چربیها نیز مانند مواد قندی و نشاستهای در بدن تولید حرارت میکنند.
چربیها در حرارت معمولی جامد هستند.
آن دسته از چربیها که در حرارت معمولی مایع میباشند، به نام روغن شناخته میشوند.
از سوی دیگر چربیها استرهای اسیدهای کربوکسلیک با زنجیر طولانی میباشند.
چربیها و روغنها و مومهایی که در طبیعت یافت میشوند، حاوی استرهایی با جرم مولکولی بالا میباشند که به لیپید نیز معروفند.
دید کلی
چربیها خاصیت انرژی زایی فراوان دارند و هر گرم از آنها 9 کالری انرژی ایجاد میکند.
از این رو مصرف چربیها برای ایجاد حرارت ضروری می باشد.
چربیها دارای اسیدهای چرب لازم برای بدن میباشند و ناقل ویتامینهای محلول در چربی نیز هستند.
به علاوه وجود چربیها در رژیم غذایی کودکان که در حال رشد می باشند حائز اهمیت است.
همچنین جوانان و کسانی که کارهای بدنی سنگین انجام می دهند نیاز بیشتری به چربی دارند.
چربیها در ساختمان غشا یاخته دخالت داشته و در قابلیت نفوذ پذیری غشای سلول اهمیت دارند.
چربیها به دو صورت مشاهده میشوند:
چربیهای مرئی: مثل چربی موجود در کره ، دنبه ، و روغنهای گیاهی
چربیهای نامرئی: مثل چربی موجود در شیر ، زرده تخم مرغ ، گردو ، بادام و ...
.
در زیر دستههای عمده چربیها را مورد مطالعه قرار میدهیم.
اسیدهای چرب
منبع اسیدهای چرب چربیهای طبیعی میباشند و نام خود را از منبعشان برگرفتهاند.
اسیدهای چرب اشباع شدهای که از هیدرولیز چربیها و روغنها بدست آمدهاند، عبارتند از:
اسید لوریک (Lauric acide) به فرمول
اسید پالمتیک (Palmitic acid) به فرمول
اسید استئاریک (Stearic acid) به فرمول
بر اساس منشا بیوسنتزی آنها ، اسیدهای چرب اغلب مشتمل بر زنجیرههای با تعداد کربن زوج میباشند.
یک آزمایش بسیار دقیق و عالی ، کوپلاژ خطی با یک نظم بسیار خاص را در این بیوسنتز نمایان میسازد.
در آزمایش ، اسید استیک به صورت تکی ماکدار شده (14C) به ارگانیسمهای متعددی بصورت غذا داده شده است.
اسیدهای چرب حاصل بصورت یک در میان مارکدار شده میباشند.
CH3 14COOH → CH3 14CH2 CH2 14CH2 CH2 14CH2 … 14COOH
هگزا دکانوئیک (پالمیتیک) اسید مارکدار شده
صابونی شدن
هیدرولیز چربیها را صابونی شدن گویند.
هیدرولیز یا صابونی شدن چربیها ، اسیدهای کربوکسیلیک مربوطه را ایجاد میکند.
مهمترین این اسیدها بین 12 تا 22 کربن دارند و ممکن است غیر اشباع باشند.
اسیدهای چرب غیر اشباع
اسیدهای چرب غیر اشباع موجود در طبیعت قادر به تحمل تبدیلات بیشتری هستند که منجر به تشکیل ساختمانهای غیر معمول میگردند.
به عنوان مثال ، ارشیدونیک اسید است که یک پیش ماده بیولوژیکی برای بسیاری از مواد شیمیایی مهم در بدن انسان است.
مثل پروستاگلاندنیها ، ترمبوکسانها ، پروستاسیکلینها و لوکوتیرینها.
نوعی از پروستاگلاندینها ، باعث درد زایمان ، سقط جنین و قاعدگی است.
نوعی از ترمبوکسانها ، باعث انقباض آزاد ماهیچه و انعقاد خون است.
نوع دیگری از پرستاگلاندینها قویترین بازدارنده طبیعی خصلت چسبندگی پلاکتها و منبسط کننده عروق است و در ضمن در جراحیهای بایپس قلب ، در بیماران کلیوی و غیره مورد استفاده دارد.
گلیسیرید
مواد چربی شامل تری گلیسیریدها ، فسفولیپیدها و کلسترول میباشد.
اگر 30 تا 40 درصد کالری رژیم غذایی از تری گلیسیریدها (ترکیب سه اسید چرب با عاملهای الکلی گلیسرول) تامین شود، میتوان آن را مناسب دانست.
