اسباب بازی در زندگی نقش مهم و موثری دارد اسباب بازی برای کودکان نوعی غذای روانی است کودکان به هنگام بازی مخصوصاً با اسباب بازیهایی که جنبه ی فکری و آموزش دارند می توانند به فعالیت های ذهنی ، حرکتی و روانی بپردازند.
ویژگی های اسباب بازی
اسباب بازی باید ویژگی های خاصی داشته باشد که شامل :
1 اسباب بازی باید همواره مناسب سن ، علاقه و درخور توانایی های ذهنی و رشدی کودک باشد.
2 اسباب بازی باید وسیله رشد کودک باشد او را به حرکت ، تفکر و اراده و به مبارزه و تلاش فرا خواند .
3 اسباب بازی باید به پرورش حواس کودک به ویژه ایجاد هماهنگی بین حرکات چشم و حرکات ظریف است کمک کند.
4 اسباب بازی که در اختیار کودک قرار می گیرد باید مطمئن و بی خطر باشد .
انواع اسباب بازی
اسباب بازی ها بر اساس دامنه تاثیر آن به 2 دسته ی : 1 سازمان یافته 2 سازمان نیافته
اسباب بازی های سازمان یافته شکل مشخصی و از پیش تعیین شده دارند و دامنه ی تاثیر آن ها محدود می باشد که خود به 6 دسته :
الف ) ویژه خرد سالان که شامل 1 وسایل متحرک مثل : قطعات رنگی و سبک و متصل به هم که با جریان مختصر هوا به حرکت در می آیند 2 کرادل : روی گهواره ی کودک آویزان می شود
آویز : در معرض دید کودک است تا آنها را ببیند و بگیرد 4 جغجغه : که باعث پرورش حس شنوایی با آموزش اصوات متفاوت و تحریک حس بینایی می شود.
ب ) برای جلب توجه کودک : برای کودکانی که علاقه بازی کردن با اسباب بازی از خود نشان نمی دهند که وسایل این گروه با کمترین عمل نتیجه ی زیادی عاید می سازد و به خوبی می توانند حواس ذهنی کودک را تحریک سازند.
ج ) اسباب بازی محرک: این نوع اسباب بازی ها برای تمرین و تقویت عضلات ، مصرف انرژی ، ایجاد تعادل و ..
مفیدند .
د ) اسباب بازی هایی برای تقویت مهارت های دستی و هماهنگی چشم و دست : باعث تقویت حرکات ظریف دست می شوند مانند : نخ و مهره ، تخته های سوراخ دار ، پیچ کردنی ، سوار کردنی و.
جفت کردنی
ه ) اسباب بازی های تشخیصی : به کمک این اسباب بازی کودک اشکال هندسی را می شناسد ، با مفاهیم اندازه وحجم آشنا می شود مثل : پازل های جاگذاردنی
و ) اسباب بازی های گویشی و زبانی مانند : دومینو ، لوتوی ارتباط ، پازل ، کارتهای قصه گو و کتابهای تصویری
اسباب بازی های سازمان نیافته
اسباب بازی هایی هستند که شکل از پیش تعیین شده ای ندارند و کودکان می توانند از خلاقیت و ابتکار خود استفاده کنند و فعالیتهای نویی را انجام دهند .
وسایل این گروه به 3 دسته عمده 1 اسباب بازی های ساختنی 2 وسایل برای بازیهای خلاقه 3 وسایل برای بازیهای تصوری
1 اسباب بازی های ساختنی : مکعب های چوبی یا پلاستیکی و لگو دو نوع مهم این اسباب بازی ها هستند و
2 وسایل لازم برای بازیهای خلاقه : بازیهای خلاقه وسیله غیر کلامی برای بیان احساسات و علاقه کودکان است مثل مداد رنگی و آبرنگ
3 وسایل لازم برای بازی تصوری : بازی تصوری باعث فعالیتهای حرکتی کودک می شود و حس کنجکاوی و اکتشاف او را تحریک می کند مثل عروسک ، خمیر مجسمه ، شن و آب ( صفحات 100 88 روانشناسی بازی ، محمد علی احمد وند ) .
نقش بازی در رشد شخصیت
بدیهی به نظر می رسد که هر کودکی « چارچوب مرجع خصوصی » مفاهیم و افکار ویژه .
