دانلود مقاله ارزیابی فعالیت و کارایی واحدهای تحقیق و توسعه (R&D) در صنایع ایران

ارزیابی فعالیت و کارایی واحدهای تحقیق و توسعه (R&D) در صنایع ایران

در شرکت های صنعتی ایران فعالیت های تحقیق و توسعه (R&D) سابقه ی چندانی ندارد.

در این بررسی، تعدادی از واحدهای صنعتی باسابقه و نسبتاً فعال انتخاب شده و کارایی شیوه های مختلف تحقیقات در آنها مورد تحلیل قرار گرفته است.

نتایج کلی نشان می دهد که ایجاد واحد مستقل تحقیق و توسعه (R&D) تا حدودی مورد توجه این واحدها بوده ولی از همکاری تحقیقاتی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی استقبال چندانی نمی شود.

عوامل محدودکننده ی تحقیقات و دیدگاه های مدیران ارشد صنایع در جهت بهبود امر تحقیقات از دیگر نکات قابل بحث این بررسی است.

مقدمه

در شرکت های صنعتی، تحقیق و توسعه (R&D) به عنوان بخشی از سرمایه برای تضمین قدرت رقابت فن آوری در بلندمدت محسوب می شود.

هدف از اجرای طرح های تحقیقاتی، افزایش عمر محصول و کاهش هزینه های تولید است.

پیدایش R&D در صنایع به مفهوم امروزی آن به شروع قرن بیستم برمی گردد.

البته خدمات مهندسی به منظور بهبود محصول و فرایندها با استفاده از تخصص مهندسان با تجربه ی شاغل در صنایع، سابقه ی طولانی تری دارد.

تا قبل از سال 1900 تجربه ی تحقیق در صنعت برای بهره گیری از فن آوری در راستای اهداف ویژه ی شرکت ها سابقه ی چندانی نداشته است.

در سال 1900 شرکت جنرال الکتریک (GE) امریکا یک استاد جوان دانشگاه MIT به نام «ویلیام آرویتنی» را استخدام کرد تا هفته ای دو روز برای این شرکت تحقیق کند.

ویتنی استادیار شیمی مؤسسه فن آوری ماساچوست بود.

مدیریت GE بر آن بود تا موفقیت فن آوری شرکت را با تأسیس یک آزمایشگاه تحقیقاتی تقویت نماید.

ویتنی بعدها از MIT استعفا داد و مدیر یکی از اولین آزمایشگاه های تحقیقاتی صنایع در دنیا شد.

این رخداد یک الگوی نمونه محسوب می شد که دانشمند دانشگاهی تازه فارغ التحصیل وارد تحقیقات صنعتی شود و به این ترتیب الگوی «فن آوری علمی» از طریق فرآیند تحقیقات صنعتی بنیاد گذاشته شد.

شرکت جوان GE در سال 1900 سازنده ی لامپ های الکتریکی بر مبنای اختراع ادیسون بود.

این لامپ ها از یک رشته ی زغالی با مقاومت زیاد ساخته می شد که با اختراعات بعدی از رده خارج شد.

یکی از این اختراعات ساخت لامپ درخشان توسط والتر نرنست، شیمی دان آلمانی بود.

لامپ ساخت او از یک رشته ی سرامیکی ساخته می شد که در دمای بالاتری تشعشع می نمود.

پیشرفت بعدی ساخت لامپ بخار جیوه توسط پیتر کویر هیویت امریکایی بود.

در آن زمان GE هنوز کاری برای لامپ های جایگزین نکرده بود در حالی که رقیب اصلی یعنی جرج وستینگهاوس از کوپر هیویت پشتیبانی می کرد و حق امتیاز لامپ نرنست را هم به دست آورده بود.

بنابراین، برای کسب قدرت رقابت، مرکز تحقیق و توسعه ی GE تأسیس شد.

وایز در خصوص اهمیت تاریخی ویتنی می گوید: «شاید او اولین دانشمندی نباشد که در صنایع امریکا حتی در جنرال الکتریک استخدام شده است.