برای آنکه تری گلیسریدها به مصرف تولید انرژی برسند، باید به اسیدهای چرب و گلیسرول تجزیه شوند که این عمل به هنگام هضم و جذب غذا صورت میگیرد، به عبارت دیگر چربیهای رژیم غذایی در روده کوچک به اسیدهای چرب و ذرات خیلی ریز تبدیل شده و در نهایت به جریان خون وارد می شوند.
چربیهای جامد و روغنهای مایع استرهایی هستند که از واکنش اسید چرب سنگین و گلیسیرین بوجود میآیند و گلیسیرید نامیده میشوند.
تعداد کربن اسیدها بین هشت تا بیست و دو میباشد.
مطالعه نشان داده است که اسیدهای موجود در استرها ممکن است از یک نوع نباشند و بطور اتفاقی روی گلیسیرین قرار گرفته باشند.
به عنوان مثال یک مولکول گلیسیرین ممکن است به سه گروه استئارات یا یک مولکول پالمیتات و دو مولکول استئارات و ...
متصل شده باشد.
مواد چربی شامل تری گلیسیریدها ، فسفولیپیدها و کلسترول میباشد.
برای آنکه تری گلیسریدها به مصرف تولید انرژی برسند، باید به اسیدهای چرب و گلیسرول تجزیه شوند که این عمل به هنگام هضم و جذب غذا صورت میگیرد، به عبارت دیگر چربیهای رژیم غذایی در روده کوچک به اسیدهای چرب و ذرات خیلی ریز تبدیل شده و در نهایت به جریان خون وارد می شوند.
چربیهای جامد و روغنهای مایع استرهایی هستند که از واکنش اسید چرب سنگین و گلیسیرین بوجود میآیند و گلیسیرید نامیده میشوند.
متصل شده باشد.
چربی خون چربیهای خون به صورت اسیدهای چرب آزاد ، تری گلیسیریدها ، فسفولیپیدها ، لیپوپروتئین و کلسترول میباشد.
کلسترول که در رژیم غذایی وجود دارد فراوانترین نوع استرول در بافت حیوانی است و میتواند از مخاط معده و روده باریک جذب لنف گردد.
کلسترول در چربی بسیار محلول است و در نگاهداری نفوذ پذیری طبیعی غشا سلولی اهمیت ویژه ای دارد و در برابر عمل آنزیمها مقاومت میکند.
رژیم غذایی فوق العاده چرب ، غلظت کلسترول خون را افزایش میدهد و در عین حال امکان بروز اختلالاتی ، از قبیل آترواسکلروز ، را نیز فراهم میکند.
چربیها و روغنها غذا را خوش طعم و مطبوع میسازد و سبب تحریک اشتها میشوند.
روغنهای مایع روغنهای مایع به مقدار زیاد گلیسیریدهای اسیدهای چرب اشباع نشده هستند.
مهمترین اسیدهای چرب اشباع نشده میباشند که همگی آرایش سیس دارند.
اسیدهای موجود در روغنهای بادام و کرچک میباشند که عباتند از اولئیک اسید ، لینولئیک اسید و لینولنیک اسید میباشند.
روغنهای مایع بعلت داشتن پیوندهای π آسیب پذیرترند و لذا با هیدروژندار کردن کاتالیزوری ، پیوندهای دو گانه را از بین میبرند تا نگهداری آنها آسانتر گردد.
منابع چربی غذاهای حیوانی مانند انواع گوشت ، کره ، خامه ، شیر ، تخم مرغ ، و روغنهای حیوانی منبع اصلی چربی میباشند.
به علاوه در دانههای روغنی مانند گردو ، فندق ، بادام ، زیتون ، لوبیا ، سویا و کاکائو نیز مقادیر زیادی چربی وجود دارد.
در جدول زیر مقدار چربی موجود در برخی از مواد غذایی ذکر شده است.
روغنهای جامد و هیدروژندار کردن چربیها خیلی از روغنهای جامدی که در آشپزی مورد استفاده قرار میگیرند، از هیدروژندار کردن روغن دانهها و غلات تهیه میشوند.
هیدروژندار کردن چربیها با اینکه امکان نگهداری این مواد فراهم میسازد، ولی هضم آنها را در متابولیسم با اشکال مواجه میسازد.
این چربیها موجب مسدود شدن رگهای خونی و امراض قلبی میگردند.
چرا روغنها را به صورت جامد عرضه میکنند؟
روغنهای مایع خیلی زود با اکسیژن هوا ترکیب و خراب و تند میگردند.
بنابراین با جامد کردن روغن از خراب شدن سریع آن جلوگیری میشود.