مصطلح خود را می سازند که کم و بیش با دنیای مورد توافق همگان هماهنگ بوده اما اغلب پیچیده تعریف شده و همیشه توام با واکنش های هیجانی و پاسخ های عاطفی شدید و مداوم می باشد که به عنوان رابطه ویژه وی به ان محیط تلقی می گردد بنابراین با این دید به کودک نگاه می کنیم که او می آموزد در این دنیای توافق شده آشکارا زندگی کند در حالی که به طور فزاینده ای از ارزش ها ، مفاهیم ، احساسات و واکنش های هیجانی دنیای خصوصی خود در مقابل دیگران محافظت می کند .
لذا کودک از هر چیزی درس گرفته و هر راهی که موجبات ارتباط او با پاسخ هیجانی و عاطفی که در دوران اولیه یادگیری تجربه کرده است را فراهم می آورد ، می آموزد .
بدیهی به نظر می رسد که هر کودکی « چارچوب مرجع خصوصی » مفاهیم و افکار ویژه .
مصطلح خود را می سازند که کم و بیش با دنیای مورد توافق همگان هماهنگ بوده اما اغلب پیچیده تعریف شده و همیشه توام با واکنش های هیجانی و پاسخ های عاطفی شدید و مداوم می باشد که به عنوان رابطه ویژه وی به ان محیط تلقی می گردد بنابراین با این دید به کودک نگاه می کنیم که او می آموزد در این دنیای توافق شده آشکارا زندگی کند در حالی که به طور فزاینده ای از ارزش ها ، مفاهیم ، احساسات و واکنش های هیجانی دنیای خصوصی خود در مقابل دیگران محافظت می کند .
لذا کودک از هر چیزی درس گرفته و هر راهی که موجبات ارتباط او با پاسخ هیجانی و عاطفی که در دوران اولیه یادگیری تجربه کرده است را فراهم می آورد ، می آموزد .
شیوه عکس العمل او نسبت به بزرگسالان و دیگران در ابتدا به عنوان یک ارگانیسم فعال هنگامی که الگوهای خود را تغییر می دهد و یا ترک می کند ممکن است به صورت یک حالت یا واکنش استقرار یافته ای در او درآید او دنیا را نه تنها از دید افکار و رفتاری که از او انتظار بیان آن می رود مشاهده و ادراک می کند بلکه از طریق هیجانی و مفاهیم عاطفی ـ که او آنها را همانگونه که به او ارائه می شود درک می کند ـ نیز ملاحظه می نماید .
بنابراین باید تاکید کنیم که کودک در روند رشد شخصیت از طریق تغییر مداوم آگاهی خود از جهان طراحی مداوم ادراک خود از مردم و موقعیت ها و شرایط بر اساس مفاهیم در حال تغییر آنها و اهم مطالب مهم برای خود او پخته تر و بالغ تر می گردد .(ص 31) کارکردهای بازی بازی به عنوان وسیله ای جهت آشکار کردن فرایند رشد شخصیت نکاه کنیم که به موجب آن کودک یاد می گیرد و این تغییرات و دگرگونی های گوناگون را از طریق کشف ، دستکاری کردن و استفاده کردن از اشیاء ، حیوانات ، مردم و وقایع به عنوان فرصتهایی جهت خلق زندگی شخصی خود به طور مکرر تمرین می کند.
کودک به آهستگی و اغلب با بی میلی اما گاهی نیز با اشتیاق تلاش می کند و سردرگمی ها ، پریشانی ها و فضاها غلبه یافته و مهارت های زندگی کردن در جهان پیشرفته را کسب نماید شاید ما فعالیتهای کودک را به عنوان بازی در نظر بگیریم زیرا که فکر می کنیم او کم و بیش در حال امتحان کردن است .
کودک به وسیله بازی با مجموعه گذشته اش از طریق آشنا سازی مجدد و مستمر خود با حال ـ پیوند می یابد .
می توان گفت که زندگی بزرگسالان در مقیاس وسیعتر همان بازی است اما ما دیگر آن را بازی نمی شناسیم .
اوقات فراغت بزرگسالان و علاقه مندی آنها به سرگرمی ، غالباً نقش های کم .
بیش مرسومی را ایجاد می کنند که در آن بزرگسالان می توانند از الگو های معمول و انتظارات مرسوم غیر قابل اجتناب خود فرار کنند همانطور که در بازی قمار این کار را می کنند .
( ص 37، 36 بازی درمانی ، ترجمه خدیجه آرین ) بر اساس نظر پیاژه 3 دسته اصلی بازی ها را از یکدیگر مجزا نماییم : 1 ـ بازیهای تمرینی که معنای کلی این بازیها همان play در زبان انگلیسی می باشد که با game متفاوت است این اصطلاح به معنای فعالیت لذت بخشی همراه با مهارتهای بدنی است .
