دانلود تحقیق چوب در زندگی انسان

نگاهی به تاریخ و جستجوی کاربرد چوب در زندگی انسان

1 چوب چیست ؟

تعریف چوب در فرهنگ لغات به گونه های مختلف آمده است .

از جمله قسمتهای سفت و سخت درخت ، آن قسمت از درخت که در زیر پوست قرار دارد ، آنچه از درخت ببرند برای سوزاندن یا ساختن اشیاء چوبی بکار ببرند .

2 چوب و دستاوردهای گیاهی

چوب و دستاوردهای گیاهی از جمله مصالحی است که از دوران پیشین به گونه ای طبیعی در اختیار و دسترس بشر بوده است .

در بخش هایی که جنگل و گیاه فراوان بوده است مردمان از زمانهای پیش از تاریخ از چوب و مصالح گیاهی برای ساختن ابزارها و پناهگاه سود برده و خوراک خویش را نیز از فرآورده های جنگلی بر می آورده اند .

با آنکه به علت دائمی نبودن چوب و پوسیدن آن به مرور زمان آثار چندانی از وسایل و ساختمانهای اولیه چوبی و گیاهی به جای نمانده است ولی باقی ماندن آثار معدود ساختمانی و هنری چوبی از تمدنهای مصر و ایران باستان نشان دهنده قدمت و رواج کاربرد مصالح چوبی در تاریخ این تمدن هاست .

پژوهشها نشان داده است که در دوران یخ بندان شمال اروپا ، فلات ایران دوره پربارانی را می گذرانده است .

در این دوران ، سرزمین ایران پوشیده از جنگلهای انبوه بوده است حتی در زمان هخامنشیان نیز در بخش های بسیار از ایران جنگلهایی بوده است که امروزه از آنها فقط تک درختانی باقی است .

چوب از زمان باستان در ایران به صورت مصالح ساختمانی در بخش های مختلف ساختمانها به کار می رفته است .

درخت سدر یکی از درختان خانواده کاج است که دارای چوبی بسیار سخت و خوشبوست .

درخت سدر معمولاً‌ به بلندی بسیار تا حدود 40 متر رشد می کند و ضخامت تنه آن گاهی به 3 متر و بیشتر می رسد .

این چوب از قدیم در جنگلهای لبنان فراوان بوده و در کتابهای مذهبی مثل تورات به آن اشاره شده است .

ویژگیهای فیزیکی چوب سدر چون سختی و بزرگی درخت سنگینی ویژه ( وزن مخصوص زیاد ) و ضریب ارتجاعی بالا و نیز بدان روی که بومی ویژه اش آنرا از گزند موریانه به دور می دارد موجب گشت که از قدیم این چوب در مصر ، بین النهرین و ایران مورد استفاده فراوان داشته باشد و هزاران سال به صورت آثاری چون تیرهای چوبی قصرها و تابوتها سالم باقی بماند .

چوب بلوط که چنین مینماید که همان چوب یاکا است ، دارای ویژگی های فیزیکی عالی دوام و سختی زیاد است و چنین پیداست که در پایه ستونهای کاخهای هخامنشی به کار می رفته است .

 3 تاریخچه چوب

در مورد تاریخچه مصرف و صنایع چوب ایران متأسفانه مدارک و اسناد باستانی به خصوصی که مربوط به این مورد باشد ، وجود ندارد .

ولی آثاری که جسته و گریخته از خلال نوشته های مؤرخین به دست می آید ، نشان می دهد که در ایران باستان نیز از مدتها قبل صنایع چوب و استفاده از این ماده مهم رونق بسزایی داشته است ، چنانچه طبق مطالعات مردمان بومی شمال ایران ، که قرنها قبل از مهاجرت آریاییها در ایران می زیستند .

در حدود 4200 سال قبل از میلاد مسیح چوب را در کلبه سازی خود به کار می بردند و نقش این استوانه متعلق به 3000 سال قبل از میلاد مسیح ، که در شرق به دست آمده است ، نشان می دهد که استفاده از چوب برای وسایلی از قبیل نردبان و غیره در این دوره متداول بوده است .

متأسفانه چوب همانند سفال ، فلز و یا دیگر آثار هنری نیست که در طول هزاران سال باقی بماند ، پوسیدگی چوب یکی از عواملی است که متأسفانه آگاهی ما را در این مورد به حد کافی نمی رساند .

