دانلود مقاله معاد

مقدمه

کتاب حاضر مجموعه‏ای است مشتمل بر ده جلسه بحث و انتقاد پیرامون‏ مسأله " معاد " در انجمن اسلامی پزشکان که تاریخ آن به سال 1350 هجری‏ شمسی باز می‏گردد .

در این جلسات ، علاوه بر نظریات مشهور درباره معاد ، نظریه جدیدی که از ناحیه برخی روشنفکران مسلمان ابراز شده و در واقع معاد را به " تجدید حیات مادی دنیا به شکل دیگر " تفسیر کرده‏اند ، نیز به‏ تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و با اظهارات پایه گذار این نظریه ، گاهی‏ بحث حالت مناظره به خود گرفته و این امر بر شیرینی مطلب افزوده است .
سبک بحث در این کتاب ، همچون سبک بحث در کتابهای " توحید " ، " نبوت " و " امامت و رهبری " یک سبک جدید است و در یک قالب خاص‏  نمی‏گنجد و مخصوصا به نظریات جدید درباره معاد و یا نظریات جدید علمی‏ مرتبط با مسأله معاد نیز توجه شده است .
بدیهی است چنانچه استاد شهید حضور داشتند ، این کتاب با تنقیح بیشتر عرضه می‏ش د ولی گذشته از اینکه احاطه علمی ما به هیچ وجه در حد استاد شهید نیست ، حق تنقیح بیشتر را نیز نداریم و می‏بایست عین کلام ایشان درج‏ گردد ، و این امر در همه آثاری از استاد که پس از شهادت ایشان منتشر می‏شود جاری است .

تنظیم اولیه و تصحیح چاپی این کتاب به عهده جناب آقای محمد کوکب‏ بوده است و در اینجا از زحمات ایشان قدردانی می‏شود .
امید است به یاری حق سایر آثار چاپ نشده استاد نیز به زودی در اختیار شیفتگان آثار آن فرزانه شهید قرار گیرد .

12
شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهید مطهری

کلیاتی درباره مسأله معاد

بحث ما درباره مسأله معاد است .

مسأله معاد از نظر اهمیت ، بعد از مسأله توحید مهمترین مسأله دینی و اسلامی است .

پیغمبران ( و بالخصوص‏ آنچه از قرآن درباره پیغمبر ما استفاده می‏شود ) آمده‏اند برای اینکه مردم‏ را به این دو حقیقت مؤمن و معتقد کنند : یکی به خدا ( مبدأ ) و دیگر به‏
قیامت و یا فعلا به اصطلاح معمول ما معاد مسأله معاد چیزی است که برای‏ یک مسلمان ایمان به آن لازم است ، یعنی چه ؟

یعنی در ردیف مسائلی نیست‏ که چون از ضروریات اسلام است و ایمان به پیغمبر ضروری است ، پس ایمان‏ به آن هم به تبع ایمان به پیغمبر ضروری است .
ما بعضی چیزها داریم که باید به آنها معتقد بود ، به این معنا که‏ اعتقاد به آنها از اعتقاد به پیغمبر منفک نیست ، " باید " به این‏ معناست نه به معنی تکلیف ، به معنی این است که انفکاک پذیر نیست که‏
انسان به پیغمبر و اسلام ایمان و اعتقاد داشته باشد ولی به این چیز ایمان‏ نداشته باشد .

مثلا روزه ماه رمضان ، می‏گویند که روزه ماه رمضان از ضروریات اسلام است .

اگر کسی روزه نگیرد و بدون عذر روزه بخورد ، این‏ آدم فاسق است ولی اگر کسی منکر روزه باشد ، از اسلام خارج است ، چرا ؟
برای اینکه اسلام ایمان به وحدانیت خدا و ایمان به پیغمبر است و امکان‏ ندارد که کسی به گفته پیغمبر ایمان داشته باشد ولی روزه را منکر باشد ، چون اینکه در این دین روزه هست از ضروریات و از واضحات است ، یعنی نمی‏شود انسان در ذهن خودش‏ میان قبول گفته‏های پیغمبر و منها کردن روزه تفکیک کند .

ولی خود مسأله‏ اعتقاد به روزه داشتن مستقلا موضوع ایمان و اعتقاد نیست ، یعنی در قرآن‏ هیچ جا وارد نشده : " کسانی که به روزه ایمان می‏آورند " .

اما گذشته از اینکه مسأله معاد و قیامت مثل روزه از ضروریات اسلام‏ است ( یعنی نمی‏شود کسی معتقد به پیغمبر باشد ولی منکر معاد باشد) در تعبیرات قرآن کلمه ایمان به قیامت ، ایمان به یوم آخر آمده است ، یعنی‏ پیغمبر مسأله معاد را به عنوان یک چیزی عرضه کرده است که مردم همان‏ طوری که به خدا ایمان و اعتقاد پیدا می‏کنند ، به آخرت هم باید ایمان و اعتقاد پیدا کنند ، که معنی آن این می‏شود که همین طوری که خداشناسی لازم‏ است ( یعنی انسان در یک حدی مستقلا با فکر خودش باید خدا را بشناسد)
در مسأله معاد نیز انسان باید معادشناس باشد ، یعنی پیغمبر نیامده است‏ که در مسأله معاد بگوید چون من می‏گویم معادی هست شما هم بگویید معادی‏ هست ، مثل اینکه من گفتم روزه واجب است شما هم بگویید روزه واجب است‏
.

نه ، ضمنا افکار را هدایت و رهبری و دعوت کرده که معاد را بشناسند ، معرفت و ایمان به معاد پیدا کنند

معاد ، جزء اصول دین

اینکه علمای اسلام معاد را از اصول دین قرار داده‏اند ولی سایر ضروریات‏ را از اصول دین قرار نداده‏اند ، بر همین اساس است .

