ارزیابی فعالیت و کارایی واحدهای تحقیق و توسعه (R&D) در صنایع ایران
در شرکت های صنعتی ایران فعالیت های تحقیق و توسعه (R&D) سابقه ی چندانی ندارد. در این بررسی، تعدادی از واحدهای صنعتی باسابقه و نسبتاً فعال انتخاب شده و کارایی شیوه های مختلف تحقیقات در آنها مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج کلی نشان می دهد که ایجاد واحد مستقل تحقیق و توسعه (R&D) تا حدودی مورد توجه این واحدها بوده ولی از همکاری تحقیقاتی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی استقبال چندانی نمی شود. عوامل محدودکننده ی تحقیقات و دیدگاه های مدیران ارشد صنایع در جهت بهبود امر تحقیقات از دیگر نکات قابل بحث این بررسی است.
مقدمه
در شرکت های صنعتی، تحقیق و توسعه (R&D) به عنوان بخشی از سرمایه برای تضمین قدرت رقابت فن آوری در بلندمدت محسوب می شود. هدف از اجرای طرح های تحقیقاتی، افزایش عمر محصول و کاهش هزینه های تولید است. پیدایش R&D در صنایع به مفهوم امروزی آن به شروع قرن بیستم برمی گردد. البته خدمات مهندسی به منظور بهبود محصول و فرایندها با استفاده از تخصص مهندسان با تجربه ی شاغل در صنایع، سابقه ی طولانی تری دارد. تا قبل از سال 1900 تجربه ی تحقیق در صنعت برای بهره گیری از فن آوری در راستای اهداف ویژه ی شرکت ها سابقه ی چندانی نداشته است. در سال 1900 شرکت جنرال الکتریک (GE) امریکا یک استاد جوان دانشگاه MIT به نام «ویلیام آرویتنی» را استخدام کرد تا هفته ای دو روز برای این شرکت تحقیق کند. ویتنی استادیار شیمی مؤسسه فن آوری ماساچوست بود. مدیریت GE بر آن بود تا موفقیت فن آوری شرکت را با تأسیس یک آزمایشگاه تحقیقاتی تقویت نماید. ویتنی بعدها از MIT استعفا داد و مدیر یکی از اولین آزمایشگاه های تحقیقاتی صنایع در دنیا شد.
این رخداد یک الگوی نمونه محسوب می شد که دانشمند دانشگاهی تازه فارغ التحصیل وارد تحقیقات صنعتی شود و به این ترتیب الگوی «فن آوری علمی» از طریق فرآیند تحقیقات صنعتی بنیاد گذاشته شد.
شرکت جوان GE در سال 1900 سازنده ی لامپ های الکتریکی بر مبنای اختراع ادیسون بود. این لامپ ها از یک رشته ی زغالی با مقاومت زیاد ساخته می شد که با اختراعات بعدی از رده خارج شد. یکی از این اختراعات ساخت لامپ درخشان توسط والتر نرنست، شیمی دان آلمانی بود. لامپ ساخت او از یک رشته ی سرامیکی ساخته می شد که در دمای بالاتری تشعشع می نمود. پیشرفت بعدی ساخت لامپ بخار جیوه توسط پیتر کویر هیویت امریکایی بود. در آن زمان GE هنوز کاری برای لامپ های جایگزین نکرده بود در حالی که رقیب اصلی یعنی جرج وستینگهاوس از کوپر هیویت پشتیبانی می کرد و حق امتیاز لامپ نرنست را هم به دست آورده بود. بنابراین، برای کسب قدرت رقابت، مرکز تحقیق و توسعه ی GE تأسیس شد.
وایز در خصوص اهمیت تاریخی ویتنی می گوید: «شاید او اولین دانشمندی نباشد که در صنایع امریکا حتی در جنرال الکتریک استخدام شده است. افتخار لامپ برای توماس ادیسون و کار او همچنان باقی است. چون کار ادیسون اختراع بود اما تلاش ویتنی یک حرکت پیشتازانه در صنعت امریکاست که به دانشمند یک نقش و هویت جدید به نام پژوهشگر صنعتی اعطا نمود.»