اکتشافات باستان شناسی در چراغعلی تپه موردی جالب بود .

این مطلب رایج بودن استفاده از چوب و ارزش جنگل در ایران باستان را نشان می دهد که مهمترین آن ماکت گاوآهنی است با دیرک بلند که نقش چوب را در کشاورزی کهن به خوبی نمایان می سازد .

از طرف دیگر نقش بسیار مهم و ظریف در روی ظروف اکتشافی به چشم می خورد که در یکی از آنها بزی را روی درخت زربین بدون برگ می دهد و دیگری بزی به نهال پربرگی از همین گونه حمله می کند .

به طور کلی می توان گفت با آنکه انسان قبل از تاریخ پناهگاه و محل امن زندگی خود را با غارنشینی آغاز کرد ، ولی از چوب در گذشته دورتری استفاده کرده است .

از زمان تشکیل امپراطوری هخامنشی ایران ، شواهد موجود نشان می دهد که در ایران باستان ارزش جنگل و چوب برای هنرمندان کاملاً روشن بوده است ، به همین دلیل درختکاری و به خصوص کشت درختان جنگلی ، که فقط از نظر تولید چوب اهمیت دارند ، از آئین ستوده پادشاهان هخامنشی بوده است .

چنانچه کورش شخصاً به کشت درخت همت می گماشت و داریوش مرزبان کاران را برای جنگل کاری درختان بومی در بین النهرین می ستود .

کاربرد چوب در معماری تخت جمشید و شوش کاملاً مشهود است .

از دوره ماد اطلاعی از کاربرد چوب در دست نیست و حتی در مورد مصرف چوب در ساختمانها نیز ، چون مادها خانه های خود را اغلب از خشت می ساختند ، هیچگونه آثار و شواهدی موجود نمی باشد ، ولی با در نظر گرفتن ترقی شایان فن معماری و استفاده از چوب در ساختمانها در دوره هخامنشیان و توجه به اینکه اصولاً هخامنشی ها در غالب موارد از تمدن مادها پیروی می نمودند ، لااقل باید قبول کرد که صنایع چوب مادها و فن استفاده از چوب در ساختمان در دوره آنها کمتر از هخامنشیان نبوده است .

اما در مورد صنایع دوره هخامنشیان مدارک تاریخی روشن تری در دست است ، چنانچه گزنفون در مورد توصیف سلاح نبرد کورش ضمن ذکر نام سلاحهای گوناگون ، از یک نیزه عالی چوبی که از چوب پستنک ( همان سنجد ) می ساختند ، یاد می نماید .

در زمان هخامنشیان به غیر از صنایع جنگلی و استفاده از چوب در امور کشاورزی ، کشتی سازی و خانه سازی در معماری نیز اهمیت به سزایی داشته است .

همچنین استفاده از چوب در امور ساختمان و معماری  در دوره هخامنشیان به طور شگرفی ترقی کرد .

از دوره سلوکیها آثاری در دست نیست ، از دوره اشکانیان نیز مطلبی در این باره ملاحظه نمی شود .

ولی به طور کلی می توان گفت که به غیر از مواردی از قبیل استفاده از چوب در تیر و کمان سازی و غیره صنایع چوب اشکانیان ، مانند سایر صنایع و فنون آنها ، همانند هخامنشیان نبوده است .

استعمال چوب در ساختمانها کاملاً رایج بوده است و نکته تازه ای که در معماری ساسانیان دیده می شود ، این است که در این دوره کلافهای چوبی در میان جرزها به کار می رفته است و از این وسیله برای جلوگیری از خرابی جرزها استفاده می نمودند و چنین بنظر می رسید که این سبک معماری را از رومیان اقتباس کرده باشند .

مسئله مهم دیگر در دوره ساسانیان این است که از چوب برای قاب سازی طاق و گنبدها استفاده می نمودند و این نوع طاق سازی خود انقلابی در فن معماری بشمار می رفته است که امروزه نمونه آن را میتوان در ساختمان بقعه بی بی شهربانو ، که تقلید از معماری ساسانیان می باشد ، ملاحظه نمود . 