اگر روغن مایع را داغ کنند خیلی زود میسوزد و خراب میشود، اما مقاومت روغن جامد در برابر حرارت بیشتر است.
بسته بندی و حمل و نقل روغنهای جامد آسانتر است.
قیاس روغنهای مایع و جامد از لحاظ تغذیهای روغنهای مایع نسبت به روغنهای جامد و حیوانی برتری دارند، زیرا روغن باید در حرارت 37 درجه سانتیگراد بدن حالت مایع داشته باشد، در غیر این صورت هضم و جذب آن مشکل میشود.
روغنهای مایع از جذب کلسترول جلوگیری میکنند.
کلسترول ماده ای است که اگر میزانش در خون بالا رود، زمینه برای رسوب آن به صورت ترکیبی با مواد دیگر در جدار رگها فراهم میشود.
افرادی که از حملههای قلبی رنج میبرند، تقریباً همیشه میزان کلسترول آنها بیش از مقدار طبیعی است، همچنین دانشمندان متوجه شدهاند که موارد شیوع بیماریهای قلب و عروق در جوامعی که رژیم غذایی آنها بیشتر از چربیهای حیوانی تامین میشود، بالاتر از جوامعی است که چربی رژیم آنها بیشتر از روغنهای مایع میباشد.
اما روغنهای حیوانی به اندازه نیاز برای تغذیه کودکان لازم است.
نقش چربیها در بدن چربیها در بدن وظایف زیر را بر عهده دارند: منبع انرژی میباشند و در بدن تولید گرما میکنند.
اسیدهای چرب ضروری را تامین میکنند، سه نوع اسید چرب ضروری وجود دارند که ساختمان سلولها و رشد و نمو بدن نقش مهمی دارند، چون در بدن ساخته نمیشوند باید از طریق غذا به بدن برسند.
ویتامینهای محلول در چربی را تامین میکنند.
ویتامین K ، ویتامین E ، ویتامین D و ویتامین A نیز محلول در چربی هستند.
حذف چربی از غذا سبب کاهش این نوع ویتامینها در بدن میشود.
اثر سیر کنندگی دارند.
غذاهای چرب بعلت آنکه دیر هضم میشوند در ایجاد سیری موثرند.
توصیههای بهداشتی در مورد چربیها بجای روغنهای جامد یا دنبه از روغنهای مایع و روغن زیتون استفاده کنید.
گوشتهای قرمز را قبل از پخت از چربی پاک کنید.
البته برای کودکان نیازی ندارد.
از مصرف سوسیس ، کالباس و غذاهای آماده دیگر که معمولاً از روغنهای جامد و حیوانی (دنبه) تهیه میشوند تا حد امکان پرهیز کنید.
برای بزرگسالان مصرف زرده تخم مرغ را محدود کنید.
اسید چرب اسیدهای چرب به صورت آزاد به مقدار ناچیزی در سلولها و بافتها دیده میشوند.
این ترکیبات که غنی از اکسیژن و کربن و هیدروژن هستند قسمتی از واحد ساختمانی بیشتر لیپیدها مانند چربیهای خنثی ، فسفوگلیسریدها ، گلیکولیپیدها و استرهای کلسترول را تشکیل میدهند.
دیدکلی چربیها یا لیپیدها ترکیبات آلی غیر محلول در آب هستند که میتوان آنها را بوسیله حلالهای غیر قطبی نظیر کلروفرم ، اتر و بنزن از سلولها استخراج کرد.
لیپیدها استرهای یک یا چند اسید با الکلها میباشند.
بعضی از لیپیدها در ساختمان دیواره و غشای سلولی شرکت داشته و برخی دیگر ماده ذخیرهای انرژیزا را در داخل سلول تشکیل میدهند.
اسیدهای چرب به صورت آزاد به مقدار ناچیزی در بافتها دیده میشوند.
ساختمان اسیدهای چرب تاکنون بیش از هفتاد اسید چرب از نسوج گوناگون جدا کردهاند که همگی دارای زنجیره هیدروکربنی طولانی با یک عامل کربوکسیل انتهایی هستند.
بعضی از آنها اشباع شده و برخی دارای یک ، دو یا سه پیوند دوگانه هستند و گروهی در زنجیر خود دارای شاخههای جانبی نیز میباشند.
تعداد کربنها در اسیدهای چرب به استثنای چند مورد ، همیشه زوج است و احتمالا علت زوج بودن آسان تر بودن سنتز آنها در نزد جانداران است.
فرمول کلی اسیدهای چرب CH3-(CH2)n-COOH است که n از صفر تا 30 الی 40 تغییر میکند.