چون خیلی اشخاص از ما این سؤال را می‏کنند ، می‏گویند شهادتین که انسان به آن مسلمان می‏شود دو چیز بیشتر نیست : " اشهد ان لا اله الا الله ، اشهد ان محمدا رسول الله‏ " .

دیگر چرا مسأله معاد را جزء اصول دین قرار داده‏اند ؟

خوب ، آدمی که‏ به پیغمبر ایمان داشته باشد ، به هر چه پیغمبر گفته ( اگر برایش ثابت‏ شود که پیغمبر گفته ، مخصوصا اگر ثبوتش به حد ضرورت و بداهت برسد ) ایمان پیدا می‏کند ، پس ما باید بگوییم اصول دین دو چیز بیشتر نیست ( 1 ) : توحید ، نبوت ، معاد فرع و طفیلی نبوت است ، چون ما به نبوت‏ اعتقاد داریم و پیغمبر از معاد خبر داده ، به معاد هم اعتقاد داریم ، همین طوری که چون پیغمبر گفته‏اند نماز واجب است به نماز هم اعتقاد داریم ، نماز هم از ضروریات است ، روزه هم از ضروریات است ، حج هم از ضروریات است .
این ایراد وارد نیست ، چون علت اینکه مسلمین معاد را جزء اصول دین‏ قرار داده‏ا ند این بوده که اسلام درباره معاد یک امر علاوه‏ای از ما خواسته‏ ، یعنی نخواسته ما فقط آن را به عنوان یکی از ضروریات اسلام ، به طفیل‏ قبول نبوت قبول کرده باشیم ، خواسته که خود ما هم مستقلا به آن ایمان و اعتقاد داشته باشیم ، ولو مثلا ما به نبوت اعتقاد نداشته باشیم ، به معاد اعتقاد داشته باشیم .

این که " ولو " می‏گویم نه اینکه از آن صرف نظر می‏کنم ، می‏خواهم بگویم یک مسأله‏ای است که خواسته ما مستقلا به آن ایمان‏ داشته باشیم و لهذا قرآن استدلال می‏کند بر قیامت ، استدلال نمی‏کند بر روزه‏ ، می‏گوید روزه را پیغمبر گفته ، ولی استدلال می‏کند بر قیامت ، چه آن نوع‏ استدلالی که پایه آن خود توحید است ، و چه آن استدلالی که پایه آن نظام‏ خلقت است .

استدلالهای قرآن بر معاد

دو نوع استدلال در قرآن هست .

یک نوع استدلال بر معاد ، بر اساس توحید است که قرآن می‏گوید ممکن نیست خدا خدا باشد ولی معادی نباشد ، یعنی اگر معاد نباشد خلقت عبث است .

این خودش یک استدلال است .

قرآن خواسته‏ روی این مطلب استدلال کند : " « ا فحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم‏ الینا لا ترجعون »" ( 1 ) .

البته ما روی این استدلالها بعد بیشتر صحبت‏ می‏کنیم ولی حالا این مدعای خودمان را که " معاد از اصول دین است "
می‏خواهیم بگوییم روی چه حساب است .

قرآن در واقع این طور می‏گوید : یا باید بگویید خدایی نیست ، پس خلقت و آفرینش عبث و باطل و بیهوده‏ است ، دنبال حکمت در خلقت نباید رفت و مانعی نخواهد داشت که خلقت‏ بر عبث و بیهوده باشد ، و یا اگر خدایی هست که جهان را آفریده است‏ معادی هم باید باشد ، معاد متمم خلقت است ، مکمل خلقت است ، جزئی از خلقت است که با نبودن آن خلقت ناقص است ، خلقت عبث و بیهوده است‏ .

یک سلسله استدلالهای دیگر هم در قرآن هست که همان نظام موجود و مشهود را دلیل بر قیامت قرار می‏دهد .

در اول سوره حج و مؤمنون هست که ایها الناس !

اگر در بعث و در قیامت شک و ریب دارید ، پس ببینید خلقت‏ خودتان را ، بعد خلقت خود ما را می‏گوید که شما را از نطفه آفریدیم ، نطفه را از خاک آفریدیم ، بعد نطفه را به علقه و علقه را به مضعه تبدیل‏ کردیم ، بعد برای مضعه استخوان قرار دادیم ، بعد گوشت پوشاندیم ، بعد شما را به صورت طفل در آوردیم ، " « ثم انکم بعد ذلک لمیتون 0 ثم انکم‏ یوم القیامه تبعثون »" ( 1 ) همچنین کأنه همین راهی را که تا حالا آمده‏اید ادامه می‏دهید تا منتهی می‏شود به قیامت .
 

قرآن خواسته‏ روی این مطلب استدلال کند : " « ا فحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم‏ الینا لا ترجعون »" ( 1 ) .

البته ما روی این استدلالها بعد بیشتر صحبت‏ می‏کنیم ولی حالا این مدعای خودمان را که " معاد از اصول دین است " می‏خواهیم بگوییم روی چه حساب است .

اگر در بعث و در قیامت شک و ریب دارید ، پس ببینید خلقت‏ خودتان را ، بعد خلقت خود ما را می‏گوید که شما را از نطفه آفریدیم ، نطفه را از خاک آفریدیم ، بعد نطفه را به علقه و علقه را به مضعه تبدیل‏ کردیم ، بعد برای مضعه استخوان قرار دادیم ، بعد گوشت پوشاندیم ، بعد شما را به صورت طفل در آوردیم ، " « ثم انکم بعد ذلک لمیتون 0 ثم انکم‏ یوم القیامه تبعثون »" ( 1 ) همچنین کأنه همین راهی را که تا حالا آمده‏اید ادامه می‏دهید تا منتهی می‏شود به قیامت .

پس سر اینکه معاد را جزء اصول دین قرار داده‏اند ، نه صرف [ این بوده‏ که معاد ] یکی از ضروریات دین و از توابع نبوت بوده است ، بلکه یک‏ مسأله‏ای بوده که راه استدلال بر آن لا اقل تا اندازه‏ای باز بوده و قرآن‏ می‏خواسته است که مردم به مسأله قیامت { به عنوان یک مسأله مستقل‏ اعتقاد پیدا کنند } .