2 ـ بازیهای سمبلیک و نمادین ، آن دسته از بازیهایی هستند که هر کودکی خود آن را درست کرده و به تنهایی بازی می کنند و معمولاً در اینگونه بازیها مقدار زیادی تقلید و وانمود سازی وجود دارد .
3 ـ بازیهای با قاعده : بازیهایی اجتماعی می باشند که دارای قواعد و مقرراتی بوده و توسط گروه تحمیل می شود ، نقض مقررات در این بازیها محکوم است (ص 16 ، بازی درمانی ، ترجمه خدیجه آرین ).
روش های نوین آموزش مفاهیم بازی بازی زیر بنای یادگیری کودکان می باشد و رشد جسمی ، اجتماعی ، عاطفی و ذهنی کودک بستگی به این فعالیت دارد هر چند فرصت برای بازی یک بعد اساسی از برنامه کودکستان می باشد کودکان از طریق تماس دستکاری و کاوش و آزمایش به جهان پیرامون خود پی می برند آنها از طریق تعامل با بچه های دیگر بزرگسالان به خود و روابطشان با دیگران پی می برند .
بچه ها از طریق بازی از بزرگترها تقلید می کنند و تجربه میکنند که به عنوان یک پرستار ، یک مامور آتش نشانی یا ماهیگیر و دکتر و ...
باشند .
آنها از طریق بازی یاد می گیرند که چگونه مشکلات را حل کنند و چگونه با همکاری دیگران کار کنند.
کودکان به انواع متفاوتی از بازی که به موقعیت و نیازهای خاصی بستگی دارند می پردازند انواع مختلف از رده های بازی از مشاهده غیر فعال تا مشارکت در بازی گروهی به برنامه ریزی و همکاری نیاز دارد در کودکستان ها انواع مختلفی ارزیابی ها مورد تشویق قرار می گیرند.
بازی مشارکتی: (Coaperative) وقتی کودکان با یکدیگر بازی می کنند و مواد و فعالیت های مشابه را به طور مشترک بک یک شیوه ی غیر سازماندهی شده استفاده می کنند بازی مشارکتی صورت می گیرد این نوع بازی نیاز به یک هدف سازماندهی شده دارد.
بازی منفرد: (Solitary Play) در بازی منفرد کودکان به تنهایی و مستقلاً بازی می کنند بدون اینکه به دیگران مراجعه کنند بچه هایی که بازی را می بیند و سوال هایی می پرسند و پیشنهادهایی می دهند اما وارد بازی نمی شوند گفته می شود در بازی به عنوان مشاهده گر مشغولند و بچه هایی که به سادگی کنار هم دیگر با وسایل بازی مشابه بازی می کنند به بازی موازی مشغولند.
(بازی و یادگیری صفحه 5 ) مراحل بازی: مراحل پیچیده ای از بازی وجود دارد اولین مرحله ی بازی جست و جوی ساده و دست کاری وسایل بازی است به عنوان مثال خط خطی (Sribbling) کردن با مداد شمعی، ریخت و پاش کردن، عقب و جلو کردن، شن بازی، (Feeling Send) و به صدا در آوردن یک زنگ .
همان طوری که بچه ها شروع می کنند به استفاده از اشیاء به عنوان نمادهایی به جای چیزهای دیگری می گوییم آنها با بازی نمادین مشغولند به عنوان مثال کودک ممکن است دو قطعه به هم وصل کند تا یک هواپیما یا ممکن است از تکه های به هم وصل شده یک قایق بسازد این مرحله از بازی است که توسط بسیاری از بچه های کودکستانی انجام می شود و به اعتقاد پیاژه اینها در مرحله پیش عملیاتی به سر می برند چنانکه کودکان قادر باشند به طور هماهنگ بازی کنند آنها شروع به بازی هایی می کنند که خودشان قوانین را ابداع کرده اند، اغلب این قوانین تغییر می کنند به طور معمول بازیکنان با تلاش کمی با همه بزرگسالانی که با انعطاف پذیری در قوانین سردرگم شده اند، سازگار شوند بیشتر دانش آموزان کودکستانی برای سطح پیچیده ای از بازی با مقررات انعطاف ناپذیر آمادگی ندارند.
بازی خود انگیخته : در یک محیط فعالیت ، محدود مشخصه ای اثر بخش برنامه ی کودکستان است بعد از آماده کردن یک محیط غنی، علم نقش بسزایی در توسعه دادن بازی با مشاهده کردن بچه ها، تعامل با آنها، دادن اطلاعات بیشتر و غیره دارد.
