نقش شعر در افزایش خلاقیت و پرورش هوش هیجانی کودکان
باتوجه به اینکه یکی از فعالیتهای اساسی که کودکان با آن می‌توانند در دنیای سرشار از تخیل قرار گرفته و افکار و احساسات و تأثرات خود را بیان کنند، شعر است پس بی‌شک، شعر، عرصه دیگری است که میل به خلاق بودن را در کودک ارضا خواهد کرد.
مقدمه:
هر کدام از ما کمابیش با بلبل زبانی کودکان به ویژه در خواندن شعر، آشنا بوده و لذت برده‌ایم.
اما فقط تا این حد آشنایی بزرگترها با شعر کافی به نظر نمی‌رسد.
بهتر است ابتدا به طرح پرسشهای اساسی در این زمینه بپردازیم: آیا در خواندن شعر برای کودکان هدف این است که آنها را شاعر بار بیاوریم؟
یا قرار است روح آنها را تلطیف کنیم، یا آنها را خلاق بار بیاوریم؟
• شعر کودک
شعر برای کودکان، درست مثل قصه‌های عامیانه دارای معنایی پنهانی است که خوانندگان خردسال همیشه نمی‌توانند به آن پی‌ببرند.
کودک بزرگ می‌شود و شعرهایی را که در حافظه او نقش بسته است دوباره به یادش می‌آورد یا به نوعی دیگر، آنها را می‌فهمد پس باید در شعرهای او جایی برای اندیشیدن وجود داشته باشد.
دکتر برنادت ردافی در کتاب ”پرورش تخیل و خلاقیت کودکان چنین اشاره می‌کند: ”کودکان، خلاق و مبتکر به دنیا می‌آیند، اشخاص بسیاری معتقدند که آنان خلاق‌تر از بزرگسالان هستند، زیرا مغزشان در مجموعه راه و روشهای معمول مشاهده مسائل حبس نشده است، یا تحت فشار پیروی یا اجبار منطقی قرار نگرفته‌اند“.
کودکان پیش‌دبستانی از شنیدن شعر لذت می‌برند، نه به خاطر اینکه با معنی شعر و یا صناعات ادبی آشنا هستند، آنها با آهنگ شعر میخکوب می‌شوند، با ریتم موجود در شعر به جنبش و جوشش درمی‌آیند، شاد می‌شوند و حرکت را تجربه می‌کنند.
حال اگر پا را کمی فراتر گذارده، علاوه بر موسیقی مستقر در شعر آنها را با موضوع، یا به اصطلاح قصه شعر آشنا کنیم، آنگاه لذتشان، دوچندان خواهد شد.
زیرا کودکان سرشار از تخیل هستند.
خیال و درک آن در پرورش استعداد و شخصیت کودکان بسیار مؤثر است و به آنان آزادی عمل و سرعت می‌دهد و برتر از آن، کودکان را هوشمند بارمی‌آورد.
ریزبینی، دقت و کنجکاوی، حاصل از تخیل و خیال‌انگیزی است.
• ویژگیهای مناسب برای شعر کودک
به هر کودکی دقت کنید این سه ویژگی را در او به صورت بارز می بینید: اول این که کاملاً احساسی است.
دیگر این که قدرت تخیل زیادی دارد و در دنیای خیال زندگی می‌کند و سوم آنکه بسیاری از حرفها و حرکات او از وزن و آهنگی خاص برخوردار است.
این سه ویژگی، کم و بیش در شعر هم وجود دارد.
شعر نیز با احساس سروکار دارد، اگر تأثیر می گذارد و حتی حرکت ایجاد می‌کند از راه احساس وارد می‌شود و بر عقل چیره می‌گردد.
احساسات کودک قبل از عقل او ظهور می‌کند و بهره‌برداری از سرمایه‌های عاطفی طفل خیلی زودتر از ذخایرعقلی او شروع می‌شود.
بچه در موقعی که هنوز مسائل علمی و استدلالی را درک نمی‌کند مطالب عاطفی را می‌فهمد.
گلمن در کتاب ”هوش هیجانی“اش می‌گوید: ”ما به طور ناخودآگاه، احساساتی را که از فردی دیگر مشاهده کردیم تقلید می‌کنیم به این صورت که ناخودآگاه از حالتهای چهره، اندام، آهنگ صدا و دیگر نشانه‌های غیرکلامی احساسات دیگران، الگو می‌گیریم“.
همچنین شعری نیست که وزن و آهنگی نداشته باشد.
اشتراک این سه ویژگی، میان شعر و کودک باعث می‌شود که کودکان شعر را بیشتر دوست داشته باشند.
با شعر زندگی کنند با شعر بیدار شوند، بخوابند و بازی کنند.
از این رو شعر در ادبیات کودکان جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است.
شعر باید هدفش مشخص و معین و زبان آن قابل فهم و درک باشد.
موضوع شعر باید مربوط به دنیای کودک باشد.
دنیای کودک و دنیای شعر، دو جهان نزدیک به هم یا شاید پیوسته به هم باشد، شعر کودک، کلامی است موزون و زیبا، موضوع شعر، باید قابل درک باشد و مربوط به دنیای کودک.
دنیای کودک و دنیای شعر، دو جهان نزدیک به هم یا شاید پیوسته به هم باشد، شعر کودک، کلامی است موزون و زیبا، موضوع شعر، باید قابل درک باشد و مربوط به دنیای کودک.
