاتی با سایر مزارع، انتخاب تعداد مناسبی از کشاورزان، در نظر گرفتن فرصت کافی برای بحث و گفتگو و انتقال تجارب کشاورزان، هماهنگی و برنامه‌ریزی مناسب درخصوص کیفیت اجرای روز مزرعه تلاش شود.

5- در انتخاب کشاورزان همکار طرحها لازم است سطح سواد، میزان آشنایی آنان با روشهای اجرای طرحها، مشارکت آنها در کلاسها و بازدیدهای ترویجی، مورد توجه قرار گیرد.

6- با توجه به تاثیر نظارت و بازدید محقق و کارشناس از پروژه های مزرعه ای انتقال یافته ها در طول دوره اجرایی پروژه لازم است، نظارت و تعداد بازدید آنها از نظر کمی و کیفی ارتقاء داده شود.

7- ترتیبی داده شود که تعداد وکیفیت بازدید‌های ترویجی سایر کشاورزان از پروژه های انتقال یافته‌ها ارتقا یابد.

8- دستور العمل‌های پروژه های تحقیقی ترویجی بر اساس نتایج تحقیق حاضر بازنگری، اصلاح و تکمیل گردد.

منابع‌ 1- اقبالیان‌، پری‌، (1381)، بررسی‌ مقایسه‌ای‌ میزان‌ موفقیت‌ برنامه‌های‌ انتقال‌ یافته‌های‌ تحقیقاتی‌ ازدیدگاه‌ کارکنان‌ ترویج‌ مجری‌ طرح‌ها، پایان‌ نامه‌ کارشناسی‌ ارشد، دانشگاه‌ تهران‌.

2- سوان‌ سون‌، برتون‌ و دیگران‌ (1381)، بهبود ترویج‌ کشاورزی‌، ترجمه‌ غلامحسین‌ صالح‌ نسب‌،انتشارات‌ معاونت‌ ترویج‌ و نظام‌ بهره‌برداری‌، وزارت‌ جهاد کشاورزی‌.

3- کرمی‌ دهکردی‌، اسماعیل‌، (1377)، گرایش‌ محققان‌ پیرامون‌ مشارکت‌ با کارکنان‌ ترویج‌ کشاورزی‌،پایان‌ نامه‌ کارشناسی‌ ارشد، دانشگاه‌ تربیت‌ مدرس‌.

4- کرمی‌، عزت‌ ا...، (1371)، «نیاز به‌ نظام‌ تحقیقات‌ و ترویج‌ مزرعه‌ای‌ در ایران‌»، مجموعه‌ مقالات‌ششمین‌ سمینار علمی‌ ترویج‌ کشاورزی‌ کشور، انتشارات‌ سازمان‌ تحقیقات‌، آموزش‌ و ترویج‌ کشاورزی‌.

5- کلانتری‌، خلیل‌ و مجید میرگوهر، (1382)، «بررسی‌ عوامل‌ مؤثر بر سطح‌ و میزان‌ کاربرد دانش‌ فنی‌و نقش‌ آنها در عملکرد زراعت‌ گندم‌»، فصلنامه‌ اقتصاد کشاورزی‌ و توسعه‌، شماره‌ 40.

6- کلانتری‌، خلیل‌، (1382)، پردازش‌ و تحلیل‌ داده‌ها در تحقیقات‌ اجتماعی‌ - اقتصادی‌، نشرشریف‌.

7- کمیته بازنگری‌ طرح‌های‌ تحقیق‌ ترویجی‌ و انتقال‌ یافته‌ها، (1377)، دستورالعمل‌ برنامه‌های‌ انتقال‌یافته‌ها، سازمان‌ تحقیقات‌، آموزش‌ و ترویج‌، وزارت‌ کشاورزی‌.

8- محمدزاده‌، جبرئیل‌ و حسن‌ صدیقی‌، (1382)، «بررسی‌ پیوندهای‌ حرفه‌ای‌ بین‌ محققان‌ وکارشناسان‌ ترویج‌ در نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ کشاورزی‌»، فصلنامه‌ اقتصاد کشاورزی‌ و توسعه‌، شماره‌ 40.

