دانلود مقاله منشأ دین از نظر جامعه شناسی دینی اروپا

منشأ دین از نظر جامعه شناسی دینی اروپا

علمی در اروپا به وجود آمده است به نام " جامعه شناسی مذهب(جامعه شناسی دینی) " که‏ این علم ابتدا یک چیزی را به عنوان " اصل موضوع " انتخاب می‏کند چنانکه هر علمی یک " اصل موضوع " دارد که ابتدا نمی‏تواند آن را اثبات‏ کند بلکه آن را مفروض می‏گیرد بعد بر اساس آن " اصل موضوع " نظریات‏ خودش را بار می‏کند .

در " جامعه شناسی مذهب " از ابتدا فرض بر این‏ است که مذهب یک پدیده‏ای است که مولود فعل و انفعالات جامعه است ، یعنی یک ریشه الهی و ماورائی ندارد ، و اصلا این که مذهب ریشه الهی‏ دارد جزء فرض نیست ، مثل اینکه اگر به ما بگویند راجع به علت‏ پیدایش فکر نحوست " سیزده " بروید تحقیق کنید که چطور شده که فکر نحوست " سیزده " در میان مردم پیدا شده ، چون انسان می‏بیند منطقا هیچ‏ فرقی میان عدد سیزده و عدد چهارده یا عدد دوازده نیست که انسان احتمال‏ بدهد که یک دلیل عقلی یا تجربی در کار است ، می‏گوید این باید یک ریشه‏ غیر منطقی داشته باشد ، آن ریشه غیرمنطقی چیست ؟
اینها درباره دین و مذهب از اول بنا را بر این گذاشتند که دین یک‏ ریشه منطقی که نمی‏تواند داشته باشد ، حال که ریشه غیر منطقی دارد آن ریشه‏ غیر منطقی چیست ؟

پس ، اصل موضوعشان این است که دین یک ریشه منطقی‏ و الهی ندارد .

زمانی آمدند گفتند دین مولود ترس است ، بشر از طبیعت می‏ترسیده ، از صدای غرش رعد می‏ترسیده ، از هیبت دریا می‏ترسیده ، از صدای غرش رعد می‏ترسیده ، از هیبت دریا می‏ترسیده ، و نتیجه ترس سبب شده که فکر دین در سر مردم پیدا شود .

یکی از حکمای قدیم روم بنام لوکریتوس گفته است : نخستین پدر خدایان ترس است ، در زمان ما هم بوده و هستند کسانی که همین فرضیه‏ قدیمی و کهنه را تأیید می‏کنند و مکرر در سخنان خود بعنوان یک فکر تازه‏ آنرا بازگو می‏نمایند .
بعضی گفتند علت پیدایش دین جهل و نادانی بشر است ، بشر می‏خواسته‏ حوادث جهان را تعلیل نماید و برای آنها علت ذکر کند و چون علتها را نمی‏شناخته است ، علت ماوراء طبیعی برای حوادث فرض کرده است .

بعضی دیگر گفته‏اند علت اینکه بشر بسوی دین گرائیده علاقه‏ایست که بنظم‏ و عدالت دارد ، وقتی که در دنیا از طرف طبیعت یا اجتماع بی عدالتی‏ می‏بیند برای اینکه تسکینی جهت آلام درونی خود پیدا کند دین را برای خویشتن می‏سازد .

صاحبان فرضیه‏های فوق گفتند : علم را توسعه بدهید ، دین از میان می‏رود .

چنین فرض کردند که با توسعه علم خود به خود دین از میان می‏رود ، عالم‏ شدن مساوی است با بیدین شدن .

بعضی آمدند برای پیدایش دین یک علت دیگر فرض کردند و گفتند دین‏ وسیله‏ایست برای کسب امتیاز در جامعه‏های طبقاتی .

این فرضیه مارکسیست‏ هاست .صاحبان فرضیه‏های دیگر گفتند علم چاره کننده دین است ، اگر علم بیاید دین از میان می‏رود ، اما این فرضیه ، یعنی فرضیه مارکسیست ها ، علم را چاره کننده دین نمیدانند ، اینها بعد از اینکه دیدند علم آمد و دین باقی‏ ماند و دیدند دانشمندان طراز اولی همچون پاستور و غیره در آستانه دین‏ زانو زدند ، گفتند خیر ، علم چاره کننده دین نیست ، دین اساسا مولود جهل نیست ، مولود ترس هم نیست ، مولود علاقه فطری انسان به نظم و عدالت هم نیست ، دین اختراع طبقه حاکمه‏ در مقابل طبقه محکوم است تا وقتی که جامعه طبقاتی وجود دارد ولو آنکه‏ علم بعرش هم برسد باز دین هست .

جامعه اشتراکی بوجود بیاورید ، طبقات‏ را از میان ببرید ، طبقات را که از میان بردید دین هم خود بخود از میان‏ خواهد رفت دین یک ابزاری است ، یک دامی است ، یک شبکه‏ایست که طبقه‏ حاکم نصب کرده است ، وقتی خود آن طبقه از بین رفت ابزار کارش هم از میان می‏رود ، خلاصه اینکه مساوات کامل برقرار کنید ، دین از میان خواهد رفت .