موضوع شعر باید متأثر از خصوصیات سنی شنوندگان، علاقه‌مندی آنها، نیازمندیهای روانی و تجربیات قبلی کودکان باشد.
به عبارت دیگر، شاعری می‌تواند در دنیای شعر کودکان موفق باشد که بتواند افق ذهنی و احساسی کودکان را وسعت بدهد و بداند که شعر روان و ساده گفتن با آسان گرفتن این هنر، تفاوت دارد.
هر شعر باید مقدمه‌ای برای ایجاد اشتیاق درکودکان برای خواندن اشعار عمیق‌تر یا مفاهیم عالی‌تر باشد.
شعر کودک باید در جهت تحول و تکامل فکری کودکان گام بردارد.
شعر خوب یکی از انگیزه‌های اصلی کودکان به خواندن آثار ادبی است.
• وزن، قافیه و موسیقی در شعر کودکان: کودک هرچه کوچکتر باشد باید صنایع شعری در اشعار او کمتر و ساده‌تر باشد.
توصیفهای طولانی در شعر کودکان جایز نیست، زیرا مانعی بزرگ برای لذت بردن از شعر است.
طول مصراعهای اشعار کودکان و نوجوانان باید کوتاه باشد.
هرچه قافیه شعر کودکان غنی‌تر باشد بهتر است، یعنی هرچه هماهنگی لفظی کلمات دو مصراع یک بیت شعر، به آخرین هجای آخرین کلمات هر مصراع خلاصه نشود و هماهنگیهای دیگری نیز در میان کلمات مصراعها وجود داشته باشد قافیه غنی‌تر است و برای بچه‌ها مناسب‌تر.
شعر کودکان نمی‌تواند دارای تشبیهات پیچیده باشد، زیرا از توان و ظرفیت فکری کودکان دور خواهد ماند.
شعر باید دارای آهنگ و موضوعی مربوط به کودکان و در حد توان فکری آنها باشد.
آراستن شعر کودک و نوجوان به تمام صنایع لفظی و معنوی شعر بزرگسالان ضروری نیست.
• حجم شعر کودکان دبستانی شعر کودکان باید کوتاه باشد تا خسته‌کننده و ملال‌انگیز نباشد به طور معمول طول شعر در رغبت کودکان به خواندن شعر مؤثر است، تعداد ابیات شعر آنقدر نباید زیاد باشد که خواننده کم‌سن و سال شعر را نیمه‌کاره رها کرده، از خواندن آن صرف‌نظر کند.
• شعر و گنجینه لغات کودکان شعر باید از مجموعه لغاتی تشکیل شده باشد که کودکان با آنها، آشنایی دارند و معنی کامل آنها را می‌دانند.
مسلم است که کودکان در سنین مختلف، تعداد متفاوتی از لغات را در گنجینه لغات خود اندوخته‌اند.
شعر موفق، شعری است که از حداقل لغات سن مخاطبش سروده شده باشد تا مورد استفاده مخاطب خود قرار گیرد.
آوردن کلمات مخفف و عامیانه در شعر کودکانه، مجاز نیست.
نباید با به کار بردن کلمات اضافی، اشعار کودکان را بی‌روح و دشوار ساخت در ضمن، شعر باید روان خوانده شود، اگر شعری در آهنگ و وزن و قالب بهترین باشد، ولی حرفی برای گفتن نداشته باشد و عبارات و وزن آن متناسب با مفهوم انتخاب نگردد، ارزشی ندارد، آشنایی با مقدمات موسیقی، مربی را در این امر بیشتر موفق می‌سازد.
بوی بهار می‌دهی / مادر مهربان من ای به فدای جان تو / روح من و روان من مهر منی، ماه منی / بیا بیا کنار من تو را تو را می‌طلبد/ این دل بی‌قرار من دست تو را دست تو را / دوباره بوسه می‌زنم ماه منی، ماه منی/ تویی همان فرشته‌ام به روی قلب کوچکم / اسم تو را نوشته‌ام • حرف آخر باتوجه به اینکه یکی از فعالیتهای اساسی که کودکان با آن می‌توانند در دنیای سرشار از تخیل قرار گرفته و افکار و احساسات و تأثرات خود را بیان کنند، شعر است پس بی‌شک، شعر، عرصه دیگری است که میل به خلاق بودن را در کودک ارضا خواهد کرد.
شاید استناد دیگری از اندیشمندان تعلیم و تربیت بد نباشد بر تأیید این نظر، که شعر را برای کودکان جدی بگیریم.
”پرفسور تراورتن معتقد است که ما با نیاز به دنیا آمده‌ایم که افکار و احساسات دیگران را بفهمیم و به سبب همین نیاز، نمادهای فرهنگ ما مثل هنرهای تجسمی و نمایشی پا به عرصه وجود گذاشته است“.
کودکان فرصتهای ارزشمند زندگی و این سرزمین هستند.
فرصتهایی که تا باورشان نکنیم، عملاً نه برای زندگی بهایی قائل خواهیم بود و نه برای آنچه که داریم.
• منابع: 1) مجله پیوند، شماره‌های 311، 310، 309 2) ادبیات کودکان و نوجوانان، مصطفی رحماندوست، 1372 3) آموزش زبان و ادب فارسی، بهار 1380 4) کودک از نظر وراثت و تربیت، 1368، هیئت نشر معارف اسلامی 5) www.vazna.com