افتخار لامپ برای توماس ادیسون و کار او همچنان باقی است.

چون کار ادیسون اختراع بود اما تلاش ویتنی یک حرکت پیشتازانه در صنعت امریکاست که به دانشمند یک نقش و هویت جدید به نام پژوهشگر صنعتی اعطا نمود.»

به این ترتیب بود که اولین مراکز R&D در صنایع به وجود آمدند.

مؤسسات معروف دیگری پس از آن اقدام به ایجاد R&D نمودند، از قبیل:

بیرون از شرکت راه مناسبی برای ارتقاء موقعیت فن آوری خواهد بود.

نتیجه ی بررسی در خصوص عقد قرارداد تحقیقاتی با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی، استفاده از خدمات محققان منفرد و ایجاد واحد تحقیقاتی با صنایع همگن در جدول شماره ی 3 ارائه شده است.

مورد

اقدام شده

در جریان

موافق نیست

قرارداد تحقیقاتی با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی

25

37

-

استفاده از خدمات محققان منفرد

50

13

12

ایجاد مراکز تحقیقاتی صنایع همگن

-

27

11

قرارداد تحقیق و توسعه با خارج از کشور

12

57

17

به طور کلی، همکاری این دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی در سطح مطلوبی قرار ندارند.

شرکت ها تمایل دارند با محققان منفرد کار بکنند و بر آن هستند تا از دیوانسالاری مرسوم سازمان های دولتی پرهیز نمایند.

همکاری مشترک و عقد قرارداد تحقیقاتی با خارج از کشور به دلیل وابستگی فن آورانه اکثر صنایع، همچنان دارای جاذبه است.

طرح های تحقیقاتی

تحقیقات نشان می دهد که شرکت های صنعتی در دوره ی مورد بررسی به طور متوسط 72 طرح تحقیقاتی داشته اند.

رقم فوق با توجه به ظرفیت و توانایی تحقیقاتی شرکت ها قابل توجه است.

در مصاحبه با برخی از مدیران این واحدها مشخص شد که تلقی یکسانی از تعریف طرح تحقیقاتی وجود ندارد.

به همین دلیل بعضی از صنایع هر نوع فعالیت هرچند کوچک را که برای بهبود وضع شرکت انجام شده است در این آمار منظور کرده اند.

دامنه ی تغییرات تعداد طرح ها 198 طرح است که بین 2 تا 200 طرح در نوسان قرار دارد.

بر اساس بررسی به عمل آمده، مدت زمان لازم برای انجام دادن طرح های تحقیقاتی را، 78 درصد از پاسخگویان کمتر از یکسال، 18 درصد تا یکسال و 4 درصد تا دو سال اعلام کرده اند.

اگرچه سرعت در انجام دادن تحقیقات یک شاخص مثبت به حساب می آید، اما برداشت کلی حاکی از آن است که فعالیت تحقیقاتی در جهت اجرای طرح های عمده و تعیین کننده جریان ندارد.

تجربه ی واحدهای تحقیق و توسعه در کشورهای صنعتی نشان می دهد که متوسط زمان اجرای طرح های تحقیقاتی صنعتی که منجر به فن آوری می شوند 3 سال است.

میزان اعتباری که از فروش سالیانه ی این شرکت ها صرف تحقیق و توسعه می شود به طور متوسط 5/2 درصد است.

این نسبت برای فعالیت تحقیقاتی مطلوب 5 درصد تعیین شده است.

البته، شرکت های موفق و پیشتاز در امر فن آوری در بعضی دوره ها تا 20 درصد فروش در تحقیق و توسعه سرمایه گذاری نموده اند.

تحقیقات انجام گرفته از سوی واحدهای صنعتی، در زمینه ی اصلاح محصول و فرایند تولید موجود و طراحی محصول و فرایند جدید صورت گرفته است.

تعداد کمتری از طرح های تحقیقاتی نیز در زمینه ی مهندسی معکوس و نوآوری در فن آوری های قبلی بوده است.