به هرحال به طور کلی می توان نظریات مختلف را در مورد منشأ پیدایش دین اینگونه بیان نمود:

 

منشأ پیدایش دین از نظر فویرباخ

فویرباخ که یک فیلسوف مادی است حرف عجیبی زده است .

خواسته‏ دین و مذهب را تحلیل روانشناسانه و جامعه شناسانه کرده باشد بر همان‏ اساسی که از اول فرض بر این است که مذهب مبنای منطقی ندارد .

می‏گوید انسان دارای دوگانگی وجود است .

( خود همین حرف را از مذهب‏ گرفته ) .

انسان ، وجودی عالی دارد و وجودی دانی .

همین چیزی که ما می‏گوییم جنبه علوی و جنبه سفلی .

جنبه سفلی انسان جنبه حیوانیت انسان‏ است که مانند حیوان جز خور و خواب و خشم و شهوت چیزی سرش نمی‏شود ، و جنبه علوی انسان همان انسانیت انسان است - که فویرباخ این را دیگر جزء وجود انسان دانسته و ناچار برای آن اصالت‏ قائل شده است - ، و آن همانی است که دارای یک سلسله فضائل است ، شرافت ، کرامت ، رحمت ، خوبی ، نیکی ، همه این حرفها در آنجاست .

بعد می‏گوید که انسان ( ناچار باید بگوید که همه انسانها اینجور هستند ) تن‏می‏دهد به دنائتها یعنی تابع جنبه سفلی وجودش می‏شود ، بعد که تابع جنبه‏ سفلی وجود خودش شد می‏بیند آن جنبه‏های علوی با خودش جور در نمی‏آید ، چون‏ خودش حالا شده یک حیوان پست منحط .

بعد در حالی که همین شرافتها و اصالتها در خودش است فکر می‏کند که پس اینها در ماورای اوست ، و خدا را بر اساس وجود خودش می‏سازد .

طبق نظریه آقای فویرباخ، مذهب عن قریب پایان پیدا می کند، یعنی انسان هر چه خودش را بیشتر بشناسد نیاز او به فرض خدا کمتر می شود و وقتی انسان خودش را خوب شناخت دیگر اصلا جایی برای مذهب باقی نمی ماند و انسان به جای اینکه خدا را بپرستد، به جای اینکه خدا را تجلیل کند خودش را تجلیل کند.

منشأ پیدایش دین ازنظر اگوست کنت و هربرت اسپنسر

اینها گفته اند مذهب مولود جهل است البته به دو گونه :نظر اگوست کنت به همان مسأله تعلیل حوادث است، یعنی می خواهد بگوید بشر بالطبع اصل علیت را پذیرفته است منتها بشرهای اولیه چون علل اصلی حوادث را نمی شناختند اینها را به یک سلسله موجودات غیبی، خدایان و امثال اینها نسبت می دادند.

مثلا می دیدند باران می آید؛ چون علت آمدن باران را نمی شناختند می گفتند «خدای باران»؛ طوفان می آمد، نمی دانستند علت آن چیست، می گفتند «خدای طوفان» و همچنین حوادث دیگر.بنابراین از نظر او این فقط یک فکر است برای انسان، مثل آنچه که ما در باب توحید می گوییم که این فقط مربوط به مرحله شناخت است.

اینها گفته اند مذهب مولود جهل است البته به دو گونه :نظر اگوست کنت به همان مسأله تعلیل حوادث است، یعنی می خواهد بگوید بشر بالطبع اصل علیت را پذیرفته است منتها بشرهای اولیه چون علل اصلی حوادث را نمی شناختند اینها را به یک سلسله موجودات غیبی، خدایان و امثال اینها نسبت می دادند.

مثلا می دیدند باران می آید؛ چون علت آمدن باران را نمی شناختند می گفتند «خدای باران»؛ طوفان می آمد، نمی دانستند علت آن چیست، می گفتند «خدای طوفان» و همچنین حوادث دیگر.بنابراین از نظر او این فقط یک فکر است برای انسان، مثل آنچه که ما در باب توحید می گوییم که این فقط مربوط به مرحله شناخت است.

اسپنسر و دیگران به شکل دیگری مطلب را گفته اند و آن این است که انسان، اولین بار به دوگانگی وجود خودش به معنی دوگانگی روح و بدن معتقد شد از باب اینکه در خواب، مردگان و یا افراد زنده را می دید؛ مخصوصا خواب دیدن مردگان.افراد که می مردند، بعد از مردن به خوابش می آمدند، آنگاه فکر می کردکه این که در خوابش آمده یک موجودی است واقعا از خارج و آمده نزد او، و چونفکر می‏کرد که این که در خوابش آمده یک موجودی است واقعا از خارج آمده‏ نزد او ، و چونمی‏دانست که او جسمش در زیر خاک پوسیده پس معتقد شد که او یک روحی‏ دارد .اینجا بود که معتقد شد همه ما انسانها روحی داریم و بدنی .