همچنین استفاده از چوب در امور ساختمان و مـعماری در دوره هـخامنشیان بـه طـور شـگـرفی تـرقی کرد .

مسئله مهم دیگر در دوره ساسانیان این است که از چوب برای قاب سازی طاق و گنبدها استفاده می نمودند و این نوع طاق سازی خود انقلابی در فن معماری بشمار می رفته است که امروزه نمونه آن را میتوان در ساختمان بقعه بی بی شهربانو ، که تقلید از معماری ساسانیان می باشد ، ملاحظه نمود .

از قدیمی ترین آثار چوبی بعد از اسلام ، دو ستون چوبی و قطعه ای خاتم کاری است که در ناحیه ترکستان غربی کشف شده و متعلق به قرن سوم هـ .

ق ( نهم میلادی ) است .

اما تزئینات این آثار خیلی شبیه به چوب بریهای مسجد نائین است .

اشکال آن عبارت است از گل و بته که در سطح چوب حک شده است .

سه قطعه چوب خاتم کاری در مجموعه رابینو موجود است که با خط کوفی ساده و حروف زیبائی برجسته مزین شده و در اطراف آن حاشیه ای است که به شاخه های متصل بناتی منتهی می شود .

در حاشیه ، کتیبه هایی است که در یکی از آنها نام عضدالدوله دیلمی و تاریخ 363 ( سنه ثلث و ستین و ثلث ماء ) خوانده می شود .

بررسی انواع چوب مورد استفاده در آثار هنری اساسی ترین ماده تشکیل دهنده بسیاری از آثار ارزشمند ، چوب است .

از انواع چنین ماده سختی ، نقوش متنوع و دلپذیـری شـکل می گیـرد که نگاه انسان سختی نوع آنرا فراموش کرده و نرمی نقوش را دنبال می کند ، بواسطه چنین اهمیتی است که هنرمندان فعال در این رشته می باید دانش خود را درباره ویژگیهای چوب گسترش بیشتری دهند .

طبیعی است که شناخت بیشتر و بهتر چوب در بالاتر بردن کیفیت آثار هنری مؤثر خواهد بود .

به طور کلی چوب ماده ای است که تحت تأثیر عوامل زیر یعنی شرایط ارثی و شرایط مربوط به رویشگاه ( شرایط اکولوژیکی ) که مجموعه ای از شرایط جغرافیایی و توپوگرافی ( برجستگیهای زمین )، ارتفاع از سطح دریا ، آب و هوا ، خاک و بیولوژیکی ( شامل گیاهان و جانوران همراه ) در طبیعت ساخته و پرداخته می شود .

با دلایل گوناگونی که بیان شد چوب دارای بافت ساختمانی ، ویژگیهای ظاهری و شیوه های مختلف است که شناخت آنها در واقع فرمول معینی ندارد بلکه مستلزم داشتن دانش وسیع بیولوژیگی و همچنین تجربه و ممارست در عمل است .

کاربرد چوب در هنر منبت یکی از ظرایف صنایع دستی ایران که چون دیگر انواع آن پیشینه تلفیق بلیغی از هنر و حوصله محسوب می شود و دست اندرکاران آن از مواد اولیه یی ارزان و فراوان محصولاتی گرانبها و با ارزش مصرفی و هنری فوق العاده بالا به وجود می آورند هنر منبت کاری است .

تاریخ ظهور هنر منبت در تاریکی زمان ناپدید است .

منبت کاری که از گذشته هایی دور در ایران رواج داشته و علیرغم بی دوامی چوب در برابر عوامل جوی و سایر عوامل از روزگاران قدیم به جا مانده دلیل خوبی بر گستردگی این هنر و رونق رواجش در ایران می باشد .

منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده کاری بر روی چوب بر اساس نقشه یی دقیق .

این تعریف اصولی منبت کاری است که در وحله اول هیچ خاطره یی را زنده نمی کند و غیر از یک تعریف معمول کتابت شده هیچ چیز دیگری را به ذهن متبادر نمی نماید در حالی که چوبهای منبت کاری شده هر کدام نمونه خوبی از احساس ، ادراک و اندیشه پدید آورندگانش می باشد .