نحوه ی همکاری و ارتباط صنعت با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی

بیشترین ارتباط صنایع با دانشگاه، که شکل دایمی و منظم پیدا کرده، برنامه ی کارآموزی تابستانی دانشجویان در واحدهای صنعتی است.

از بین شرکت های بررسی شده 12 درصد دارای طرح های مشترک با دانشگاه ها یا مراکز تحقیقاتی دولتی هستند.

حدود 38 درصد گاهی ارتباط داشته اند و 50 درصد هیچ ارتباط تحقیقاتی با این مراکز نداشته اند.

در زمینه ی به کارگیری کادر تحقیقاتی از دانشگاه ها یا مراکز تحقیقاتی 8 درصد اقدام کرده اند، 17 درصد به صورت موردی کادر تحقیقاتی را دعوت به کار می کنند و بقیه استفاده ای در این مورد نداشته اند.

با توجه به ضعف امکانات پژوهشی در صنعت، استفاده از این تجهیزات در مراکز دولتی و دانشگاه ها مفید به نظر می رسد.

65 درصد از شرکت های مورد بررسی از این امکانات هر از چند گاهی در قبال پرداخت هزینه استفاده کرده اند.

از جمله شیوه های نزدیکی دانشگاه و صنعت، مشارکت متخصصان صنعت در فعالیت های آموزشی است.

این شیوه در بعضی از کشورهای در حال توسعه آثار مثبتی بر جای گذاشته است.

با توجه به ویژنگی های دانشگاه های ایران این شیوه در کشور ما مرسوم نیست.

دانشگاه ها از امکانات و تجهیزات موجود در صنایع که بعضاً منحصر به فرد هستند، برای امور تحقیقاتی یا آموزش دانشجویان استفاده می نمایند.

حدود 48 درصد از صنایع به این نوع ارتباط به صورت موردی پاسخ مثبت داده اند.

در همین خصوص، حدود 38 درصد به همکاری های نامنظم اقدام نموده اند و مابقی فعالیت خاصی نداشته اند.

ضرورت انجام دادن فعالیت تحقیق و توسعه در صنایع در بررسی دلایل عمده برای تحقیقات صنعتی به عوامل مختلفی اشاره شده است.

راه های تحقق این عوامل را در درجه ی اول تحقیقات توسط خود شرکت، در مرحله ی بعد استفاده از همکاری دانشگاه و مراکز تحقیقاتی و در نهایت خرید خدمات و دانش فنی خارجی دانسته اند.

موضوعاتی که به عنوان اهداف R&D شناخته شده به ترتیب زیر اولویت بندی می شود: 1- بهبود کیفیت محصول 2- طراحی محصولات جدید 3- بهینه سازی فرایند و روش تولید 4- کسب سطوح قابل پذیرش ملی و بین المللی 5- افزایش توانایی علمی و فنی در شرکت 6- کاهش ضایعات 7- جایگزینی مواد اولیه ی خارجی 8- جذب فن آوری های وارده به کشور 9- ایجاد خودکاری و افزایش ظرفیت تولید 10- نوسازی تجهیزات و تکنیک های خط تولید 11- سازگار نمودن تجهیزات و روش تولید با مواد و ترکیبات جدید 12- بازیافت ضایعات 13- کاهش مصرف مواد و قطعات 14- جبران محدودیت های قانونی و ارزی برای استفاده از خدمات خارجیان 15- حفظ برتری در بازار و رقابت با سایر تولید کننده ها 16- کاهش هزینه های تولید 17- نیاز به دانش فنی برای تولید محصولات جدید 18- اطلاعات فنی و تجاری از بازارهای داخلی و خارجی 19- افزایش سطح بهره وری و کارایی 20- نمونه سازی و تولید نیمه صنعتی محصول جدید 21- کاهش قیمت فروش محصول 22- بهبود سیستم دفع فاضلاب 23- عمل نکردن تعهدات طرف خارجی قرارداد فن آوری عوامل محدود کننده ی تحقیق و توسعه در صنعت عوامل عمده ای که موجب عدم تمایل شرکت ها به سرمایه گذاری در تحقیقات و یا کاهش این فعالیت ها در شرکت و یا توسط تحقیقات قراردادی می شود به قرار زیر است.