بعد این را تعمیم داد به همه اشیاء ، یعنی برای همه اشیاء جان قائل شد ، برای‏ دریا جان قائل شد ، برای طوفان جان قائل شد ، برای خورشید جان قائل شد .

.

، آنگاه در گرفتاری و هنگامی که با این نیروهای طبیعی مصادف می‏شد همچنانکه وقتی با یک انسان قدرتمند مصادف می‏شد همچنانکه وقتی با یک‏ انسان قدرتمند مصادف می‏شد برایش هدیه و نذر می‏برد ، احیانا تملق می‏کرد و از اینجور کارها ، شروع کرد همین کارها را یعنی پرستش در مقابل‏ نیروهای طبیعت انجام دادن .اسپنسر مسأله پرستش را توجیه می‏کند که اول‏ بار پرستش از کجا پیدا شد ، و از اینجا پرستش نیروهای طبیعت پدید آمد .پس اگوست کنت فقط توجیه نظری و فکری مطلب را بیان می‏کند ، اسپنسر ریشه پرستش را بیان کرده که اولین بار پرستش از کجا شروع شد ، از پرستش نیروهای طبیعت شروع شد و این عملی است از قبیل تملقها و پیشکش‏ بردنها و هدیه بردنهایی که انسانها برای انسانهای زورمندتر از خودشان‏ انجام می‏دهند .

همان طور که برای انسانها هدیه می‏بردند برای آنها قربانی‏ می‏کردند ، و همان طور که در مقابل انسانها تملق می‏گفتند در مقابل آنها عبادت می‏کردند ، ذکر می‏گفتند و امثال اینها .

منشأ دین از نظر راسل دین ناشی از ضعف و زبونی ( ترس ) است.

این نظریه مذهب را ناشی از ضعف و زبونی انسان می‏شمارد .

که همان مسأله ترس است و شاید کسی که بیشترین تأکید را دارد راسل‏ باشد .

کتاب برگزیده افکار راسل از کتاب تعلیم و تربیت و نظم اجتماعی او چنین نقل می‏کند : اعتقاد بهخدا و زندگی پس از مرگ این امکان را به ما می‏دهد که زندگی‏ را با شهامت پرهیزکارانه کمترین بالنسبه به شکاکیون ادامه دهیم ، یعنی‏ اینکه اعتقاد به دین ، ما را کم شهامت‏تر می‏کند .

گروه بسیاری زیادی از مردم ایمان خود را به این احکام مذهبی در سنینی که یأس و نومیدی زود بر انسان چیره می‏شود از دست می‏دهند و بنابراین نسبت به افرادی که هرگز پرورش مذهبی نداشته‏اند باید با ناکامیهای بسیار سخت‏تری مقابله کنند .مسیحیت دلائلی ارائه می‏دهد که از مرگ و یا کائنات نترسیم ولی برای حصول‏بدین منظور در تعلیم مکفی صفت شهامت موفق نمی‏شود در حالی که اشتیاق به‏ اعتقاد مذهبی به مقدار معتنابهی محصول ترس آدمی است .

طرفداران مذهب به این فکر که بعضی از انواع ترس را نباید به حساب آورد ابراز تمایل می‏کنند .

به نظر من ایشان از این بابت سخت در اشتباهند .

اینکه بگذاریم کسی جهت اجتناب از ترسها به اعتقادات دل خوش کننده‏ تمسک جوید هرگز زندگی کردن به بهترین راه ممکن نامیده نمی‏شود .

تا مادامی که مذهب به ترس پناه می‏برد از ارزش و مقام انسانی خواهد کاست‏ .

همچنین از کتاب اجتماع انسانی راسل چنین نقل می‏کند : فکر می‏کنم انسانی که نتواند وجود مهلکه‏های زندگی را بدون قبول‏ افسانه‏های تسلی بخش تحمل کند وجودی ضعیف و قابل تهدید است .

چنین‏ انسانی قطعا در بخشی از وجود خود بدین حقیقت معترف است که آنچه را او قبول کرده جز افسانه و اسطوره نیست و قبول آنها صرفا به خاطر آرامشی‏ است که به وجود می‏آورند اما هرگز جرأت روبرو شدن با چنین افکاری را ندارد .

حتی می‏توان گفت که او چون به غیر منطقی بودن افکارش داناست‏ پس بنابراین نسبت به آنها تعصب می‏ورزد و از بحث و مباحثه پیرامونشان‏ گریزان است .

تشریح مطلب این است که انسان ، پدیده‏هایی را می‏دیده و می‏ترسیده و در ترس از اینها احتیاج داشته که این اضطراب و نگرانی درون خودش را به‏ یک صورتی به آرامش مبدل کند .