تاریخچه منبت کاری همانند بقیه هنرها و صنایعی که بنیان گذار آن مردم عادی بوده اند و در دامان جوامع پراکنده بشری متولد شده و رشد کرده اند چندان روشن نیست و به درستی نمی توان گفت این هنر (( هنر ـ صنعت )) از چه زمانی ابداع شده و رواج یافته .

اما آنچه مسلم است چوب به عنوان فراوانترین ماده اولیه موجود در طبیعت جزو نخستین موادی است که توجه بشر را به خود جلب کرده و برای ساخت و پرداخت انواع وسایل مصرفی و هنری مورد استفاده قرار گرفته .

بنا به اسناد و مدارک موجود ، منبت کاری در ایران متکی به سابقه ای بیش از هزار و پانصد سال است و حتی عده ای از محققان به صراحت اظهارنظر نموده اند که قبل از ظهور ساسانیان نیز منبت کاری در ایران رواج داشته ، ولی هیچ بازمانده تاریخی که این ادعا را اثبات کند در دست نیست .

جالب اینجاست که شیوه کار با قدیم تفاوت چندانی نکرده است .

البته از 200 تا 300 سال پیش تاکنون پیشرفتهایی در مورد نحوه ساختن ابزار حاصل شده ، اما روش کار تغییر چشمگیری نداشته است .

منبت کاران در حال حاضر در شهر آباده در استان فارس و شهر گلپایگان در استان اصفهان که مرکز اصلی این هنر محسوب می شود با بهره گیری از انواع چوب که به راحتی و با قیمت ارزان از داخل کشور قابل تهیه است و به کمک ابزار کاری بسیار ساده و ابتدائی که از چند قلم و اسکنه فلزی تجاوز نمی کند دست به پدید آوردن شاهکارهایشان می زنند .

سابقه کاربرد چوب چوب در ایران از قدیمی ترین دوره های تاریخ در ایران مرسوم بود .

در کتیبه هایی که از خزانه داریوش در تخت جمشید بدست آمده سخن از پرداخت دستمزد به هنرمندانی است که روی درهای چوبی کنده کاری می کرده اند .

پاره ای از محققان نیز اظهارنظر کرده اند که قسمتی از پوشش تخت جمشید چوبی بوده و بر اثر آتش سوزی از بین رفته است و گروهی دیگر اظهارنظر کرده اند که برای سقف بندی کاخهای شوش و تخت جمشید از چوب سدر لبنان استفاده شده است .

از دوره سلوکیها مدرک قابل توجهی در دست نیست و در دوره اشکانیان جز در مواردی مانند تیروکمان سازی ( سایر صنایع آنان و از جمله صنایع چوبی از دوره هخامنشیها عقب تر بوده است ) مـوارد دیگر دیـده نشده است .

با این وجـود و عـلیرغم آنکه مـعماری این دوره به پای معماری دوره های قبل نمی رسیده ، استفاده از چوب در معماری کاملاً رواج داشته و نکته قابل توجهی که در معماری ساسانیان دیده می شود استفاده از کلافهای چوبی در میان دیوارهاست که ظاهراً به منظور استحکام بخشیدن به دیوارها انجام می شده و اقتباسی از نحوه معماری رومیان و به روایتی دیگر معماری یونانیان بوده است .

اسلوب صنعتی ساسانیان بعد از ظهور اسلام ، بدون هیچ تغییری به خدمت ساخت و پرداخت در و پنجره های ابنیه مذهبی و مساجد و معابد مسلمانان درآمد و هنرمندان ایرانی ، در این دوره شاهکارهایی از خود بر جای گذاشتند که بسیار بی نظیر است برای نمونه درها و منبر مسجدی که ابومسلم خراسانی در نیشابور ایجاد کرد و بعدها به وسیله عمروبن لیث صفاری تکمیل گردید قابل ذکر است .

یکی از قدیمی ترین اثر منبت موجود که تاریخ نیمه اول قرن سوم هجری قمری را دارد ، یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد عتیق شیراز است که در دوره عمروبن لیث صفاری ساخته شده و دارای زیرسازی از چوب سپیدار می باشد و روی آن با خلالهایی از چوب گردو و نقوش پرضلعی بسیار زیبایی زینت شده است ( این در هم اینک در موزه پارس شیراز نگاهداری می شود ) و دارای میخهای آهنین برجسته و کوچک است .

