فرار مغزها پدیده ای پیچیده و چندلایه است. آنها که کشور خود را ترک میکنند تا در دیاری دیگر ساکن شوند برای این اقدام خود دلایل گوناگونی دارند. برخی از این دلایل به دافعه های داخلی برمی گردد و برخی دیگر به جاذبه های خارجی مربوط می شود.
نوشته حاضر تلاش می کند تا برخی زوایای تاریک در این عرصه را روشن کند.
بیان مسئله :
1_ آیا عوامل اقتصادی باعث گرایش و در نتیجه فرار مغزها به سوی کشورهای دیگر می شود؟
2_ آیا عوامل سیاسی باعث گرایش و رانده شدن متخصصان می شود؟
3_ آیا عوامل اجتماعی باث جذب و مهاجرت متخصصان به خارج از کشور می شود؟
4_ آیا عوامل ایدئولوژیک در مهاجرت متخصصان تأثیر دارد؟
5_ تأثیر عوامل فرهنگی و علمی در مهاجرت و سوق دادن مغزها به خارج قدر می تواند باشد؟
فرضیه های تحقیق :
1_ شاید عوامل اقتصادی از قبیل نابرابری دستمزدها، امکانات سبب گریز نیروی انسانی ماهر از کشورهای توسعه نیافته و جذب آنها به کشورهای توسعه یافته و پیشرفته صنعتی گردد.
2_ ممکن است عوامل اجتماعی نظیر نابرابری در امکانات اجتماعی از جمله امکانات رفاهی و بهداشتی و ... در جذب نیروهای متخصص تأثیرگذار باشد؟
3_ احتمالاً عوامل سیاسی نظیر کودتای نظامی _ دگرگونیهای ریشه ای نظیر انقلابها باعث فرار و مهاجرت عده ای ازمتخصصان به خارج از کشور می شود؟
4_ شاید عوامل ایدئولوژیک (همچنین ایدئولوژی کمونیستی سبب گریز دانشمندان و اندیشمندان ساخاروف و سولژنیتسین به غرب شد) در مهاجرت و گریز متخصصان و اندیشمندان تأثیرگذار باشد.
5_ ممکن است عوامل فرهنگی و علمی از قبیل تفاوتهای نظام آموزشی، امکانات پژوهشی و تحقیقی و غیره موجب اشتیاق بیشتر اندیشمندان و متخصصان برای مهاجرت باشد.
ضرورت و اهمیت توجه به فرار مغزها :
* اهمیت نیروی انسانی متخصص و ماهر :
جامعه ایران اکنون نشانه هایی از نگرانی درباره مغزهای اندیشمند و متخصص که جذب جوامع غربی شده اند از خود بروز می دهد. حتی قشر شکاک و بدبین به تخصص نیز پذیرفته است که توسعه جامعه بدون وجود متخصصان مردمی و ملی امری محال است. واقعیت این است که نیروی انسانی بویژه نیروی متخصص و ماهر در توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی هر جامعه نقش اساسی ایفا می کند. وجود نیروی انسانی متخصص و ماهر است که سرمایه مادی را به کار می گیرد اهمیت نیروی انسانی تا بدان حد است که نظریه پردازان آن را به منزله ثروت اصلی یک جامعه دانسته اند که توانمندی آن آهنگ و قابلیت توسعه جامعه را تعیین می کند. چرا که کمبود یا فقدان آن موجب عقب ماندگی جامعه می شود. حال که جامعه ایران در جهت مرمت، بازسازی و برتر از همه توسعه گام برمی دارد شدیداً نیاز به نیروی متخصص دارد بعبارت دیگر تا زمانی که سرمایه های انسانی متخصص و ماهر با مایه های توسعه یافتگی بوجود نیایند و تا انسانهای توسعه یافته امور روند توسعه را در دست نگیرند توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی نمی تواند به سادگی و باموفقیت مسیر عادی خود را در پیش گیرد.
پدیده مهاجرت متخصصان :
جامعه شناسان و نیز اقتصاد دانان معمولا در تبیین پدیده مهاجرت از عوامل دافعه داخلی و جاذبه خارجی استفاده می کنند و معتقدند که افراد غالباً تحت تأثیر عوامل جذب کننده نقاط مهاجرپذیر (مقصد) و عوامل دفع کننده نقاط مهاجر فرست (مبداء) اقدام به مهاجرت می کنند. طبق این نظریه میان مقصد و مبدا تفاوتهای فاحشی در سطوح و بخشهای مختلف اقتصادی فرهنگی سیاسی و ایدئولوژیکی وجود دارد که عامل عمده ای در مهاجرت افراد به آن نقاط است باید توجه داشت که کنترل نیروی انسانی متخصص سطح بالا که در داخل کشور تحصیل کرده اند، موضوعی بسیار حساس است نترل مهاجرت، بالقوه نقض حقوق بشر و آزادی انتخاب محل کار فرد است و لذا به سادگی قابل اجرا نیست.