نمی‏توانسته با علم و با شناخت واقعی‏ پدیده‏ها که بعد منجر به پیدا کردن یک راه حل مناسبی برایش می‏شود این‏ آرامش را کسب کند ، ناگزیر می‏آمده به جای علاج واقعی به مسکن پناه‏ می‏برده و می‏آمده به جای علاج واقعی به مسکن پناه می‏برده و می‏آمده یک دل‏ خوشی کنکی برای خودش ایجاد می‏کرده ، مثلا با اعتقاد به قضا و قدر ، ناملایمات زندگی را برای خودش حل می‏کرده ، با اعتقاد به بهشت و اعتقاد به اینکه‏ اگر اینجا ما ناراحتی می‏کشیم در عوض بهشتی است ، ناملایمات را برای‏ خودش آسان می‏کرده ، و از این قبیل...

نظریه ویل دورانت در مورد پیدایش دین ویل دورانت با اینکه خودش یک آدم لامذهبی است ، در کتاب درسهای‏ تاریخ تعبیری دارد که معلوم است از روی ناراحتی و خشم است ، توجیهاتی‏ را که راجع به پیدایش دین کرده‏اند نقل می‏کند و می‏گوید اینها درست نیست‏ ، و در پایان می‏گوید " دین صد جان دارد ، هر چه آن را بکشی دو مرتبه‏ زنده می‏شود " .

و این یک حقیقتی است .

می‏گوید اینهمه در جاهایی با دین و مذهب مبارزه کردند و به حساب خودشان به کلی آن را ریشه کن کردند اما دوباره زنده شد .

هر عادتی ، یک نسل که با آن مبارزه کردند دیگر در نسل دوم نمی‏تواند وجود داشته باشد .

می‏گوید هر چه می‏زنندش دو مرتبه‏ از نو زنده می‏شود .

باید به او گفت تا جانت در بیاید نظریه مارکسیسم در مورد پیدایش دین در نظریه مارکسیستها الزاما باید قبول کنیم که در دوره‏ اشتراک اولیه ، دین حتما وجود نداشته ، دین بعد از مالکیت و بعد از آنکه جامعه به دو گروه استثمارگر و استثمار شده ، غنی و فقیر تقسیم شد ، پیدا شده است .

بنابراین دین را طبقه حاکمه وضع‏ کرده‏اند .

طبق نظریه اینها ما باید قبول کنیم که واضعین اولیه دین ،خودشان جزء طبقه حاکمه بوده‏اند .

ولی نظریات دیگر به طبقات کار ندارد‏ ، طبقه حاکم و محکوم نمی‏شناسد و برایش فرق نمی‏کند .

مارکسیستها آمدند و گفتند بشر در ابتدا زندگی اشتراکی داشته است ، آن وقتی که زندگی‏ ابتدائی و قبیله‏ای بوده است ، در آنزمان اساسا دینی وجود نداشته ، بعلل‏ خاصی مالکیت پیدا می‏شود .

جامعه طبقاتی بوجود می‏آید ، فئودالیسم بوجود می‏آید ، بعد از فئودالیسم کاپیتالیسم پیدا می‏شود ، طبقه حاکم بوجود می‏آید و طبقه محکوم ، مظلوم و رنجبر و زحمتکش ، بالاخره در جامعه فئودالیستی و کاپیتالیستی طبقه حاکمه برای اینکه منافع خود را حفظ کند دین را اختراع‏ می‏کند تا طبقه محکوم در مقابل او قیام نکند دین وسیله‏ایست ، افساری ، پوزبندی است برای طبقه مظلوم و محکوم از طرف طبقه ظالم و حاکم .

منشأ پیدایش دین از نظر دورکهیم دورکهیم از کسانی است که روی یک سلسله مسائل دیگری چنین نظریه‏ای‏ را ابراز کرده است ، روی مطالعاتی که گذشتگان او روی قبایل بدوی گذشته‏ که در دورانهای خیلی باستان بوده‏اند یا روی قبایل بدوی‏ای که در زمان ما هم می‏گویند تا قرن هجدهم وجود داشته‏اند و شاید الان هم وجود داشته باشند و به اصطلاح روی ادیان بشرهای اولیه ( ادیان ابتدایی)انجام داده‏اند ، که می‏بینید در همه این‏ کتابها می‏نویسند و معتقد هستند که در آن بدوی‏ترین حالات بشر هم نوعی‏ پرستش وجود داشته است ، پرستش مظاهر طبیعت اما با عنوان یک نوع‏ تقدس بخشیدن به آنها .

مثلا می‏گویند که در برخی غارها آثاری هست ، سنگها ، مهره‏ها و تسبیح مانندها پیدا شده است که نشان می‏دهد که بشر اولیه برای‏ آن مهره‏ها یک نوع تقدسی قائل بودهاست ، آنها را می‏بوسیده و برای آنها فوق العاده احترام قائل بوده است .

راجع به اینکه آیا اینها دو نوع مذهب بوده یا هر دو یک چیز است ، بحث‏ دارند ، بعضی می‏گویند یک چیز است و بعضی می‏گویند دو چیز است .