خواص اسیدهای چرب اسیدهای چرب غیر اشباع دارای نقطه ذوب پایینتری نسبت به اسیدهای چرب اشباع هستند و هر چه تعداد کربن اسید چرب بیشتر شود، نقطه ذوب بالاتر میرود.
پیوند دوگانه در اسیدهای غیر اشباع بیشتر بین کربن 9 و 10 بوده و این پیوند دوگانه تقریبا در تمامی اسیدهای چرب غیر اشباع طبیعی در وضعیت ایزومر هندسی سیس (Cis) است.
اسیدهای چرب با زنجیر طویل در آب غیر محلول هستند.
ولی در قلیایی محلولاند و تشکیل صابون سدیم یا صابون پتاسیم میدهند.
اسیدهای چرب غیر اشباع به سهولت اکسید میشوند.
تند شدن چربیها بر اثر اکسید شدن و ایجاد عوامل اسیدی و آلدئیدی در چربیها است.
ساختمان و خواص انواع چربیها چربیهای خنثی (آسیل گلیسرولها) ترکیب اسید چرب و گلیسرول را آسیل گلیسرول یا گلیسرید مینامند.
گلیسرول الکلی است که بیش از سایر الکلها در ساختمان لیپیدها دیده میشود و دارای 2 عامل الکلی نوع اول و یک عامل الکلی نوع دوم است.
برحسب آن که یک ، دو یا سه اسید چرب با عوامل الکلی گلیسرول ترکیب شده باشد، به ترتیب مونو ، دی و تری آسیل گلیسرول بدست میآید.
نقطه ذوب چربیها خنثی بستگی به نقطه ذوب اسید چرب ترکیبی آنها دارد.
تری آسیلها در آب نسبتا نامحلول بوده و تشکیل میسلهای کامل نمیدهند.
در حالی که دی آسیل گلیسرولها که تا حدودی قابل یونیزه شدن هستند، به سهولت تشکیل میسل میدهند.
فسفو گلیسریدها این لیپیدها که به نام گلیسرول فسفاتید نیز موسومند، بیشتر در غشاهای سلولی وجود دارند و فقط به مقدار خیلی جزئی در چربیهای ذخیرهای یافت میشوند.
الکل این لیپیدها گلیسرول است که یکی از عوامل الکلی نوع اول آن توسط اسید فسفریک استریفیه شده است.
تمام فسفر گلیسریدها دارای یک انتهای قطبی و دو انتهای طویل غیر قطبی میباشند و به این جهت آنها را لیپیدهای قطبی یا آمفی پاتیک گویند.
پلاسمالوژنها یک گروه فرعی از فسفر گلیسریدها هستند که در آنها به جای یک مولکول اسید چرب یک آلدئید چرب قرار گرفته است.
این ترکیبات در غشای سلولهای عضلانی و عصبی فراوانند.
اسفنگو لیپیدها اینها در غشای سلولهای گیاهی و سلولهای حیوانی و در بافتهای عصبی و مغز به مقدار فراوان وجود دارند.
این ترکیبات در اثر هیدرولیز ایجاد یک مولکول اسید چرب و یک مولکول الکل آمینه غیر اشباع به نام اسفنگوزین میکنند.
در اسفنگو لیپیدها گلیسرول وجود ندارد.
ترکیب اسفنگوزین و اسید چرب را سرامید گویند.
اسفنگو میلین ترکیب سرامید با فسفو کلین میباشد که فراوانترین اسفنگو لیپیدها است.
گلیکو لیپیدها این ترکیبات دارای یک انتهای قطبی هیدروفیل (آبدوست) قندی میباشند.
برخی شامل اسفنگوزین و برخی دیگر شامل گلیسرول هستند.
قندهای آن شامل D- گلوکز و D- گالاکتوز است.
گانگلیوزیدها ترکیبات دیگری از دسته گلیکو لیپیدها هستند.
این ترکیبات عبارتند از گلیکو اسفنگو لیپیدهایی که دارای انتهای قطبی متشکل از قندهای مرکب نظیر اوزامین و اسید سیالیک میباشند.
این ترکیبات در غشای سلولی بویژه در سلولهای عصبی زیاد دیده میشوند.
سربروزیدها این ترکیبات را میتوان در گروه گلیکو لیپیدها و یا اسفنگو لیپیدها طبقه بندی کرد.
زیرا دارای قند و اسفنگوزین هستند.
این دسته از لیپید بیشتر در غشای سلولهای عصبی بویژه در غلاف میلین و همچنین در گویچههای قرمز خون ، گویچههای سفید خون و اسپرم دیده میشوند.