1- مشکلات اقتصادی شرکت های صنعتی 2- عدم ثبات سیاست های اقتصادی و اجتماعی 3- عدم توانایی در استفاده از مهارت های داخلی شرکت 4- نبود ارتباط با مراکز تحقیقاتی داخلی 5- بی اعتمادی به توانایی مراکز تحقیقاتی و دانشگاه ها 6- عدم امکان تجاری کردن نتایج تحقیقات دانشگاهی 7- مدیریت شرکت 8- ساختار مالکیت شرکت 9- عدم وجود فشار رقیب 10- کمبود بودجه برای تحقیق و توسعه 11- نبود ساز و کارهای تشویقی 12- پرهزینه و کم نتیجه بودن تحقیقات 13- فقدان فرهنگ تحقیق و توسعه 14- دیوانسالاری و مشکلات ارتباط با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی تقریباً تمامی شرکت ها معتقدند که سیاست های تعدیل اقتصادی موجب توجه و تمایل صنایع به تحقیق و توسعه شده است.

میزان تأثیر عوامل مورد نظر، از دیدگاه شرکت های مورد بررسی در جدول شماره ی 4 ارائه شده است.

دیدگاه مدیران صنایع در زمینه ی توسعه ی فن آوری با توجه به تحولات جهانی در آستانه ی قرن بیست و یکم و حرکت به سمت یکپارچگی اقتصادی، نیاز به توجه و سرمایه گذاری بیشتر در زمینه ی تحقیق و توسعه محسوس است.

از آنجا که ممکن است در آینده ایران به معاهده ی تجارت بین المللی ملحق شود، ضروری است از هم اکنون برنامه ریزی های عمده ای صورت گیرد.

پیشنهادهای اساسی در این زمینه به شرح زیر است: 1- سرمایه گذاری در صنایع فن آوری بر و ارتقاء فن آوری صنایع موجود.

2- توسعه ی استانداردهای ملی و به کارگیری سیستم های تضمین کیفیت در واحدهای تولیدی 3- افزایش سطح آموزش های فنی و آموزش کیفیت در کل نظام 4- تلاش در جهت کاهش قیمت تمام شده ی محصول 5- به کارگیری روش های نوین مدیریت و مهندسی صنایع دیدگاه مدیران صنایع مورد مطالعه ی این تحقیق در زمینه ی هماهنگی و استفاده ی بهینه از امکانات و نیروهای تحقیقاتی کشور در جهت توسعه ی صنایع به شرح موارد زیر است: 1- ایجاد مراکز تحقیقات ملی در تخصص های مورد نیاز کشور و سازماندهی محققان در این مراکز با هدف ارایه ی خدمات به صنایع.

2- اولویت بندی موضوع های تحقیقاتی در صنایع.

3- ایجاد مجتمع های ملی تحقیق و فن آوری و پارک های علوم و فن آوری با مشارکت دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی و صنایع به منظور تلفیق دانش بنیادی با نیازهای کاربردی.

4- فراهم کردن امکان حضور استادان دانشگاه در صنعت به مدت حداقل یک سال در قالب فرصت های مطالعاتی و غیره ایجاد فرهنگ تحقیق و توسعه در صنایع، مشخص شدن راهبرد تحقیق و توسعه در کل صنعت، اشاعه ی فرهنگ تحقیق و توسعه از طریق برگزاری گردهمایی ها و دوره های آموزشی، تشریح منافع و مزیت های سرمایه گذاری در تحقیقات، اعمال سیاست های تشویقی در ایجاد واحدهای تحقیق و توسعه و حذف محدودیت های قانونی برای ترغیب صنایع در انجام دادن تحقیقات و حمایت دولت در شرایط بحران اقتصادی از پیشنهادهای دیگر مدیران صنایع مورد مطالعه است.