یکی دیگر از حرفهایی که راجع به اقوام اولیه گفته‏اند مسأله توتم و توتم‏ پرستی است .

معتقدند که اقوام بدوی گذشته و بعضی از اقوام بدوی زمانهای‏ نزدیک به زمان ما در واقع یک نوع حیوان را پرستش می‏کرده‏اند به این‏ اعتقاد که خود را با آن حیوان از نظر نژاد یکی می‏دانسته‏اند یا اساسا خودشان را از نسل آن حیوان می‏دانسته‏اند .

این عقیده که انسان از حیوان به‏ وجود آمده است ، که صورت علمی‏اش در داروینیسم هست ، صورت غیر علمی‏اش در همان اقوام اولیه بوده است .

مثلا یک قومی نسب خودش را به‏ گاو می‏رسانده ، که معتقدند منشأ اولی گاوپرستی و اینکه گاو تقدس پیدا کرده در هند این بوده که توتم اقوام هندی خیلی قدیم گاو بوده منتها بعد تطور پیدا کرده و آن افکار بعدیش از بین رفته ولی تقدس گاو باقی مانده‏ است یا مثلا بعضی فلان مرغ را توتم خودشان می‏دانسته‏اند .

راجع به توجیه این مطلب که چگونه می‏شود که این فکر در مردمی پیدا می‏شود که ما از نسل فلان حیوان هستیم و بعد هم به پرستش آن حیوان‏ می‏پردازند و برای آن حیوان یک قداستی و یک قدرت خارق العاده‏ای قائل‏ می‏شوند ، آن حیوان را محافظ قوم و محافظ قبیله می‏دانند و این جور چیزها ، می‏گویند دورکهیم معتقد بوده است که این همان تجلی روح اجتماعی انسانهاست ، به این معنا که چون واقعا هر انسانی در خودش دو " من " احساس می‏کرده ، یک " من " از آن جهت که من زیدم پسر عمرو " من " ی که در مقابل آن ، " من " فرد دیگر را می‏گذارند : این مال من است نه مال تو و یک " من " دیگر که آن‏ ، من جمعی است ( مثلا برای ما که ایرانی هستیم " من ایرانی " یک " من‏ " مشترک است ) ، آری ، چون چنین بوده است ، این قبایل که آن حیوان را می‏پرستیده‏اند در واقع جامعه را می‏پرستیده‏اند ، این عقیده برایشان پیدا می‏شده که همه افراد این قبیله از اولاد او هستند ، بعد اگر او را پرستش‏ می‏کردند نه فقط به اعتبار این بوده که نسب ما به او منتهی می‏شود بلکه‏ همچنین به اعتبار این بوده است که او مظهر این جامعه است و در واقع‏ می‏خواسته‏اند جامعه خودشان را پرستش کنند .

حال ، آن شکل خیلی عالی‏تر و مدرن‏تری که نوعی " بازگشت به از خودبیگانگی " است ، در انسان واقعا دو نوع " خود " وجود دارد : خود فردی و خود جمعی ، بسیاری از کارها را که انسان‏ می‏کند به اعتبار خود جمعی و من جمعی‏اش می‏کند ، مثلا انسان در یک جا ایثار می‏کند ، شما ایثار را این جور معنی می‏کنید که " ایثار " یعنی غیر را بر خود مقدم داشتن ، بعد دنبال توجیه و تحلیلش هستید که آخر چطور می‏شود انسان که بالفطره برای خودش باید کار کند چه احساسی در انسان هست‏ که غیر را بر خود مقدم می‏دارد ؟

!

یک کاری است که با منطق عقل جور در نمی‏آید ، در عین حال انسان این کار را می‏کند و این را برتر هم می‏داند از اینکه کاری را برای خودش بکند ، و این را یک کار مقدس می‏داند .

می‏گوید شما اشتباه می‏کنید که می‏گویید ایثار یعنی غیر را بر خود مقدم‏ داشتن .

نه ، او خود را بر خود مقدم می‏دارد ، چون دارای دو " خود " است : خود اجتماعی و خود فردی .

این الان آن " خود " ش هست که تجلی‏ کرده است .

باز هم " خود " برای " خود " کار کرده ولی نه خود فردی‏ بلکه خود جمعی .

بنابراین اخلاق هم به این شکل توجیه می‏شود .

حس ملیت و ملت پرستی و فداکاریها و از خودگذشتگیها برای قوم و برای ملت و برای‏ جمع نیز همه توجیه پذیر است : اینها کار کردن برای غیر نیست کار کردن‏ برای " خود " است که همان خود جمعی باشد .

یعنی خود اجتماعی‏اش را گم می‏کند ، او را " غیر " می‏پندارد و از خودش منتزع‏ می‏کند ، از خودش به اصطلاح فرا می‏فکند ، در خودش دو " خود " احساس‏ می‏کند : خود فردی که در آن ، من است ، نفس است ، خود است ، فردیت‏ است ، و یک " من " دیگر که در آن ، جمع و جامعه است .