پیوستگی زندگی دنیا و آخرت انسان در آن دنیا آنچنان است که اینجا خودش را بسازد ، اینجا اگر خودش را کامل بسازد آنجا کامل است ، اگر ناقص بسازد ناقص است ، اگر خودش را کور قرار بدهد آنجا کور است و اگر خودش را کر قرار بدهد آنجا کر است و اگر خودش را از صورت انسانیت خارج کرده باشد و به صورت‏ حیوانی از انواع حیوانات دیگر در آورده باشد ، در آنجا به صورت همان‏ حیوان محشور می‏شود .

این هم مسأله سوم ، یعنی رابطه و پیوستگی بسیار شدید میان زندگی دنیا و زندگی آخرت ، که فرمود : " « الدنیا مزرعه الاخرش » " ( 2 ) .

تنها این جمله نیست ، هزارها جمله [ هست ] ، اصلا هر چه‏ درباره معاد آمده در همین زمینه " « الدنیا مزرعه الاخرش » " آمده است‏ .

اساسا نظام آنجا با نظام اینجا فرق می‏کند .

اینجا نظام ما نظام اجتماعی‏ است ، به این معنا که افراد واقعا در سعادت و شقاوت یکدیگر شریک و مؤثرند ، یعنی عمل خوب من می‏تواند شما را خوشبخت کند و عمل بد من تأثیر دارد در بدبختی شما و افراد یک اجتماع سرنوشت‏ مشترک دارند .

ولی در آنجا اصلا سرنوشت مشترک نیست ، اهل سعادت با هم‏اند و اهل شقاوت هم با هم ، ولی آن با هم بودن غیر از اشتراک داشتن‏ در سعادت است ، اساسا اشتراکی در کار نیست ، هر کسی در وضع خودش هست‏ بدون آنکه تأثیری در وضع دیگری داشته باشد .

اینها اموری است قطعی و مسلم و پیغمبران آمده‏اند برای اینکه مردم را به این مطلب دعوت کنند ، مخصوصا این قسمت اخیر چون جنبه تربیتی‏ زیادتری دارد و بیشتر به مسأله دعوت مربوط است .

ما می‏بینیم که در درجه‏ اول قرآن و بعد سایر آثار دینی ما اصرار فراوانی روی این مطلب دارند که‏ آن دنیا دار الجزاء است ، خانه پاداش و خانه کیفر است ، پس شما مراقب عمل خودتان در اینجا باشید .

حتی قرآن تعبیری دارد که عده‏ای این‏ تعبیر را حمل بر هیچ گونه مجاز گویی نمی‏کنند و عین حقیقت می‏دانند .

تعبیر این است که قرآن می‏گوید آنچه که شما در این دنیا عمل می‏کنید ، عمل‏ شما پیش فرستاده شما به دنیای دیگر است .

عده‏ای می‏گویند این تعبیر بلاغتی است ، تعبیر مجازی است ، عمل ما که آنجا فرستاده نمی‏شود ، عمل من‏ یعنی کار ، این کار یک حرکت است و این حرکت هم همین جا فانی و تمام‏ می‏شود .

ولی عده‏ای معتقدند که هر چه در این دنیا پیدا بشود ، صورتی در دنیای دیگر پیدا می‏کند که همین خودش یک حقیقتی در دنیای دیگر پیدا می‏کند و این تعبیر قرآن راست است که هر چه ما در اینجا عمل می‏کنیم چیزی‏ در آن دنیا ایجاد کرده‏ایم ، پس چیزی را از این دنیا به آن دنیا فرستاده‏ایم .

تعبیر قرآن این تعبیر قرآن را ببینید آیات معاد اساسا برای موعظه هم خیلی خوب‏ است در اواخر سوره حشر می‏فرماید : " « یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله‏ " ای اهل ایمان !

تقوای الهی داشته باشید ، از خدا بپرهیزید ) همیشه‏ گفته‏ایم که کلمه " تقوا " معنایش پرهیز نیست ولی ما تعبیر دیگری‏ نداریم ) ، که معنایش این است که خودتان را از غضب الهی ، از مخالفت‏ فرمان الهی دور نگه دارید .

" « و لتنظر نفس ما قدمت لغد »" خیلی‏ تعبیر عجیبی است ، " « و لتنظر »" امر است : " و باید هر نفسی و هر کسی نظر کند و دقت کند در آنچه برای فردا می‏فرستند " .

این صریح‏ترین تعبیری است که می‏شود در این‏ زمینه کرد .

وقتی به ما می‏گوید بیایید در کار و عمل خودتان مراقب باشید .

به این تعبیر می‏گوید : درباره این چیزهایی که برای فردا پیش می‏فرستید ، در مورد این پیش فرستاده‏های خودتان دقت کنید ، دقیق باشید .

درست‏ مثل آدمی که در یک شهری هست و برای شهر دیگری که بعدها می‏خواهد برود در آنجا سکنی اختیار کند ، کالایی قبلا تهیه می‏کند و می‏فرستد ، به او می‏گویند در این چیزهایی که قبل از خودت داری می‏فرستی ، یک دقت خیلی کاملی بکن‏ .

بعد دو مرتبه می‏فرماید : " « و اتقوا الله »" باز بار دیگر از خدا بترسید ، از نافرمانی الهی پرهیز کنید " « ان الله خبیر بما تعملون »" ( 1 ) .

چون اول به تعبیر پیش فرستاده گفت ، دو مرتبه به تعبیر خود عمل‏ می‏گوید : خدا آگاه است به اعمال شما ، یعنی آنچه را شما می‏فرستید ، خدا که آگاه است ، پس خودتان هم آگاهی کامل داشته باشید که خوب بفرستید .

الان این داستان یادم آمد ، خوب است برایتان عرض کنم .