بعد از آن باید یک سردر منبت کاری شده از چوب کاج را مورد اشاره قرار داد که ساخت قرن چهارم هجری قمری است و روی آن با ظرافت کامل خطوط کوفی با قطری حدود 3 سانتی متر کنده کاری شده است .

از دیگر منبت کاریهای چوبی را می توان قطعه الواری که روی آن کلمات قرآن به خط کوفی بسیار قوی و شیوا به طور برجسته منبت گردیده و متعلق به بقعه چهل اختران بوده است یاد کرد که در موزه ایران باستان نگاهداری می شود .

همچنین در این هنر ، می توان درهای چوبی مقبره سلطان محمود غزنوی که در هندوستان در قلعه (( اگرا )) می باشد ، یاد نمود .

که متعلق به قرن پنجم هجری قمری ( یازدهم میلادی ) است و کاملاً شبیه آثار چوبی مکشوفه در ترکستان غربی است .

سطح خارجی آنها با اشکال ستاره ای چوبی که فوق العاده زیبا و بادقت ساخته شده مزین می باشد .

این شیوه که تا ظهور سلجوقیان ( 1095 میلادی ) در گـوشه و کنـار کـشور ادامـه داشـت تدریجـاً عـوض شـد و گو ایـنکه متأسفانه نمونه های چندانی از (( هنر ـ صنعت )) چوب این دوره در دست نیست ولی با توجه به دو قطعه از یک منبر که ساخت قرن ششم هجری ، یعنی حدود اواخر دوره سلجوقیان است و هم اینکه در موزه متروپولیتن نگاهداری مـی شود ، می توان گفت در این دوره تزیین چوب با گل و بوته های برجسته و فرورفته ( چیزی شبیه به منبت کاری فعلی ) رواج داشته .

کما اینکه بر روی یکی از قطعات یاد شده کتیبه چند سطری به خط کوفی و طرحهایی گیاهی حکاکی شده و بر روی قطعه دیگر که قسمتی از چهارچوب منبر است ، طرحهای درشت نخل ، نام وقف کننده و تاریخ سال 546 هجری کنده کاری شده است .

ادامه چوب و منبت به دوره چنگیز و تیمور نیز کشیده و چون از این دوره ها آثار نسبتاً بیشتری در دست است به راحتی می توان شاهد ترکیب نقوش ایرانی با طرحهای چینی بود .

از صنایع چوب این دوره ، منبر مسجد نائین که تاریخ سال 711 هجری قمری را دارد و با اشکال هندسی و برگهای مدور تزیین شده و نیز صندوق مرقد حضرت عبدالعظیم در شهر ری قابل اشاره است .

منبر سوریان شیراز در موزه ایران باستان شاهکار دیگری از هنر چوب از قرن نهم هجری است .

در نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری صنعت چوب ایران به خصوص در ترکستان غربی به درجات بالایی از لحاظ فنی و هنری رسید و یک رحل چوبی که هم اکنون در موزه (( متروپولتین )) موجود است نمونه بسیار خوبی از منبت کاری این دوره به حساب می آید و بر روی آن علاوه بر نام دوازده امام ، نام سازنده آن حسن بن سلیمان اصفهانی و تاریخ ذی الحجه سال 761 هـ .

ق .

حک شده است .

در عصر تیموریان ، شیوه صنعتگران دوره ایلخانیان ادامه یافت و از نمونه های خوب این دوره یک جفت در ، متعلق به نیمه دوم قرن پانزدهم میلادی ( قرن نهم هـ .

) قابل اشاره است که در موزه متروپولیتن نگاهداری می شود .

رویه این دو لنگه در ، به قطعات مربع تقسیم و داخل هر کدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزیینات آن عبارت است از اشکال هندسی و برگهای ظریف که معمولاً تذهیب کاران دوره تیموری از آنها استفاده می کردند .

نمونه مشابه این درها ، تابوتی است در مدرسه طراحی (( رپرویدانس )) که به احتمال قوی در رمضان 877 هجری قمری ( فوریه 1473 میلادی ) در مازندران ساخته شده و دارای تزئینات یاد شده است .