مومها مومها از نظر ساختمانی و خواص ، شبیه آسیل گلیسرولها هستند.
ولی الکلهای آنها دارای زنجیره کربنی طویل هستند که تنها شامل یک عامل الکل میباشند.
این ترکیبات در غشای محافظ پوست ، پر و جدار برگها و بعضی میوهها و پوسته خارجی بیشتر حشرات دیده میشوند.
لیپیدهایی که صابونی نمیشوند لیپیدهایی که تاکنون مورد بحث قرار گرفتند قابل صابونی شدن بوده یعنی با قلیاییها و در اثر حرارت ایجاد صابون میکنند.
در سلولها مقدار کمتری از نوع دیگر چربیها موجودند که غیر قابل صابون شدن هستند.
دو گروه اصلی از این لیپیدها یکی استروئیدها و دیگری ترپنها هستند.
استروئیدها: ساختار استروئیدها از سه حلقه شش ضلعی فنانترن و یک حلقه پنج ضلعی هستند.
از میان مهمترین استروئیدهایی که در طبیعت دیده میشوند، اسیدهای صفراوی ، هورمونهای جنسی ، هورومونهای قسمت قشری غدد فوق کلیوی و ویتامین D و کلسترول را میتوان نام برد.
استروئیدها به مقدار بسیار کم در سلولها موجودند و فقط یک نوع آنها که بطور کلی استرول نامیده میشود، بسیار فراوان است.
کلسترول فراوانترین نوع استرولها در بافتهای حیوانی است.
کلسترول در گیاهان دیده نمیشود.
استرول موجود در گیاهان به نام فیتوسترولها مشهورند.
قارچها و مخمرها حاوی استرولهایی به نام میکو استرول هستند.
در این دسته ارگوسترول را میتوان نام برد که به ویتامین D تبدیل میشود.
ترپنها: به مقدار جزیی در سلولها وجود دارند.
ترپن ممکن است دارای ساختمان خطی یا حلقوی باشد.
ویتامین A ، کاروتنها ، بیشتر اسانسها و ویتامین E و ویتامین K از ترپنها مشتق میشوند.
لیپو پروتئینها لیپیدهای قطبی با پروتئینهای خاصی ترکیب شده و لیپید پروتئینها را میسازند.
مانند لیپو پروتئینهای پلاسمای خون که نقش حامل مواد مختلف را دارا میباشند.
برخی لیپیو پروتئینها دارای لیپیدهای خنثی مانند گلیسرول و آسترهای آن هستند.
این ترکیبات وسیله انتقال چربیها از روده کوچک به کبد به بافت چربی و دیگر بافتها هستند.
طبقه بندی لیپو پروتئینها بر مبنای وزن مخصوص آنها انجام میگیرد.
پروستا گلاندینها این ترکیبات که برای نخستین بار در مایع منی و غده پروستات یافت شدند، از یک اسید چرب غیر اشباعی 20 کربنه به نام اسید آراشیدونیک مشتق شدهاند.
این ترکیبات انواع مختلفی دارند که تاکنون متجاوز از 14 نوع پروستاگلاندین در مایع منی انسان و تعداد دیگری در سایر بافتها یافت شده است.
پروستاگلاندینهای گروه E ، گروه F و گروه A و B نمونه این ترکیبات هستند.
پروستاگلاندینها دارای اثرات فیزیولوژیک مختلفی مانند کاهش فشار خون ، تنظیم عبور یونهای مختلف از غشای سیناپسهای عصبی و خنثی سازی اثر برخی هورمونها میباشند.
میسلها لیپیدهای قطبی مانند اسیدهای چرب ساده و صابونها در محلولهای آبگون پخش شده و میسلها را بوجود میآورند که در آنها انتهای هیدروکربنی چون آبگریزند (هیدروفوب) از محلول آبگون رانده شده و ایجاد یک فاز آبگریز داخلی میکند و در نتیجه انتهای آب دوست (هیدروفیل) آنها به طرف خارج گرایش مییابد.
تری آسیل گلیسرولها و کلسترول خود به خود تشکیل میسل نداده ولی در ساختمان مسیلی وارد شده و میسلهای مخلوط را میسازند.
میسلها ممکن است تک لایه یا دو لایه باشند.
نوع غذاچربی موجود (به گرم)شیر گاو3.5کره «ماده غذایی»85پنیر15 تا 40تخم مرغ12گوشت8 تا 12دل7 تا 14جگر سیاه6 تا 12زبان15 تا 20مغز9گردو57