یوگا در اصطلاح از همان ریشه لغت به معنی یوغ است و در اصل نوعی ریاضت است یعنی به زیر یوغ در آوردن تن و بریدن از پیوندهای خویش از زندگی و کشتن نفس بر اساس برنامه های دقیق و سخت به منظور یکی شدن روح فرد با روح عالم وجود, اما یوگا, امروزه معنی و مفهوم دیگری بخود گرفته و آن عبارت از انواع ورزشها و حرکات ویژه ای که فکر را متمرکز, روح را صیقل و طراوت بخشیده و جسم را نیرومند و نگرانیها و گرفتاریها را محو و نابود کرده و تن و روان را هماهنگ ساخته و راهی برای خودشناسی می‌باشد.
دکتر روگر گفته است ((منظور از ورزشهای یوگا تقویت نیروی معنوی است)). یک نفر با تمرین و ممارست قدرت تمرکز و تخیل خود را زیاد می‌کند تا جاییکه به کمک تمرکز فکر می‌تواند به مرحله ای برسد که عجیب ترین کارها را انجام دهد و اعمال غیر ارادی اعضای مختلف بدن خود را به اعمال ارادی تبدیل نماید.
در هندوستان یوگی‌هایی هستند که با قدرت اراده و تمرکز فکر قادرند اعمال غیر ارادی انجام دهند, مثلا قادرند پیش گویی و غیب گویی کنند, از مسافت دور افکار دیگران را بخوانند, با حبس نفس هفته ها زیر خاک بمانند, از روی سطح آب رودخانه عبور کنند, طنابی را در فضا پرتاب کنند که بطور قائم و عمود قرار گیرد, انواع اسیدها را بنوشند, با اشاره بیماران را شفا دهند و خود را از زمین جدا و در فضا قرار دهند. البته یوگی‌هایی که اعمالی مانند زنده دفن شدن یا نوشیدن اسیدها و سموم و روی آتش راه رفتن را علنا به معرض نمایش می‌گذارند, نمی توان در زمره یوگی‌های حقیقی نام برد, برخلاف یوگی‌های فوق، یوگی‌های حقیقی و اصلی از این صحنه سازی‌ها و نمایشات بیزارند و این اعمال را فساد و بد نامی و توهین به یوگا می‌دانند.
طرق مختلف یوگا
تمرینات مختلف یوگا طرق گوناگونی دارد که یوگی‌ها هندی شش طریق از عوامل موثر و مهم یوگا را انتخاب کرده‌اند که ما در اینجا ذیلا بطور مختصر شرح می‌دهیم:
جنانا یوگا - بهاکتی یوگا- کارما یوگا- منترا یوگا - هاتا یوگا - راجا یوگا
جنانا یوگا: رسیدن به تمرکز فوق العاده ذهن و پیوستن به احدیت از طریق مطالعه و علم و شناسایی مانند دانشمندان و شاعران.
بهاکتی یوگا: رسیدن به تمرکز فوق العاده ذهن و پیوستن به احدیت از طریق عبادت و عشق و محبت.
کارما یوگا: رسیدن به تمرکز فوق العاده ذهن و پیوستن به احدیت از طریق کار و خدمت. کاری که انجام آن بایستی برای خدا و خدمت به مردم باشد.
منترا یوگا: رسیدن به تمرکز فوق العاده ذهن و پیوستن به احدیت از طریق ذکر گفتن و افکار را بوسیله ادعیه و متمرکز ساختن.
هاتا یوگا: رسیدن به تمرکز فوق العاده ذهن و پیوستن به احدیت از طریق پرورش و کنترل بدن, به عبارت دیگر هاتا یوگا از طریق ورزشهای بدنی به انسان قدرت می‌دهد که بدن خود را بشناسد و به آن مسلط شود.
راجا یوگا: رسیدن به تمرکز فوق العاده ذهن و پیوستن به احدیت از طریق کنترل فکر.
برای رسیدن به سر منزل مقصود باید بدنی متناسب داشته و بر افکار خود مسلط شد.