من هشت سال‏ نزد مرحوم آقای بروجردی ( اعلی الله مقامه ) درس خوانده بودم و حقیقتا به شخص ایشان اعتقاد داشتم ، یعنی خیلی اعتقاد داشتم ، واقعا او را یک‏ مرد روحانی می‏دانستم .

حالا افرادی به دستگاه ایشان انتقاد داشتند که خود من هم داشتم به جای خود ، اما من به شخص این مرد معتقد بودم ، یعنی او را یک مرد روحانی واقعی می‏دیدم و مرد کاملا مؤمن و معتقد و خداترس .

در همین کسالت قلبی که ایشان پیدا کرده بودند که منتهی به فوت ایشان شد ظاهرا سه چهار روز هم بیشتر طول نکشید گفتند یک روزی ایشان در همان حال‏ ، خیلی متأثر بود و گفت که من خیلی ناراحتم از اینکه کاری نکرده‏ام و می‏روم .

آنهایی که دور و بری هستند خیال می‏کنند در این مسائل هم تملق‏ گفتن خیلی خوب است [ می‏گویند ] ای آقا ، شما چه می‏فرمایید ؟

شما الحمدلله اینهمه توفیق پیدا کردید ، اینهمه خدمتها که شما کردید کی { کرده } ؟

!

ای کاش ما هم مثل شما بودیم .

شما که الحمدلله کارهایی که‏ کردید خیلی درخشان است .

ایشان اعتنا نکرد به این حرفها و در جواب آنها این جمله را که حدیث است گفت : " « خلص العمل فان الناقد بصیر بصیر» " ( 2 ) یعنی عمل را خالص بگردان که آن که نقد می‏کند ( 1 ) ، صرافی می‏کند و عمل را در محک می‏گذارد ، او خیلی آگاه و بیناست ، از زیر نظر او کوچکترین عمل مغشوشی بیرون نمی‏رود ، یعنی چه‏ می‏گویید ما کار کردیم ؟

از کجا که این عملهای ما عملی باشد که واقعا خلوص داشته باشد ؟

برای خدا بودنش را شما از کجا اینقدر تأمین می‏کنید ؟

تعبیر قرآن همین مطلب است : " » یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد »" باز دو مرتبه " » و اتقوا الله »" ، در دو نوبت در پس و پیش این جمله ، که در آنچه پیش می‏فرستید خوب دقت‏ کنید .

خدا را جلوی چشم ما حاضر می‏کند به عنوان یک ناقد ، به عنوان یک‏ بررسی کن ، به عنوان یک محک زن بسیار بصیر و دقیق .

" « ان الله خبیر بما تعملون » " .

بعد می‏فرماید : " « و لا تکونوا کالذین نسوا الله‏ فانسیهم انفسهم اولئک هم الفاسقون »" ( 2 ) .

از آن کسان نباشید که‏ خدا را فراموش کردند ، خدا هم خودشان را از خودشان فراموشاند .

این هم‏ تعبیر عجیبی است .

قرآن در یکی از تعبیراتش می‏گوید هر کس خدا را فراموش کند اثرش این است که خودش را فراموش می‏کند ، یعنی خود واقعی‏اش را گم می‏کند ، بین خودش و خودش فاصله قرار می‏گیرد ، بعد هر کاری که می‏کند برای خودش نمی‏کند ، بدبختیها را برای خودش جلب می‏کند اما خدمتها را نه برای خودش .

به عنوان مثال ، آدمی که دچار حرص و آز شدید است و به حکم حرص و آزکار می‏کند ، از هر راهی شد ( از حلال ، از حرام ، از هر جا شد ) جمع می‏کند و جمع می‏کند ، او که به فکر خودش است‏ .

اگر حساب کند برای صد و پنجاه سال دیگر هم دارد ، در صورتی که خودش‏ می‏داند آنچنان پیر شده که ده سال دیگر هم بیشتر نیست .

این آدمی است که‏ خودش را فراموش کرده است .

او خیال می‏کند که برای خودش کار می‏کند و در واقع نمی‏فهمد که اگر برای خودش هم بخواهد کار کند این جور نباید کار کند .

" « و لا تکونوا کالذین نسوا الله فانسیهم انفسهم اولئک هم‏ الفاسقون »" .

این آیه را به این مناسبت عرض کردیم که قرآن روی ارتباط عالم دنیا و عالم آخرت و اینکه آنجا دار الجزاء است و اینجا دار العمل ، اینجا مزرعه‏ است ، یوم الزرع است و آنجا یوم الحصاد ، فوق العاده تکیه کرده است و بلکه اصلا انبیاء اساس و روح تعلیماتشان همین است ، نظام دنیا را هم که‏ درست می‏کنند ، به اعتبار این است که همین پیوستگی میان دنیا و آخرت‏ هست ، یعنی اگر نظام دنیا نظام صحیح عادلانه‏ای نباشد ، آخرتی هم درست‏ نخواهد بود ، ایندو با یکدیگر اینچنین وابستگی و پیوستگی دارند ، نه‏ اینکه تضاد دارند .

از نظر قرآن سعادت واقعی بشر در دنیا و سعادت واقعی بشر در آخرت توأم‏اند ، جدایی ندارند .

آن چیزهایی که از نظر اخروی گناه‏ است و سبب بدبختی اخروی است ، همانهاست که از نظر دنیوی هم نظام کلی‏ زندگی بشر را فاسد می‏کند ، حالا اگر فرض کنیم یک فرد را خوشبخت کند ولی‏ نظام کلی افراد بشر را فاسد و خراب می‏کند .

اینها خصوصیاتی بود که در آنها هیچ نمی‏شود شک و تردید کرد .

خصوصیات‏ دیگری هست که باید روی آنها بحث کرد و البته هر دسته‏ای هم آنها را همین‏ طور صد در صد قطعی دانسته‏اند .

آنها را ما باید جداگانه بحث کنیم .

تفسیرهای گوناگون درباره معاد .