نتیجه گیری و جمع بندی تحقیق و توسعه در صنایع و بخش خصوصی کشور تاکنون موقعیت شایسته ای نیافته است.

با هدف بهبود شرایط فعلی R&D برخی پیشنهادها به شرح زیر ارائه می شود: 1- توسعه نیافتگی تحقیق و توسعه ی صنعتی ناشی از وضعیت سنتی صنایع در ایران، عدم فشار رقابت و نظام عرضه و تقاضای منطقی، نداشتن نقش در درآمد ملی ناشی از صادرات و فزونی تقاضای داخلی است.

با اعمال سیاست های تعدیل اقتصادی، توجه صنایع به تحقیق و توسعه جلب شد.

با این حال فراز و نشیب در سیاست های پولی و ارزی کشور، موجب بی ثباتی در سرمایه گذاری های صنعتی و در نتیجه فعالیت های R&D گردیده است.

برای این منظور، ضروری است دولت با اعمال سیاست های مناسب و تشویقی صنایع را به ایفای نقش در این طریق هدایت نماید.

2- در تصویب اعتبارات حمایتی دولت توجه بیشتری به تحقیقات صنعتی معطوف شود.

در سال های اخیر این دیدگاه در تبصره های بودجه و مقرراتی که اجرای طرح های صنعتی توسط دانشگاه ها را تشویق می کند تقویت شده است.

با این حال، لازم است راه های سهل تری را برای دخالت خود واحدهای صنعتی در تحقیقات جست.

به عنوان مثال در صنایع بزرگتر با بیش از پانصد نفر کارکن، ایجاد واحد R&D را الزام نمود و در کنار آن، حمایت های قابل توجهی را در ابعاد آموزش، تجهیزات، تسهیلات مالی، معافیت های مالیاتی و غیره اعمال کرد.

حمایت هایی از این نوع می تواند در جهت ترغیب صنایع کوچک و متوسط- که عموماً از قدرت مالی کمی برخوردارند- به انجام دادن فعالیت های تحقیقاتی در حد خودشان مؤثر واقع شود.

صنایعی که به کار تحقیقاتی اهتمام می ورزند بایستی از کمک های مالی مناسب برخوردار شوند.

می توان به واحدهایی که رأساً فعالیت های پژوهشی دارند اجازه داد که دو در هزار فروش خود را مستقیماً صرف نمایند و درآمدهای حاصل از تحقیقات به طور کامل از شمول مالیات معاف شوند.

3- تجربه ی برخی از کشورهای آسیایی نشان می دهد که توسعه ی صنعتی آنها با سرمایه گذاری شرکت های خارجی افزایش یافته است.

فراهم کردن امکان سرمایه گذاری کشورهای صنعتی و کشورهای پیشرفته –که فاقد مطامع سیاسی می باشند- در بخش های صنعتی ایران مموجب جذب فن آوری های جدید و ارتقاء سطح فن آوری موجود می شود.

وجود واحد R&D فعال در چنین شرایطی زمینه را برای جذب فن آوری و مهارت ها فراهم می کند و باعث خواهد شد که این فرایند به انتقال صنعت مونتاژ، همانند آنچه تاکنون وجود داشته است ختم نشود.

4- نظام بانکی متأسفانه نقش چندانی در برنامه ای توسعه ی فن آوری کشور ندارد و صرفاً در طرح های کوتاه مدت که برگشت سرمایه و سود را تضمین کند مشارکت می کند.

در بررسی تجارب کشورهای موفق، بدون استثناء، حمایت های وسیع بانک ها و منابع مالی در امر تحقیقات و توسعه ی فن آوری مشاهده می شود.

به نظر می رسد تصویب طرح ها و لوایحی که مشارکت و سرمایه گذاری بانک ها را در امر تحقیقات، انتقال و توسعه ی فن آوری ملزم نماید ضروری می باشد.

5- بخش خصوصی طی چند سال گذشته تمایل خوبی برای حضور در تحقیقات نشان داده است.