روشهای اصلی تمرکز فکر و تندرستی از طریق: هاتا یوگا
کلمه هاتا یوگا مرکب از سه قسمت است (ها) به معنی خورشید, (تا) به معنی ماه و یوگا به معنی اتحاد می‌باشد. بنابراین هاتا یوگا در کل به معنی اتحاد خورشید و ماه می‌باشد و این خود سمبل و علامتی است که به معنی پیوستن قوای مثبت و منفی بدن به یکدیگر است.
پتنجلی, یوگی بزرگ هند که پدر یوگا نامیده می‌شود در رساله خود هاتا یوگا را به هشت مبحث تقسیم کرده است که به شرح زیر است:
1. یاماس: ریاضت و امساک 2- نیاماس: آئین مذهبی 3- پرانا یاماس: کنترل تنفسی
2. آساناس: ورزشهای اخلاقی و حالتهای بدنی 5- پرات یاهارا: کناره گیری از شهوات
دهارانا: تمرکز فکر یا متمرکز کردن ذهن 7- دهایانا: تعمق و عرفان
4. صمدهی: خودشناسی
حال به منظور آشنایی بیشتر به چهار مبحث یاماس, نیاماس, پرانایاماس و آساناس بسنده می‌نماییم.
یاماس: یهنی ریاضت (کنترل نفسانیات)
یوگی باید با ریاضت و خود داری و تربیت نفس تمام امیال و خواهشهای نفسانی را نابود سازد. برای رسیدن به این منظور بایستی پنج شرط زیر رعایت شود:
آهیما: ((ستم نکردن و بی آزار بودن ایجاد تمرکز فکر می‌کند.))
ساتیا: ((صداقت داشتن, یوگی بایستی مشتاقانه در جستجوی حقیقت باشد و جز حقیقت چیزی نگوید.))
آستیا: ((دزدی نکردن, یوگی باید درستکار باشد. این خصلت متضمن بی طعمی نیز می‌باشد.))
برهماکاریا: ((پاکدامن و عفیف بودن, یوگی بایستی زندگی خود را به پاکدامنی بگذراند, تا قادر شود انرژی جنسی خود را به قوای روحانی تبدیل نماید.))
آپاری گرافا: ((از کسی چیزی قبول نکردن, یوگی بایستی هیچ گونه هدیه‌ای از کسی نپذیرد و نیازی به هیچ کس نداشته باشد.))
2- نیاماس: آیین مذهبی
نیاماس عبارت از ضبط حواس یا تسلط بر حواس می‌باشد. که برای حصول به آن نیز رعایت پنج شرط زیر لازم است.
سااوچا (خلوص): پاک کردن داخل و خارج بدن و به معنی پاک کردن مغز از افکار نادرست و پلید.
سانتوشا (قناعت): حرص و طمع نداشتن.
تاچا (ثبات): ثابت قدم بودن در اجرای تمرینات تا موفقیت کامل.
سوادهایا (مطالعه): قرائت کتب مذهبی و خواندن و تکرار اذکار جهت ایجاد تمرکز فکر.
آیشوارا _ پرانیدهانا (عبادت پروردگار): پیوستن به احدیت در نتیجه تفکر دایم به پروردگار.
3- پرانایاماس: کنترل تنفسی
پرانایاما: از دو کلمه پرانا به معنی تنفس و یاما به معنی مکث تشکیل شده و معنای کامل آن عبارت از کنترل تنفس یوگا می‌باشد.
در ورزش اعتقاد بر این است, همانطوری که امواج صوتی در هوا وجود دارد و قابل روئت نیست و فقط به وسیله دستگاه گیرنده صوت می توان آنرا گرفت و ضبط کرد. همانطور هم نیرویی در هوا وجود دارد که ماورای تنفس قرار دارد و قابل روئت نیست و فقط کسانی می توانند آنرا بدست آورند که از وجود آن نیرو آگاه باشند و طرز استفاده از آن را بدانند.
یوگی با ایمان راسخ به پرانا و با طرز صحیح استفاده و ذخیره آن چنان نیروی روحی و قوای احیا کننده ای در خود احساس می کنند که قادر می‌شود به تمام ناراحتیهای جسمی و روحی فایق آمده و بر تمام اعضای بدن خود تسلط داشته و بر آن حکومت کند.