آنگاه دو نوع‏ کار هم می‏کند : کارهایی که " من " جامعه انجام می‏دهد ، و کارهایی که‏ " من " فردی انجام می‏دهد .

کم کم این " من " جمعی را فراموش می‏کند ، بلا تشبیه نظیر آنچه که در تعبیرات قرآن راجع به خدا آمده است که‏ انسان در واقع خدا را فراموش می‏کند در نتیجه خودش را فراموش می‏کند ، این می‏گوید که انسان من جمعی را ، من خودش را فراموش‏ می‏کند ، بعد می‏بیند یک سلسله فضیلتها هست ، خیال می‏کند خودش منحصر است به همان خود فردی ، بعد برای اینکه موضوعی برای آن کارهایی که با من‏ جمعی انجام می‏دهد پیدا کند می‏آید آن موضوع را در خارج از وجود خودش فرض‏ می‏کند و آن ماوراء الطبیعه است .

نظریه فروید در مورد منشأ پیدایش دین فرضیه‏ای هم فروید آورد ، فروید گفت : دین نه ناشی از ترس است ، نه از جهل است ، نه عکس‏ العمل در مقابل بی‏نظمی‏ها است ، و نه عاملی است در راه کسب امتیازات‏ طبقاتی .

او ، همانطوریکه همه حوادث اجتماع را با غریزه جنسی تحلیل و توجیه می‏کرد ، خواست دین را هم از این راه توجیه کند و نتیجتا گفت : بشر در اجتماع از نظر جنسی محرومیت‏هائی پیدا می‏کند که موجب می‏شود غریزه‏ عقب رانده شده و به شعور ناخودآگاه رود .

وقتی که آنجا رفت قیود اجتماعی جلویش را می‏گیرد که بیرون نیاید اما در آن صورت این محرومیت‏ها از راهها و به شکلهای دیگری بروز می‏کند که یکی از آنها دین است .

دین‏ ریشه‏اش تمایل جنسی است و نه چیز دیگر .

او هم چنین می‏گفت که ریشه اخلاق‏ هم تمایلات جنسی است ، علم هم ریشه‏اش جنسی است .

اگر از او می‏پرسیدیم آیا بعقیده شما دین چه موقعی از میان مردم خواهد رفت ، می‏گفت : آزادی جنسی مطلق بدهید ، بطوری که هیچ محرومیت جنسی‏ وجود نداشته باشد ، در آن صورت دین هم وجود نخواهد داشت ، اما طولی‏ نکشید که فروید خودش هم از حرف خودش پشیمان شد .

شاگردهایش مانند یونگ نیز از او نپذیرفتند .

در همین جاست که نظریه فطری بودن دین و اینکه دین جزو نهاد بشر است پیدا می‏شود .

نظر یونگ در مورد منشأ دین از نظر او دین فطری است.او می‏گفت‏ اینکه آقای فروید می‏گوید دین از نهاد ناخودآگاه بشر تراوش می‏کند درست‏ است .

ولی اینکه او خیال می‏کند عناصر روان ناخودآگاه بشر منحصر به‏ تمایلات جنسی‏ای که بشعور باطن گریخته‏اند می‏باشد بی‏اساس است .

انسان یک‏ روان ناخودآگاه فطری و طبیعی دارد .

روان ناخودآگاه بشر بر خلاف ادعای‏ فروید ، صرفا انباری که از شعور ظاهر در آن چیزهائی ریخته شده و پر شده‏ باشد نیست ، بعبارت دیگر شعور باطن هرگز بصورت یک ظرف خالی که فقط از شعور ظاهر چیزی بگریزد و آنجا رفته و آنرا پر کند نیست ، او می‏گفت : فروید به قضیه روان ناخودآگاه خوب پی برده بود اما بعدا باشتباه خیال کرد که روان ناخودآگاه فقط از عناصر مطرود از شعور ظاهر تشکیل می‏گردد .

خیر ، روان ناخود آگاه جزء سرشت بشر است ، عناصر رانده‏ شده می‏روند آنجا و به آن ملحق می‏شوند ،دین جزء اموری است که در روان‏ ناخود آگاه بشر بطور فطری و طبیعی وجود دارد نظر ویلیام جیمز در مورد منشأ دین روانشناس و فیلسوف معروف امریکائی ویلیام جیمز در کتاب دین و روان می‏گوید : درست است که سرچشمه بسیاری از امیال درونی ما امور مادی طبیعی است ، ولی بسیاری از آنها هم از دنیائی ماورای این دنیا سرچشمه می‏گیرد .

او همچنین می‏گوید : دلیل اینکه اصولا بسیاری از کارهای‏ بشر با حسابهایمادی جور در نمی آید همین است .

می‏گوید : من در هر امر مذهبی " همیشه نوعی وقار و صمیمیت ، وجد و لطف ، محبت و ایثار می‏بینم ، حالات روانی مذهبی خواصی دارد که آن خواص با هیچ حالت از حالات بشر تطبیق نمی‏کند .