بر طبق نظر پیاژه کودکان از طریق بازی ، یک مفهومی از نظم و معنی درستی ایجاد می کنند آنها همیشه در حل سازمان دهی و بازسازی دانش و تجربیات جدید هستند.
تجربه : از عوامل موثر بر روی بازی کودکان تجربه می باشد در یک کلاس کودکستان ممکن است بعضی از کودکان باشند که نمی دانند چگونه به طور سازنده و ابتکاری بازی کنند آنها فعالیت های جسمی همچون جهیدن، دویدن، تاب خوردن مشغول هستند اما قادر نیستند خیلی زیاد تمرکز کنند، یک ایده را از طریق سطوح مختلف بازی رشد دهند این بچه ها ممکن است به فعالیت های آرام تری مثل تماشای تلویزیون مشغول شوند تمایلات طبیعی آنها در کند و کار کردن و پرسیدن سوالهایی است که ممکن است مورد تشویق قرار نگیرند به همین دلیل معلمان باید به بچه ها در رشد دادن تصورات کمک کنند و در بعضی موارد الگوهایی با به عهده گرفتن نقش یک بچه و وارد شدن در بازی دسترس آنان قرار دهند.
کودکان با انواع متفاوتی از تجربیات در خانه، گروه های بازی به کودکستان می آیند بنابراین واکنش های آنان به برنامه های کودکستان بالا گوناگون باشند در اغلب برنامه ها، شرایط و محیط های مختلف بر اساس امکانات به خصوص آن محیط تنظیم شده است و والدین و مربیان باید شیوه های خود را با توجه به این محدوده تغییر دهند.
بازی در زندگی کودکان نقش مهمی دارد کودک نه تنها از بازی لذت می برد بلکه در ضمن بازی فرصت های خوبی برای بیان احساسات خود پیدا می کند بازی در رشد عاطفی کودکان موثر است علاوه بر این که کودک ضمن بازی طرز ابراز عواطف مخالف را فرا می گیرد بتدریج بهتر می تواند عواطف خویش را کنترل نماید صحبت کودکان نسبت به هم مانع ایجاد می کند اضطراب و ناراحتی در میان ایشان است بازی در رشد اجتماعی و عقلانی کودک نیز تاثیر دارد مشکلاتی که کودک در بازی با آن ها رو به رو می شود و کوشش وی برای حل آن ها قدرت او را برای برخورد به مسائل در دوره های بعدی زندگی افزایش می دهد .
بعضی از روان شناسان تصور می کنند فرق بازی با کار این است که بازی هدف و رای خود ندارد در صورتی که کار برای رسیدن به هدف معین صورت می گیرد بچه ها در بازی ممکن است هدف مشخصی نداشته باشند ولی بسیاری هدف های اساسی ترتیبی را در زمینه اجتماعی ، عاطفی ،عقلانی و بدنی برای کودکان از طریق بازی می توان تامین نمود گاهی مربیان یا والدین اهمیت بازی را در رشد و نمو کودکان درک نمی کنند و به جای اینکه کودکان را به بازی تشویق نمایند مانع شرکت ایشان در بازی می شوند بچه از طرق بازی می تواند اعضا و عضلات خود را قوی و سالم سازد و خود را از حالت رکود و افسردگی نجات دهد شرکت بچه در بازی او را از حال تفرد خارج می سازد و روح همکاری ، اشتراک ساعی و رفاقت را در او بوجود می آورد کودکان در سال های اول زندگی زیاد به بزی های جمعی علاقه ندارند ولی از 3 سالگی میل و رغبت به بازی با کودکان هم سن در آن ها به وجود می آید و در 5 سالگی بازی با هم سن ها حتی برای مدت طولانی مورد علاقه کودکان است .
( روان شناسی تربیتی ـ ص 124 ـ دکتر علی شریعت مداری ) منابع و ماخذ 1 .
احمد وند ، محمد علی ـ روان شناسی بازی ـ انتشارات پیام نور ، تهران .
1381 2 .
شریعتمداری ، علی ، روان شناسی تربیتی 3 .
اگاری ، ل ، لندرث ، ترجمه : آرین ، خدیجه ، بازی درمانی ( دینامسیم مشاوره با کودکان .
انتشارات اطلاعات ، تهران .1370 4 .
دارابی ، مهر انگیزـ شامانیان ، زهرا ، بازی های دبستانی ( جدول اول ) ، انتشارات استاد یار ، تهران 1381