1 اعاده معدوم بعضیها خیال کرده‏اند معاد یعنی اعاده معدوم .

متکلمین قدیم چقدر روی‏ این قضیه بحث می‏کردند که اعاده معدوم محال نیست ، برای اینکه فکر می‏کردند معاد یعنی اعاده معدوم ، قیامت یعنی اعاده معدوم ، یعنی اول‏ فرض می‏کردند که اشیاء معدوم می‏شوند ( معدوم مطلق ) آنوقت می‏گفتند آیا اگر چیزی معدوم مطلق شد ، بار دیگر امکان دارد وجود پیدا کند و یا این از محالات است ؟

این البته چیزی است که اصلا لزومی ندارد ما روی آن بحث‏ کنیم .

ما چه دلیلی داریم بر اینکه اشیاء معدوم می‏شوند ، تا بعد بیاییم‏ روی مسأله اعاده معدوم بحث کنیم که اعاده معدوم محال است یا ممکن ؟

ما نه دلیل علمی داریم و نه دلیل شرعی که اشیاء معدوم می‏شوند بالکلیه و معنی‏ قیامت یعنی اعاده آن معدومات .

یکی از مسائلی که فلاسفه با متکلمین گلاویز بودند ، مسأله اعاده معدوم‏ است .

فلاسفه می‏گویند اولا اشخاص معدوم نمی‏شوند تا بخواهند اعاده شوند ، آنها می‏گویند معدوم می‏شوند .

بعد آنها [ متکلمین ] می‏گویند اعاده معدوم ممکن‏ است ، اینها می‏گویند اعاده معدوم محال است .

لزومی ندارد ما روی این‏ قضیه اصلا بحثی بکنیم ، اگر کسی لازم دانست بعدا سؤال می‏کند و ما روی آن‏ بحث می‏کنیم .

.

2 عود ارواح به اجساد بعضی دیگر معاد را به این شکل توجیه می‏کنند : معاد یعنی عود ارواح به‏ اجساد ، یعنی انسان وقتی که می‏میرد روحش از بدنش مفارقت می‏کند و این‏ روح جدای از بدن هست در یک عالمی ( که آن عالم را عالم برزخ می‏گویند ) تا وقتی که بناست قیامت شود ، ولی وقتی که قرار شد قیامت شود ، آن‏ وقت روحها برمی‏گردند به بدنهای خودشان ، هر روحی به بدن خودش بر می‏گردد .

این طور آمده‏اند مطلب را تعبیر کرده‏اند .

یک مطلب را باید قبلا عرض کنم و آن این است که اتفاقا در تعبیرات‏ قیامت ، ما کلمه " معاد " نداریم .

از همه اسمهای قیامت معروفتر معاد است ولی این اصطلاح ، اصطلاح شرعی نیست ، یعنی اصطلاح متشرعه است ، آنهم‏ به مفهوم خاصی .

در قرآن کریم ، ما کلماتی نظیر معاد داریم مثل " ماب‏ " ولی کلمه معاد را نداریم .

در دعاها و احادیث هم من الان یادم نیست‏ که در جایی از قیامت با کلمه معاد تعبیر شده باشد .

کلمه معاد را ظاهرا متکلمین خلق کرده‏اند .

این کلمه می‏تواند کلمه درستی هم باشد یعنی با تعبیرات قرآن منطبق باشد اما چون معاد یعنی مکان عود یا زمان عود ( اسم‏ مکان و زمان است ) ، آنها که این کلمه را گفته‏اند به این اعتبار گفته‏اند که قیامت را یا زمان عود به معنی اعاده معدوم می‏دانسته‏اند ، یا زمان عود ارواح به اجساد .

در قرآن ، ما کلماتی شبیه کلمه معاد داریم ، کلمه معاد نداریم ولی کلمه‏ " مرجع " یا " رجوع " و کلمه " ماب " داریم .

" عود " یعنی‏ بازگشت .

" عود " را در جایی می‏گویند که یک چیزی از یک اصلی آمده‏ باشد ، دو مرتبه به آن اصل برگردد ، می‏گویند عود کرد .

" رجوع " هم‏ همین طور است ، " رجوع " هم یعنی بازگشت ، باید یک آمدنی باشد تا بازگشت صدق کند ، و لهذا اگر در قرآن درباره قیامت کلمه " عود " نداریم ، کلمه " رجوع " داریم اما آنچه در قرآن کلمه " رجوع " و امثال آن آمده ، به معنای بازگشت به خداست ، یعنی تعبیر قرآن این است‏ .

در قرآن هیچ جا رجوع ارواح به اجساد نیامده ، یا هیچ جا رجوع به معنای [ بازگشت ] بعد از معدوم شدن نیامده ، بلکه‏ تعبیر این است : " « انا لله »" ما از آن خدا هستیم ، " « و انا الیه راجعون »" ( 1 ) و ما به سوی او بازگشت می‏کنیم .

پس کلمه معاد را هم اگر ما به کار ببریم ، اگر به معنی عود الی الله استعمال کنیم ، آنوقت با تعبیرات قرآنی ، خوب منطبق می‏شود .

یا این تعبیر : " « و ان‏ الی ربک المنتهی »" ( 2 ) و اینکه نهایت و تمامیت و پایانی به سوی‏ پروردگار است ، یعنی به سوی او همه چیز پایان می‏یابد ، " « ان الی ربک‏ الرجعی »" ( 3 ) .

و امثال این تعبیرات .

3 عود ارواح به خداوند محدثین متشرعه مثل مرحوم مجلسی ادعا می‏کنند که اجماع همه اهل ادیان‏ است بر معاد به معنی عود ارواح به اجساد ، ولی عده‏ای می‏گویند نه ، ما اجماع داریم ولی نه اجماع به صورت عود ارواح به اجساد ، بلکه به معنی‏ عود به سوی پروردگار .