می‏گوید بهمان دلیل که یک سلسله غرایز مادی ما را با این دنیا پیوند می‏دهد ، غرایز معنوی هم ما را با دنیای دیگر پیوند می‏دهد .

گاهی می‏گوید این فلسفه‏هائی که بشر بوجود آورده ، یعنی فلسفه‏های ماورای طبیعی بمنزله ترجمه هائیست که انسان از زبان دیگری‏ انجام داده باشد ، یعنی اینهائی را که بشر خیال می‏کند در مسائل ماورای‏ طبیعت با فکر و عقل خود بدان رسیده اینها در واقع ندای دل خود اوست .

قلب او و دل او با زبان دیگری انجام داده باشد ، یعنی اینهائی را که بشر خیال میکند در مسائل ماورای طبیعت با فکر و عقل خود بدان رسیده اینها در واقع ندای دل خوداوست .

قلب او و دل او با زبان دیگری ، با نور دیگری‏ ، با روشنائی دیگری آنها را دریافته و بعد با زبان عقل به آنها شکل فلسفی‏ داده است نظر اینشتاین در مورد منشأ دین این‏ دانشمند مدعی است که احساسات موجد مذهب متفاوت است ، علت گرایش‏ بمذهب را در همه طبقات نمی‏توان یکسان دانست .او می‏گوید : برای یک انسان ابتدائی ، ترس : ترس از مرگ ، ترس‏ از گرسنگی ، ترس از جانور وحشی ، ترس از مرض ، ایجاد کننده زمینه‏ مذهبی است .

فکر محدود و عدم رشد عقل انسان بدوی برای خود موجودات کم و بیش شبیهی می‏سازد ، این موجودات را با دست و فکر خود می‏سازد و بعد از این آفریدن باین فکر می‏افتد که چگونه از خشم آنها جلو بگیرد ، چطور بر سر لطف‏شان بیاورد .

اینگونه مذهب را مذهب ترس باید نامید و خدائی که در این مذهب پرستیده می‏شود خدای واقعی نیست منجر به‏ نوعی بت پرستی می‏شود " .

می‏گوید : " خصیصه اجتماعی بشر نیز یکی از تبلورات مذهب است .

یک‏ فرد می‏بیند پدر و مادر ، خویشان و رهبران و بزرگان میمیرند یک یک‏ اطراف او را خالی می‏گذارند ، پس آرزوی هدایت شدن ، دوست داشتن ، محبوب بودن و اتکاء و امید داشتن بکسی ، زمینه قبول عقیده بخدا را در او ایجاد می‏کند " .

به عقیده اینشتاین خدائی که ناشی از این احتیاج است نیز خدای واقعی‏ نیست ، صفاتی که برای او فرض می‏شود همه صفات انسانی است ، کتاب‏ مذهبی یهودیان و همچنین انجیل این چنین خدائی را معرفی می‏کنند ، این‏ مذهب نسبت بمذاهب ترس یک درجه تکامل یافته است .

آنگاه چنین می‏گوید : ولی فراموش نشود که در این بین عده قلیلی از افراد و اجتماعات‏ یافت می‏شوند که یک معنی واقعی از وجود خدا را ورای این اوهام دریافته‏اند که واقعا دارای خصائص و مشخصات بسیار عالی و تفکرات عمیق و معقول بوده بهیچ وجه قابل قیاس با آن عمومیت عقیده نیستند " .

مقصودش اینست که گمان نرود در میان اجتماعاتی که آن دو نوع مذهب‏ وجود داشته و دارد همه افراد فکرشان در باره خدا سطحی است ، افرادی هم‏ در همان جماعات یافت می‏شوند که خدا را آنچنان که شایسته قدس و جلال او هست در نظر میاورند و پرستش می‏نمایند .

آنگاه چنین می‏گوید : " یک عقیده و مذهب ثالث بدون استثناء در ذهن همه وجود دارد ، گرچه با شکل خالص و یکدست در هیچ‏ کدام یافت نمی‏شود .

من آن را " احساس مذهبی آفرینش یا وجود " مینامم‏ .بسیار مشکل است که این احساس را برای کسی که کاملا فاقد آن است توضیح‏ دهم ، بخصوص که در اینجا دیگر بحثی از آن خدا که به اشکال مختلفه تظاهر می‏کند نیست .

در این مذهب ، فرد بکوچکی آمال و هدفهای بشر و عظمت و جلالی که در ماورای امور و پدیده ها در طبیعت و افکار تظاهر مینماید پی‏ می‏برد .

او وجود خود را یک نوع زندان می‏پندارد ، چنانکه می‏خواهد از قفس‏ تن پرواز کند و تمام هستی را یکباره بعنوان حقیقت واحد در یابد .

" .

مطابق این بیان در انسان و حداقل در افراد رشد یافته انسانها چنین‏ احساسی وجود دارد که می‏خواهد از وجود محدود خود خارج شود و خود را بقلب‏ هستی رساند .