به این ترتیب بود که اولین مراکز R&D در صنایع به وجود آمدند.
مؤسسات معروف دیگری پس از آن اقدام به ایجاد R&D نمودند، از قبیل:
بیرون از شرکت راه مناسبی برای ارتقاء موقعیت فن آوری خواهد بود. نتیجه ی بررسی در خصوص عقد قرارداد تحقیقاتی با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی، استفاده از خدمات محققان منفرد و ایجاد واحد تحقیقاتی با صنایع همگن در جدول شماره ی 3 ارائه شده است.
مورد
اقدام شده
در جریان
موافق نیست
قرارداد تحقیقاتی با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی
25
37
-
استفاده از خدمات محققان منفرد
50
13
12
ایجاد مراکز تحقیقاتی صنایع همگن
-
27
11
قرارداد تحقیق و توسعه با خارج از کشور
12
57
17
به طور کلی، همکاری این دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی در سطح مطلوبی قرار ندارند. شرکت ها تمایل دارند با محققان منفرد کار بکنند و بر آن هستند تا از دیوانسالاری مرسوم سازمان های دولتی پرهیز نمایند. همکاری مشترک و عقد قرارداد تحقیقاتی با خارج از کشور به دلیل وابستگی فن آورانه اکثر صنایع، همچنان دارای جاذبه است.
طرح های تحقیقاتی
تحقیقات نشان می دهد که شرکت های صنعتی در دوره ی مورد بررسی به طور متوسط 72 طرح تحقیقاتی داشته اند. رقم فوق با توجه به ظرفیت و توانایی تحقیقاتی شرکت ها قابل توجه است. در مصاحبه با برخی از مدیران این واحدها مشخص شد که تلقی یکسانی از تعریف طرح تحقیقاتی وجود ندارد. به همین دلیل بعضی از صنایع هر نوع فعالیت هرچند کوچک را که برای بهبود وضع شرکت انجام شده است در این آمار منظور کرده اند. دامنه ی تغییرات تعداد طرح ها 198 طرح است که بین 2 تا 200 طرح در نوسان قرار دارد.
بر اساس بررسی به عمل آمده، مدت زمان لازم برای انجام دادن طرح های تحقیقاتی را، 78 درصد از پاسخگویان کمتر از یکسال، 18 درصد تا یکسال و 4 درصد تا دو سال اعلام کرده اند. اگرچه سرعت در انجام دادن تحقیقات یک شاخص مثبت به حساب می آید، اما برداشت کلی حاکی از آن است که فعالیت تحقیقاتی در جهت اجرای طرح های عمده و تعیین کننده جریان ندارد. تجربه ی واحدهای تحقیق و توسعه در کشورهای صنعتی نشان می دهد که متوسط زمان اجرای طرح های تحقیقاتی صنعتی که منجر به فن آوری می شوند 3 سال است.
میزان اعتباری که از فروش سالیانه ی این شرکت ها صرف تحقیق و توسعه می شود به طور متوسط 5/2 درصد است. این نسبت برای فعالیت تحقیقاتی مطلوب 5 درصد تعیین شده است. البته، شرکت های موفق و پیشتاز در امر فن آوری در بعضی دوره ها تا 20 درصد فروش در تحقیق و توسعه سرمایه گذاری نموده اند.
تحقیقات انجام گرفته از سوی واحدهای صنعتی، در زمینه ی اصلاح محصول و فرایند تولید موجود و طراحی محصول و فرایند جدید صورت گرفته است. تعداد کمتری از طرح های تحقیقاتی نیز در زمینه ی مهندسی معکوس و نوآوری در فن آوری های قبلی بوده است.
نحوه ی همکاری و ارتباط صنعت با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی
بیشترین ارتباط صنایع با دانشگاه، که شکل دایمی و منظم پیدا کرده، برنامه ی کارآموزی تابستانی دانشجویان در واحدهای صنعتی است.