حالا این عود به سوی پروردگار ، آیا مستلزم عود ارواح به اجساد است یا شکل دیگری ، بعد باید ببینیم ولی آنچه که قرآن‏ گفته است ، از قیامت تعبیر کرده به وقتی ، به روزی یا به نشئه‏ای که در آن نشئه انسانها به خدا بازگشت می‏کنند ، یعنی چه انسانها به خدا بازگشت‏ می‏کنند ؟

اصلا آمدن از خدا یعنی چه و بازگشت به سوی خدا یعنی چه ؟

ولی هر چه هست ، قرآن این طور گفته است ، حتی از قیامت تعبیر به " القاء الله " کرده است ، منکرین قیامت را منکرین لقاء پروردگار نامیده : " « الذین کذبوا بلقاء الله »" ( 4 ) یا : " « بل هم بلقاء ربهم کافرون‏ " ( 5 ) ، تعبیرات قرآن چنین تعبیراتی است البته ما بدون اینکه بخواهیم رد یا قبول کرده باشیم ، [ نظریات مختلف‏ را بیان می‏کنیم ] .

همه اینها معتقدند که تفسیر ما درباره معاد این است‏ .

هیچ کس نمی خواهد چیزی بر خلاف گفته پیغمبر گفته باشد ولی هر کدام به‏ یک چیزهایی استناد می‏کنند و این طور تفسیر می‏کنند .

از نظر بعضی ، مسأله‏ قیامت و مسأله معاد یعنی عود کردن روحها بار دیگر به همان بدنهایی که بوده‏اند و پوسیده‏اند و متفرق و خاک‏ شده‏اند .

بعضی دیگر معاد را به همان معنی عود الی الله می‏گیرند ولی‏ می‏گویند عود ارواح الی الله ، جسم که عودی ندارد به سوی خدا ، برای جسم‏ معنی ندارد بگوییم به سوی خدا باز می‏گردد ، روح است که می‏تواند درجات و مراتبی را طی کند که به حسب آن درجات و مراتب به نشئه ربوبی نزدیکتر باشد و بنابر این قیامت یعنی بازگشت ارواح به سوی خدا .

صرف این مطلب‏ را بخواهیم بگوییم ، می‏شود معاد روحانی مطلق که این بر خلاف ضرورت‏ تعلیمات انبیاست ، یعنی در تعلیمات انبیاء درست است که گفته‏اند عود به سوی پروردگار ، ولی برای این عود شکل هم معین کرده‏اند ، آن شکلی که‏ معین کرده‏اند صد در صد روحانی نیست .

مسأله معاد در میان قدمای فلاسفه اصلا مطرح نبوده ، یعنی اصلا معاد را انبیاء آورده‏اند نه فلاسفه .

حتی ارسطو خودش قائل به فنای روح است و ابدا معتقد به بقای ارواح و عود ارواح و این حرفها نیست و روح را یک‏ موجود فانی و قابل فنا می‏داند .

حکمای اسلامی از قبیل بوعلی طور دیگری معتقدند ، بوعلی می‏گوید که از نظر برهان علمی و برهان عقلی ، ارواح باقی می‏مانند و بازگشت می‏کنند به سوی‏ خداوند و سعادت و شقاوت آنها هم سعادت و شقاوت معنوی و عقلانی است ، یعنی لذتها و المها ، لذتها و المهای عقلانی است ( یعنی از نوع لذتی است‏ که عقل می‏برد و از نوع رنجی است که عقل می‏برد ، نه از نوع لذت و المی‏ که انسان از راه جسم می‏برد ) .

ولی بعد می‏گوید این راهی است که ما از طریق علمی می‏توانیم طی کنیم ، این قدر می‏دانیم که روح انسان فانی نمی‏شود و باقی می‏ماند و در جهان دیگری یا معذب است یا متنعم ، ولی آن مقداری‏ که ما از راه دلیل علمی می‏توانیم بفهمیم این است که فقط عقل انسان ( یعنی قوه عاقله انسان ) باقی می‏ماند ، سایر قوای انسان هر چه هست ، همه‏ معدوم می‏شوند و قوه عاقله به صورت یک امر مستقل و یک شی‏ء مستقل و یک‏ شخصیت مستقل که شخصیت واقعی انسان هم همان عاقله‏اش هست باقی می‏ماند .

ولی بعد می‏گوید لکن معاد جسمانی هم چیزی است که پیغمبر به آن خبر داده‏ است ، صادق به آن خبر داده است ، ما معاد جسمانی را هم قبول می‏کنیم به‏ اعتبار اینکه مخبر صادق به آن خبر داده است .

پس در واقع این طور می‏گوید که دلیل علمی و عقلی ، ما را فقط در حد معاد روحانی راهنمایی‏ می‏کند ولی اینکه معاد جسمانی باشد ، چیزی است که ما از راه عقل‏ نمی‏توانیم کشف کنیم ولی چون مخبر صادق خبر داده ) اخبر به الصادق ) ما قبولش داریم ( 1 ) .

4 عود ارواح به خداوند با کیفیت جسمانی بعضی دیگر آمده‏اند جمع میان ایندو کرده‏اند ، به این معنا که نظریه‏ای‏ ابراز داشته‏اند که معنی آن این است : در عین اینکه معاد عود به پروردگار است نه عود ارواح به اجسام ( 2 ) ، ولی در عین حال خودش کیفیت جسمانی‏ دارد .

اینها کسانی هستند که بر خلاف اعتقاد امثال بوعلی و ما قبل بوعلی‏ که فقط عقل انسان یک قوه مستقل و مجرد از بدن است ، اعتقاد دارند قوای‏ حیاتی انسان دو طبقه است : طبقه جسدی و طبقه غیر جسدی ، و انسان دارای‏ بدنی است که آن را بدن مثالی و بدن برزخی نامیده‏اند و آن بدن الان با این‏ بدن متحد است ، الان وجود دارد و وقتی که انسانی می‏میرد ، این بدن حکم‏ یک تفاله‏ای را دارد و آن حکم جوهر را دارد و این بدن است که دائما متحلل و فانی می‏شود ، متغیر و فانی می‏شود و بدل پیدا می‏کند .