اطلاعات موجود پیرامون صنایع چوب در دوره صفویه بیشتر از طریق درهای مساجد ایرانی و ترکستان غربی و آنچه در موزه های مختلف مانند موزه های گلستان در تهران و موزه برلین وجود دارد به دست می آید و از نمونه های خوب این دوره یک جفت در ، ساخت علی بن صوفی با تاریخ 915 هجری قمری ( 1529 میلادی ) و یک لنگه در دیگر ساخت حبیب الله با تاریخ 995 هجـری قمری ( 1590 میلادی ) قابل اشاره می باشد .

در دوره صفویه با توجه به اینکه ساخت ابنیه مذهبی و نیز کاخ های سلطنتی در ایران افزایش چشمگیر و محسوسی یافت ، عده زیادی از هنرمندان به اصفهان که مرکز کشور بود و اکثر ابنیه مورد اشاره در آن احداث می شد روی آورند و تجمع این هنرمندان در یک نقطه که تبادل تجربیات از اولین برآیندهای آن بود باعث شد تا آثاری ماندنی و اعجاب انگیز به وجود آید .

به دنبال حمله افغانها به ایران و پس از آن درگیریهای سیاسی که عرصه را بر هر نوع فعالیت سازنده ای محدود می کرد ، هنرمندان و صنعتگران منبت کار تدریجاً پراکنده و جذب مشاغلی تخصصی شدند و آن عده ای هم که هنوز به کار اشتغال داشتند و با سماجت می کوشیدند تا جلوی زوال این (( هنر ـ صنعت )) ارزنده را بگیرند مجال چندانی برای فعالیت در رشته هنری و صنعتی خود نداشتند .

در این زمان ، آباده ( از توابع استان فارس ) تنها مرکز تجمع منبت کاران کشور به حساب می آمد و جز این ، در هیچ جای دیگر از کشور پهناورمان نشانی از منبت کاران و منبت کاری دیده نمی شد .

در دوران افشاریه ، زندیه و قاجاریه صنعت چوب ایران رو به انحطاط نهاد و آنچه طی قرن 11 و 12 هـ .

ساخته شده به جای حکاکی ، اغلب دارای تزئینات نقاشی شده به وسیله رنگ و روغن است .

بعد از سقوط سلسله قاجاریه مردم ناخشنود از واگذاری بدون قید و شرط کشور ، به دنبال راهی برای بازگشت به ارزش های فرهنگی و صنعت خویش بودند ، علیرغم حکومت کودتا که سعی در حفظ روابط و ضوابط پیشین داشت بسیاری از معیارها را در هم ریختند و بدیهی است که در چنین شرایطی هنرمندان و صنعتگران و اهل حرفه نیز نقشی بزرگ داشتند .

در همین رابطه استاد احمد صنیعی و استاد علی مختاری که جزو معدود باقیماندگان استادان منبت کار بودند به تهران آمده و ضمن جدی گرفتن حرفه منبت کاری به ترتیب شاگردانی جهت احیاء و حفظ هنر و صنعت آباء و اجدادیشان پرداختند و تأسیس سازمان صنایع دستی ایران به عنوان حافظ و نگهبان سنتی و بومی وسیله دیگری بود که باعث شد تا عده ای در زیر چتر حمایت آنها گرد آمده و مانع مرگ هنر منبت کاری در ایران شوند .

هم اینک شهر آباده در استان فارس و شهر گلپایگان در استان اصفهان مرکز اصلی منبت کاری محسوب می شود و جز این دو شهر ، در بوشهر نیز عده ای به منبت کاری اشتغال دارند و در دیگر نقاط کشور هم به طور پراکنده منبت کاری رایج است .

از اواخر قرن نهم و از اوایل قرن دهم هجری قمری کنده کاری روی صنایع چوبی رونق گرفت و بهترین نمونه این نوع آثار در ری است که با اسلوب کنده کاری به رنگ چوب گردو ساخته شده و در مسجد شاه شهر سمرقند موجود است .

در گور یا مقبره امیر نیز دو در موجود است .

علاوه بر این نمونه ها بعضی از درهای مساجد و مدارس نیز موجود است که راجع به همان دوره و به همان سبک است .

از جمله آثاری که به قرن 10 هـ .ق .

