سرمایه انسانی ماهر یکی از عوامل انکار ناپذیر در توسعه اجتماعی و اقتصادی هر جامعه است.مهاجرت افراد متخصص در واقع به معنای انتقال نیروی انسانی ماهر از کشورهای مبدا(عموما کشورهای جهان سوم یعنی دقیقا همان کشورهایی که نیاز مبرم به نیروی کارآزموده و متخصص دارند)به کشورهای پیشرفته می باشند.
خروج این سرمایه انسانی زنگ خطری برای کشورهای جهان سوم به حساب می آید ، زیرا نه تنها این گونه کشورها را با تنگنای نیروی انسانی ماهر روبه رو می سازد که جبران آن بسیار مشکل است بلکه وابستگی این کشورها را نیز به کشورهای صنعتی هروز فزون تر می کند.ایران در زمره کشورهایی است که با مساله فرار مغزها روبرو بوده و مهاجرت متخصصان آن در سطح بالایی قرار دارد(جدول شماره1).کشورهای مهاجر فرست را برحسب بالاترین مهاجرت افراد تحصیلکرده در سال 2000 نشان می دهد.بر اساس جدول زیر ایران در سال 2000 با بیش از 300 هزار مهاجر نیروی انسانی ماهر در رتبه پانزدهم قرار داشته است.
اگرچه ایران از نظر قدر مطلق تعداد مهاجران در سال 2000 در ردیف پانزدهم بوده است ، ولی در بین کشورهای فوق به لحاظ نسبت تعداد مهاجران تحصیلکرده به کل مهاجران ایران جزو 4 کشور اول با بالاترین نرخ مهاجرت تحصیلکرده ها بود است.(جدول شماره 2)
عوامل موثر بر مهاجرت نیروی انسانی ماهر در کشورهای مبدا (عوامل دافعه)
1-پایین بودن سطح توسعه و درامد سرانه کشور:
پژوهش های مختلف نشان می دهد که ارتباط نیرومندی بین مهاجرت افراد تحصیلکرده و سطح توسعه و درامد سرانه کشور وجود دارد در واقع شکاف بین سطح زندگی و درامد سرانه کشورهای ثروتمند و کمتر برخوردار یکی از عوامل مهاجرت افراد تحصیلکرده به کشورهای پیشرفته است.مهارت نهاده ای است که دستمزد آن را عرضه و تقاضای بین المللی تعیین می کند، در حالی که دستمزد افراد بی سواد ،غیر ماهر و غیر متخصص را عرضه و تقاضای داخلی کشور تعیین می کند.در واقع افراد ماهر و متخصص به دلیل وجود تقاضا در کشورهای دیگر از انتخاب بالاتری برخوردار بوده و در صورت پایین بودن سطح دستمزد در کشور مبدا سهل تر و کم هزینه تر می توانند اقدام به مهاجرت نمایند.
فیزیکدان ها ، متخصصین و تحلیلگران مالی ، حسابداران ، ریاضیدان ها ، پزشکان متخصص ، مهندسان به ویژه در رشته های نفت و گاز ، پتروشیمی ،صنایع ، کامپیوتر و ....
دارای تقاضای نسبتا زیادی در کشورهای پیشرفته بوده و از احتمال بیشتری برای مهاجرت برخوردارند.
2-سایر عوامل اقتصادی :علاوه بر درامد سرانه و تفاوتهای درامد بین کشور مبدا و مقصد، سایر عوامل اقتصادی مانند نرخ بیکاری در کشور مبدا میزان مهاجرت افراد ماهر افزایش یابد.
3-نظام آموزش عالی : در اکثر کشورهای در حال توسعه تقاضا برای آموزش عالی بسیار بالا است.
علت اصلی بالا بودن تقاضا در این کشورها از یک طرف مربوط به موقعیت و پرستیژ دارندگان مدرک تحصیلی عالی و از یک طرف دیگر به دلیل رایگان بودن بخش عمده نظام آموزشی عالی است که ریشه در دولتی بودن آن دارد.متاسفانه با وجود بالا بودن تقاضا برای ورود به دانشگاه ، نظام اقتصادی قابلیت جلب خیل عظیم فارغ التحصیلان را نداشته و نتیجه آن عرضه مازاد فارغ التحصیلان دانشگاهی است که نمی توانند در اقتصاد داخلی جذب شوند.با بالا رفتن نرخ بیکاری فارغ التحصیلان احتمال مهاجرت آنان نیز افزایش می یابد.علاوه بر این نظام آموزش عالی در اکثر کشورهای در حال توسعه از دو ویژگی دیگر نیز برخوردار است که روند مهاجرت را تسریع می نماید: الف- از یک طرف نظام آموزش عالی افراد زیادی را در رشته هایی آموزش می دهد که ارتباط ظعیفی با نیازهای اقتصادی – اجتماعی کشور دارد.