می‏گویند این‏ بدن نسبت به آن بدن ، حکم موی سر و ناخن و این جور فضولات را دارد .

همین طوری که یک انسان در طول عمر چندین بار این بدن را عوض می‏کند ، مثلا به صورت زوائدی که پوسته‏های بدن باشند یا به صورت ناخن یا به صورت‏ مو ، به صورت انواع فضولات ، و این بدن دائما عوض می‏شود ، مردن حکم این‏ را دارد که یکمرتبه و یکجا آن بدن که بدن حقیقی انسان است این بدن را که‏ حکم لباسی را برای آن بدن دارد رها می‏کند و دور می‏اندازد .

و آن بدن با این بدن فرق می‏کند .

این بدن بالذات مرده است و حیات برای آن حالت‏ عارضی دارد ولی آن بدن بالذات زنده است ، حیات جزء ذاتش است و عین‏ ذاتش است و بنابر این برای آن بدن ، دیگر مردن تصور ندارد .

پس در عین‏ اینکه [ معاد ] عود ارواح به کمال خودش است ولی به این شکل جسمانی است‏ .

این هم یک فرضیه‏ای است در اینجا ، که ببینیم آیا با تعبیرات قرآن‏ جور درمی‏آی د یا جور در نمی‏آید ؟

خیلی هم مشکل است ، با بعضی تعبیرات‏ قرآن فوق العاده خوب جور در می‏آید ولی منطبق کردنش با بعضی تعبیرات دیگر مشکل است .

5 تجدید حیات مادی دنیا به شکل دیگر برخی دیگر خواسته‏اند مثل دسته اول معاد را یک امر مادی و طبیعی بدانند ولی بدون اینکه نیازی باشد که بگویند عود ارواح به اجسام ، نه ، ارواحی‏ به اجسامی عود نمی‏کند چون اساسا ارواحی وجود ندارند ، بلکه خود همین‏ حیات مادی تدریجا به شکل دیگری تجدید می‏شود ، که این فرضیه‏ای است که‏ بعد باید روی آن صحبت کنیم .

یکی از مسائلی که به نظر من باید روی آن بحث کرد ، مسأله روح است که‏ آیا قبول قیامت مستلزم قبول وجود روح است به عنوان یک موجودی که‏ قابلیت این را دارد که بعد از فنای بدن باقی بماند یا مبتنی بر این‏ نیست ؟

البته ما در اینجا از نظر عقلی نباید بحث کنیم ، اول از نظر دینی و شرعی باید بحث کنیم ، یعنی باید ببینیم آنچه که در اسلام راجع به‏ معاد آمده است ، از حالت احتضار گرفته تا عالم قبر و سؤال و جواب قبر و عالم برزخ و عالم قیامت ، آیا اینها یک چیزهایی است که بر اساس این‏ اصل بوده است که انسان دارای یک روحی است که آن روح واقعا قبض می‏شود ، مردن قبض روح است ، تحویل گرفتن روح است و انسان که می‏میرد به معنی‏ این است که رابطه میان روح و بدن بریده می‏شود و روح در عالم خودش قرار می‏گیرد و جسد در عالم خودش ، یا اینکه این طور نیست ؟

بحث بعد ما که پایه بحثهای دیگر قرار می‏گیرد ، همین بحث روح است .

بعد هم وارد استدلالهای قرآن برای وجود قیامت می‏شویم که عرض کردیم قرآن‏ دو نوع استدلال دارد .

- در خود قرآن کلمه معاد هست .

البته این را متشرعه از روی آیه مبارکه‏ که می‏فرماید : " « کما بدأکم تعودون »" ( 1 ) گرفته‏اند .

ضمنا آن‏ دلایلی که درباره معاد هست ، فقط در حدود همان طبقه بندی که فرمودید قرآن کرده و دو دسته دلیل دارد ، اگر ما همان آیاتش را هم بفهمیم و روی آن بحث شود ، این بهترین راه‏ است برای اینکه با معاد آشنایی پیدا کنیم .

استاد : راجع به قسمت اول که فرمودید ، من به آیه " « کما بدأکم‏ تعودون »" توجه داشتم ولی منظورم این نبود که حتی ماده " عود " هم‏ نیامده ، عرض کردم کلمه معاد به این وزن ( که به معنی زمان عود یا مکان‏ عود هست ) در قرآن نیست .

راجع به آیات قرآن ، آنهایی که استقصاء کرده‏اند مدعی هستند 1400 آیه‏ در قرآن راجع به معاد است ، یعنی در هیچ موضوعی و شاید در مسأله توحید این قدر آیه در قرآن نیامده و این قدر تأکید و اصرار نشده که در مسأله‏ معاد هست .

ولی من ادعا نمی‏کنم معمای معاد از هر جهت حل شده است .

مقصودم این است که جمع میان همه تعبیرات قرآن به طوری که کسی ادعا کند که همه تعبیرات را من می‏توانم بدون شک و دغدغه کاملا جمع کنم ، صد در صد نیست و الا افرادی هستند که از نظر خودشان مسأله معاد کاملا حل شده است و آیات قرآن را هم طوری توجیه می‏کنند که از نظر خودشان تأویل نیست ، توجیه واقعی است ولی ممکن است برای ما آن توجیه چندان قابل قبول نباشد و الا نه این است که برای همه افراد قضیه معاد لا ینحل است .

من افرادی‏ را که به وضع کتابهایشان آشنا هستم شک ندارم که " « بالاخرش هم یوقنون " و به همه این محتواهایی که در قرآن آمده یقین دارند ولی طرز تصور و تلقی شان از این تعبیرات با تلقی عامه مردم در بعضی قسمتها قدری فرق‏ می‏کند .