شرکت های تحقیقاتی خصوصی که معمولاً توسط اعضای هیأت علمی دانشگاه ها یا متخصصان صنایع ایجاد شده است محمل مناسبی برای مشارکت عمومی و کاهش بار تحقیقاتی دولت است.

ضروری است حمایت های مالی جدی برای تقویت و افزایش این مؤسسات به عمل آید.

حمایت هایی از قبیل وام های کم بهره برای خرید تجهیزات و لوازم تحقیقاتی، اولویت در واگذاری طرح های دولتی به این مؤسسات، معافیت کامل مالیاتی و عوارض شهرداری برای محل آزمایشگاه های تحقیقاتی مؤثر خواهد بود.

6- ارتباط دانشگاه و صنعت در کشورهای صنعتی از عمده ترین عوامل رشد تحقیقات صنعتی است.

در ایران به دلیل بافت سنتی دانشگاه ها به لحاظ آموزش گرائی نسبت به پژوهش از یک طرف و از طرف دیگر عدم کشش و احساس نیاز به پژوهش در صنایع ایران، این فرایند مورد استفاده ی مطلوب واقع نشده است.

در سال های اخیر تمایلات دو سویه ای برای نزدیکی این دو آشکار شده است.

اتخاذ شیوه های کارآمد و تسهیل مقررات و اعمال سیاست های تشویقی این حرکت ایجاد شده را سرعت خواهد بخشید.

برای ایجاد ارتباط نزدیک و اثربخش بین صنعت و دانشگاه ها اقدامات زیر مفید خواهد افتاد: - کاهش دیوانسالاری و اجازه ی عقد قرارداد تحقیقاتی توسط استادان دانشگاه یا صنعت در قبال پرداخت 50 درصد از درآمد به دانشگاه به ازاء استفاده از امکانات و فرصت های دانشگاهی.

- تشویق گذراندن فرصت مطالعاتی استادان دانشگاه در واحدهای صنعتی - امتیاز بیشتر برای پایان نامه های دوره های فوق لیسانس و دکترا که منجر به حل مشکلات صنعت شود.

- فراهم کردن امکان حضور متخصصان صنعت در دانشگاه برای انتقال تجربیات عملی و کاربردی به دانشجویان.

- ایجاد انگیزه های مالی بیشتر برای استادانی که به تحقیق می پردازند.

به منظور کاهش بار آموزشی آنها در مؤسسات دیگر.

- کمک های مالی وزارت صنایع به طرح های تحقیقاتی مشترک صنایع و دانشگاه.

- ترغیب دانشگاه ها برای توسعه ای کردن طرح های تحقیقاتی انجام شده از طریق سازمان پژوهش های علمی و صنعتی ایران برای انتقال به صنعت 7- برنامه ریزی برای ایجاد شهرک های تحقیقاتی در فاصله ی نزدیک با شهرهای بزرگ با هدف توسعه ی تحقیقات کاربردی و صنعتی و انتقال فن آوری ضروری است.

این شهرک ها بستر مناسبی را برای ایجاد و رشد فعالیت های R&D ایجاد می کنند و موجبات بهره گیری بیشتر از توانایی های علمی محققان دانشگاهی و بخش خصوصی را فراهم می نماید.

همچنین، توسعه ی مراکز آموزشی کاربردی در جوار صنایع و مراکز تحقیقاتی همگن با سرمایه گذاری مشترک شرکت های صنعتی می تواند به تحقق این هدف کمک کند.

مورداقدام شدهدر جریانموافق نیستقرارداد تحقیقاتی با دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی2537-استفاده از خدمات محققان منفرد501312ایجاد مراکز تحقیقاتی صنایع همگن-2711قرارداد تحقیق و توسعه با خارج از کشور125717 عواملزیادکمهیچگرانی فن آوری و مواد خارجی8416-مشکلات و موانع خرید خارجی955-عدم همکاری طرف خارجی در فروش فن آوری2080-کفایت و توانایی مؤسسات تحقیق و توسعه ی کشور3565-توجه به تحقیق و توسعه به عنوان سرمایه گذاری6832-افزایش رقابت در بازار7228-