در انسان میلی وجود دارد که آرام نمی‏گیرد مگر آنکه خود را با خدا و منبع هستی متصل ببیند .

این همان است که قرآن کریم فرموده است‏ :« الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله 0 الا بذکر الله تطمئن‏ القلوب، رعد 28 »تنها با یاد خدا و جای گرفتن خدا در قلب است که دل آدمی آرامش‏ خویش را باز می‏یابد منشأ دین از نظر قرآن یک وقت ما دین را به عنوان آنچه از ناحیه پیغمبران بر مردم عرضه می‏شود نگاه می‏کنیم ، این معلوم است که منشأش وحی است .

ولی آیا همین وحی که‏ معارفی را به عنوان معارف دین عرضه می‏دارد و اخلاق و تربیتی را عرضه‏ می‏دارد و قانون و مقرراتی را عرضه می‏دارد و در مجموع ، همین وحی که یک‏ راهی را برای فکر و برای عمل انسان عرضه می‏دارد ، آیا یک مبنا و ریشه‏ای‏ هم در انسانها دارد ؟

قطع نظر از تعلیم خاص قرآن این یک امری بر خلاف طبیعت دین نیست که‏ کسی بگوید دین فقط یک چیزی است که خدا به وسیله وحی بر بشر عرضه داشته است ولی بشر قبل از این عرضه شدن یک‏ حالت بی تفاوتی راجع به دین و لا دینی داشته است .

در این‏ صورت مثل بشر می‏شود مثل یک دیوار ، مثل یک صفحه سفید و مثل یک کاغذ سفید نسبت به خطوطی که روی آن نقش بشود که این کاغذ فقط یک حالت‏ قابلیت و امکان به معنای یک حالت بی تفاوتی در آن هست .

برای این‏ کاغذ امکان این هست که چیزی رویش نوشته بشود یا چیزی رویش نوشته نشود ، یعنی نسبت نوشته شدن و نوشته نشدن با کاغذ علی السویه است ، آنچه که‏ نوشته می‏شود آیه قرآن باشد یا ضد قرآن ، برای کاغذ علی السویه است .

ممکن است کسی اینجور بگوید که بشر به حسب سرشت خودش صرفا یک حالت‏ امکان و یک حالت بی تفاوتی نسبت به دین دارد ، فقط خدا پیغمبران را مبعوث فرمود و آنها آمدند دین را که بشر یک حالت بی تفاوتی نسبت به‏ آن داشت به او تعلیم دادند .

اگر کسی چنین حرفی بزند نمی‏توان گفت منکر ادیان شده .

ولی نظریه دیگر این است که نه ، آنچه که پیغمبران عرضه داشته‏اند نه‏ چیزی است که انسان نسبت به آن یک حالت بی تفاوتی و یک حالت تساوی‏ داشته است بلکه یک چیزی است که اقتضای آن در سرشت و ذات انسان هست‏ ، یعنی طلب او ، خواست او و جستجوی او در طبیعت و سرشت انسان هست .

در این صورت حالت پیغمبران حالت باغبانی می‏شود که گلی یا درختی را پرورش می‏دهد ، که در خود این درخت یا گل یک استعدادی یعنی یک طلبی‏ برای یک شی‏ء خاص هست .

اگر هسته زردآلو را در زمین می‏کارد ، اینجور نیست که هسته زردآلو بی تفاوت باشد برای خرما شدن یا زردآلو شدن یا آلبالو شدن ، اختیار با باغبان است که بیاید این را زردآلو بکند یا خرما و یا آلبالو !

در انسان نیز یک فطرتی - به معنای یک تقاضایی - وجود دارد .

بعثت‏ پیغمبران ، پاسخگویی به تقاضایی است که این تقاضا در سرشت بشر وجود دارد .

در واقع آنچه که بشر به حسب سرشت خودش در جستجوی آن بوده است‏ و خواهد بود ، پیغمبران آن را بر او عرضه داشته‏اند و عرضه می‏دارند .

این‏ همان معنی فطرت است .

قرآن راجع به اینکه دین را خدا در نهاد بشر قرار داده اینطور می‏فرماید : «فأقم وجهک للدین حنیفا فطره الله التی فطر الناس علیها، روم 30 »توجه خویش را به سوی دین حقگرایانه پایدار و استوار کن .

همانا این‏ فطره الله را که همه مردم را بر آن آفریده ، نگهدار .

این نظریه را برای اولین بار قرآن ابراز داشته است که دین جزو نهاد بشر است و قبل از اسلام چنین تزی در جهان‏ وجود نداشت ، تا قرن هفدهم و هیجدهم و نوزدهم میلادی بشر در این زمینه‏ها هزار گونه فکر می‏کرد ، در حالیکه اکنون می‏بینیم کاوشهای روانی هماهنگ با قرآن می‏گوید : " « فطره الله التی فطر الناس علیها » :همانا این‏ فطره الله را که همه مردم را بر آن آفریده است.

این آیه در کمال صراحت ، دین را " « فطره الله »" برای همه مردم‏ می‏شناسد .