دیگران هم همین راه را رفته‏اند ، نه اینکه اگر ما آیات قرآن را عنوان می‏کنیم ، این ما هستیم که برای اولین بار می‏خواهیم از راه آیات‏ قرآن وارد شویم ، نه ، دیگران هم از همین راه رفته‏اند و اگر نظریاتی‏ دارند ، از یک طرف منشأ نظریاتشان الهاماتی بوده که از خود قرآن‏ گرفته‏اند ، و از طرف دیگر منشأ آن ، اشکالاتی بوده که به وجود می‏آمده و برای حل این اشکالات در تلاش بوده‏اند .

ما هم که وارد می‏شویم ، باز از یک طرف یک الهاماتی از قرآن می‏گیریم ، و از طرف دیگر با یک اشکالاتی‏ مواجه خواهیم شد که اشکالات را باید حل کنیم .

در اینکه بسیاری از مشکلاتی‏ که در قدیم وجود داشت امروز وجود ندارد ، یعنی یک مقدار راه معاد از نظر علوم نسبت به آنچه که در قدیم بوده صافتر شده ، بحثی نیست .

مثلا یکی از مسائلی که در باب معاد هست که از نظر علم قدیم خیلی مشکل‏ بود و مجبور بودند به نوعی توجیه و تأویل کنند ، این است که قرآن مدعی است‏ این نظامات موجودی که الان داریم ، ماه و خورشید و ستارگان و این وضع‏ زمین و دریاها و کوهها ، روزی خواهد رسید که تمام اینها زیر و رو می‏شود .

تقریبا همان طوری که قرآن می‏گوید ، در ابتدا اینها به شکل دخان ( دود ) بود ، بعد به این صورت در آمده است .

از قرآن می‏شود استنباط کرد که بعد هم به همین صورت در خواهد آمد .

ولی این با علم قدیم قابل حل نبود ، علم‏ قدیم قبول نمی‏کرد که این طور باشد ، نه قبلش را قبول می‏کرد که به این‏ شکل بوده [ و نه بعدش را که به همین شکل در خواهد آمد ] .

علم قدیم فرض‏ می‏کرد که نظام افلاک از همان قدیم همین طور بوده که هست و تا ابد هم‏ همین طور خواهد بود ، و این بود که مشکلاتی ایجاد می‏شد .

قرآن می‏گوید : " « اذا الشمس کورت »" ( 1 ) یک وقتی خواهد آمد که‏ این خورشید ما تکویر می‏شود یعنی کدر می‏شود ، نورش از آن گرفته می‏شود ، خاموش می‏شود ، " « و اذا النجوم انکدرت » " ( 2 ) و این ستارگان‏ حالتی پیدا می‏کنند که منکدر می‏شوند یعنی دیگر آن درخشندگی را نخواهند داشت ، " « و اذا البحار سجرت » " ( 3 ) این دریاها مثل دیگی که به‏ جوش می‏آید تبدیل به بخار خواهد شد .

یا مثلا زلزله‏هایی زمین را خواهد گرفت که انسان در می‏ماند که چه وضعی‏ رخ داده ، خیلی برای انسان غیر مترقب است : " « اذا زلزلت الارض‏ زلزالها »" آن وقت که زمین آن زلزله خودش را ایجاد کند .

" آن زلزله‏ " اشاره به نوع خاص زلزله است و با زلزله‏های دیگری که در دنیا پیدا شده و در گوشه‏ای عده‏ای را از بین برده خیلی فرق دارد .

آن ، زلزله‏ای است‏ که دیگر هیچ چیزی به حال خودش باقی نخواهد بود " « و اخرجت الارض‏ اثقالها »" و زمین اشیاء و زین خودش را از درون خودش بیرون بکشد ) ظاهرا مقصود انسانهاست که از درون زمین بیرون می‏آیند ) ، " « و قال‏ الانسان ما لها »" انسان آن وقت می‏گوید چه شده ، چه خبر است ؟

یعنی‏ برای انسان غیر مترقب است ، عادی نیست ، غیر عادی است ، مثل زلزله‏های‏ همیشه نیست که بگوییم خوب دیگر زلزله است ، " « یومئذ تحدث اخبارها " آن وقت زمین تمام قضایای خودش را نقل خواهد کرد " « بان ربک اوحی لها » " به موجب اینکه پروردگار تو به او وحی‏ کرده است ، به او تعلیم کرده است " « یومئذ یصدر الناس اشتاتا لیروا اعمالهم »" آن وقت است که مردم گروه گروه بیرون می‏روند برای اینکه‏ عملهایشان به آنها ارائه داده شود " « فمن یعمل مثقال ذرش خیرا یره 0 و من یعمل مثقال ذرش شرا یره » " ( 1 ) .

الان برای ما این امر لا اقل به‏ صورت یک امر خیلی محتمل است ، کی می‏تواند بگوید چنین وضعی پیش نمی‏آید ؟

" « اذا السماء انفطرت 0 و اذا الکواکب انتثرت » " ( 2 ) یا " « اذا السماء انشقت »" (3) اینها یک چیزهایی است که لا اقل رفع مانع‏ شده ، اگر علم نتواند چنین روزی را پیش بینی کند ولی نفی هم نمی‏تواند بکند ، یعنی لا اقل بر خلاف علم نیست .

ولی به هر حال اگر کسانی هم راهی را رفته‏اند ، نه این است که آن راه‏ را رفته‏ان د بدون اینکه هیچ الهامی گرفته باشند یا بدون اینکه هیچ کمکی‏ به ما کرده باشند ، راهی است که بالاخره آنها هم رفته‏اند .

مسلم ما از گفته‏های آنها می‏توانیم کمک بگیریم و استفاده کنیم بدون اینکه بگوییم‏ آنها متوجه اشکالاتی بوده‏اند .

در همین مسأله عود ارواح به اجساد به این‏ شکل که روحها به جسدها عود کند ، آنها به یک اشکالات علمی دچار بوده‏اند که امروز ما هم دچار هستیم .