ب- از طرف دیگر افراد زیادی در رشته ها و تخصص های با بالاترین کیفیت آموزش می بینند که با نیازهای حرفه ای کشورهای پیشرفته تناسب بیشتری دارد.
پژوهش های متعدد نشان می دهد که مهاجران تحصیلکرده در هر دو دسته آموزشی وجود دارند ؛ اگرچه عوامل تعیین کننده در مهاجرت آنها متفاوت می باشد.افرادی که در رشته های علوم انسانی و تا حد کمتری علوم اجتماعی و دیگر رشته های کمتر کاربردی تحصیل کرده اند ، دست به مهاجرت می زنند عمدتا به دلیل اینکه بازار کار داخلی امکان بکارگیری آنها را ندارد.به عکس افرادی که در تخصص های کاربردی و رشته های مهندسی ، پزشکی و علوم تحصیل کرد اند مهاجرت می کنند و دلیل عمده مهاجرت آنها نه بیکاری که بیشتر شکاف درامدی بین کشورمبدا و مقصد می باشد.
4-شرایط کار علاوه بر متغیر های اقتصادی عوامل غیر پولی و غیر مادی نیز در مهاجرت افراد تحصیلکرده تاثیر بسزایی دارد اگرچه این عوامل می تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشدولی به هر حال می توان به طور کلی آنها را به موارد زیر طبقه بندی کرد: الف- انعطاف ناپذیر بودن ساختارهای نظام آموزشی و پژوهشی به دلیل نبود نظام آموزشی انگیزشی ب- پایین بودن فرصت پیشرفت علمی به دلیل وجود دیوانسالاری سنتی و دست و پاگیر ج- ضعیف بودن امکان ارتباط متخصصین داخلی با متخصصین خارج از کشور در جهت پیشرفت های علمی د- پیچیده و زمان بر بودن نظام گزینش و استخدام ه- کمبود امکانات پژوهشی و عدم ارتباط پژوهش ها با نیازهای ملموس جامعه و- نبود یا ضعیف بودن نظام شایسته سالاری در استخدام ، ارتقا و پیشرفت علمی و حرفه ای 5-عوامل سیاسی و اجتماعی: عوامل سیاسی و اجتماعی فرهنگی نیز در مهاجرت نقش عمده ای دارند.که اهمیت آن کمتر از عوامل اقتصادی نیست.
ناآرامی ها ،خشونت ها ، تبعیض های اجتماعی ، سرکوب فکری، نبود آزادی های فردی ، مدنی ،سیاسی و اجتماعی به طور اجتناب ناپذیری در مهاجرت متخصصین موثر است.در واقع متخصصین نسبت به عوامل سیاسی و اجتماعی حساس تر و آسیب پذیرتر بوده و با محدود شدن حقوق سیاسی و مدنی ، افراد متعلق به طبقه اندیشمند به شدت عکس العمل نشان داده و به اصطلاح با پاهای خود رای می دهند(از کشور خارج می شوند) وجود تنوع عقاید سیاسی تکثر گرایی و چند صدایی و پذیرش مشارکت افراد تحصیلکرده در اداره امور کشور موجب می شود که فضای سیاسی کشور از سلامت بیشتری برخوردار شده و مانع مهاجرت متخصصان شود.به عکس بحران های دانشگاهی و تبعیض فرهنگی ، جنسیتی ، مذهبی و ایدئولوژیکی نقش موثری در مهاجرت افراد تحصیلکرده دارد.
جدول شماره 1-کشورهای مهاجر فرست با بالاترین مهاجرت افراد تحصیلکرده در سال 2000 جدول شماره 2-نسبت تعداد مهاجران تحصیلکرده به کل مهاجران دکتر غلامعلی فرجادی منبع Rastak.com برگرفته شده از روزنامه دنیای اقتصاد ردیفکشورتعداد مهاجران تحصیلکرده (هزار نفر)1انگلستان14412فیلیپین11263هند10374مکزیک9235آلمان8486چین8167جمهوری کره6528کانادا5169ویتنام50610لهستان44911ایالت متحده43112ایتالیا40813کوبا33214فرانسه31215ایران308 ردیفکشورکل مهاجر (هزار نفر)تعداد مهاجران تحصیلکرده (هزار نفر)نسبت مهاجران تحصیلکرده به کل مهاجران1فیلیپین168011261/672هند171510375/603جمهوری کره8595161/604ایران5273085/58