9- موحدی‌، رضا، (1377)، بررسی‌ اثربخشی‌ طرح‌های‌ تحقیقی‌ ترویجی‌ از دیدگاه‌ مروجان‌ ومحققان‌ استان‌های‌ لرستان‌ و کرمانشاه‌، پایان‌ نامه‌ کارشناسی‌ ارشد، دانشگاه‌ تربیت‌ مدرس‌.

10- منفرد، نوذر و دیگران‌، (1379)، ارزیابی‌ طرح‌های‌ مشترک‌ تحقیقی‌ ترویجی‌ اجرا شده‌ دراستان‌های‌ فارس‌، بوشهر، کهکیلویه‌ و بویراحمد، خوزستان‌، دفتر مطالعات‌ و بررسی‌ روش‌های‌ترویجی‌، سازمان‌ تحقیقات‌، آموزش‌ و ترویج‌ کشاورزی‌.

11- Agbamu J.(2000), Agricultural Research - Extension linkage systems: An International Perspective, Agricultural Research and Extension Network,Department for International Development, U.K.

12- Anenias.L.C, (2002), Extension-research participation cites strategies for R&E linkage, BAR chronicle, Vol.3, No,6, Bureau of Agricultural Research, Department of Agriculture, Philipines.

13- Brion, Carmela, B.

(2002), Luzon R & D managers revitalize OFR program, BAR chronicle, vol.

3.

No 4, monthly publication, Burean of Agricultural Research; Department of Agriculture, Philipins.

http://www.bar.gov.ph/bar-chronicle1/2002/feb02-16-28-lnzonrd.asp.

14- Kaimowite, D.

(1991), The evaluation of links between research and education (4th.ed.), Holt, Rinehart and Winston, Inc.

Orlando, Florida.

15- Mundy, P.(1992), Research - Extension linkages: Approaches and concepts, [online], Available at: http;//www.mund.com/02 approach.htm.

16- Roling, N, (1990), The argricultural research-technology transfer interface: A Knowledge system perspective, In D.

Kaimowitz, (ed).

Making the link-argricultural research and technology transfer in developing countries, Westview press, Boulder.

ردیفدلایل عدم بکار گیری نکات فنیفراوانیدرصد1عدم دسترسی به موقع به نهاده‌ها و وسایل مورد نیاز656/512عدم اطلاع کافی از آنها233/183عدم کارائی یافته‌ها و توصیه‌ها175/134هزینه اضافه کاربرد توصیه‌ها167/125عدم تطابق یافته‌ها و توصیه‌های تحقیقاتی با شرایط منطقه18/06سایر موارد42/3جمعجمع126100 متغیرکشاورزان همکارکشاورزان همکارکشاورزان همکارکشاورزان غیر همکارکشاورزان غیر همکارکشاورزان غیر همکارمتغیرسال 82سال 83میانگین دو سالهسال 82سال 83میانگین دوسالهمیانگین عملکرد گندم آبی409345214307353034493489میانگین عملکرد گندم دیم195122372094155616721614 ردیفمتغیرهای مورد مقایسهمقدار tSigX1سن356/0722/0X2سابقه کار کشاورزی473/0637/0X3سطح سواد و تحصیلات758/1080/0X4میزان کل زمین کشاورزی240/0810/0X5مقدار زمین آبی709/0479/0X6مقدار زمین دیم015/1311/0X7فاصله مزرعه تا مرکز خدمات316/1189/0X8تعداد دفعات دریافت وام**717/4000/0X9تعداد تماس با مروج یا کارشناس در سال**218/15000/0X10تعداد کلاس‌های ترویج شرکت کرده در سال**447/7000/0X11تعداد بازدیدهای ترویجی در سال**851/7000/0X12عملکرد گندم آبی در سال 1382**206/3002/3X13عملکرد گندم آبی در سال 1383**439/4000/0X14عملکرد گندم دیم در سال 1382**369/2021/0X15عملکرد گندم دیم در سال 1383**230/2002/0