منسوب است و تاریخ 915 هجری قمری را دارد ، دیگر دو لنگه در چوبی است که نام سازنده اش ( علی بن صوفی لباسانی ) روی آن نوشته شده در مـوزه مـلی است ولـی از ایـن نمـونه هایی دیگر که منسوب به قرن دهم و یازدهم هجری قمری می باشد ، بر می آید که در آن روزها رنگ آمیزی ظرایف در قالی و نقاشی و … رایج و معمول بوده و به اوج عظمت خود رسیده و برعکس صنعت کنده کاری روی چوب رو به انحطاط و پستی نهاده بوده است .

اکنون وقتی وارد کاخ های سلاطین ( گلستان در تهران ـ عالی قاپو در اصفهان ) اماکن مقدسه ( حضرت رضا (ع) ـ حضرت معصومه (ع) ، زیارتگاههای مردخای در همدان ـ دانیال نبی در شوش ، مقبره شیخ صفی در اردبیل ، شاه عباس صفوی در بقعه حبیب بن موسی در محله پشت مشهد کاشان و مسجد شاه و مسجد شیخ لطف الله در اصفهان ) می شویم و تزییناتی که از اشکال گیاهی ، تصاویر حیوانی ، خطوط و کتابتها و اشکال هندسی در شبکه ها ، محجرها ، طاقنماها ، منابر و ستونها به کار رفته می بینیم ، از حیث مواد و اهمیت صنعت ظریف و دقیق و ممتاز ، مظاهری مشاهده می کنیم که بهترین نمونه از تجلی روح صنعتگر ایرانی است .

در زمان صفویه این هنر مانند سایر هنرهای ایران تکمیل شد و شاهکارهایی به وجود آورد امروز در اصفهان مساجدی از عهد صفوی وجود دارد که درهایشان هنوز دست نخورده و سالم باقی مانده ، مانند در مدرسه شاه سلطان حسین .

در قزوین نیز در آرامگاه شاهزاده حسین و در بسیار زیبایی از عهد شاه طهماسب موجود است .

در عهد صفوی شاهکارهایی به وجود آوردند و سلیقه مردم را نیز عوض کردند به طوری که هر کس علاقمند شد در خانه اش را مطابق سلیقه روز به انواع هنرهای بیاراید .

یکی از زیباترین آثار منبت ایـران رحـلی است که امـروز در موزه (( متروپولتین )) نیویورک دیده می شود و علاوه بر تزیینات شاخ و برگ به سبک قدیمی ساسانی که در روی آن کنده شده نام دوازده امام و امضای حسن بـن سلیمـان اصفهـانی و تاریـخ ذی الحجه 761 هجـری قمری را روی آن می توان خواند .

این رحل زیبا نشان می دهد که در شهر اصفهان خیلی پیشتر از آنکه شاه عباس بزرگ آن را پایتخت خود کند و همزمان با خونریزیهای لشگریان تیمور ، هنرمندان بزرگی وجود داشتند .

روی صندوق قبر شخصی به نام ابوالقاسم کنده کاریهای زیبایی دیده می شود که به دست استاد احمدبن احمد ، در تاریخ 777 هجری قمری انجام گرفته است .

منبت کاریهای دیگری به دست هنرمندان ایران برای آرامگاه امیر تیمور در سمرقند و مسجد شاه زند در همان شهر بوجود آمده که امروز باقی است .

در موزه فدریک برلن در بسیار زیبایی با تاریخ 999 هجری قمری موجود است که به سبک منبت کاریهای عهد صفوی ساخته شده است .

کاربرد چوب در تهیه آثار هنری از دیدگاه سفرنامه نویسان و سفرنامه ها آدام الئاریوس در بخش ایران سفرنامه خود در مورد چوب و کاربرد آن در بنا مطالبی چند نوشته و به توضیح نوع چوبهای به کار رفته در بنا و نحوه کاربرد آن می پردازد وی می نویسد : (( آنان مخصوصاً از جهت زیبایی و سایه افکندن به درخت چنار علاقه خاصی دارند .

این درخت در آلمان ناشناخته است .

درخت چنار به بلندی و راستی سرو است .

قطر آن به نیم ساعد و گاه به یک ساعد تمام می رسد برگهایش پهن و شبیه برگ درخت مو است .

میوه اش بزرگ و شبیه میوه درخت بلوط است و روی آن را کرک پوشانده و هسته ندارد ، اما مورد استفاده نیست .

چوب این درخت قهوه ای رنگ و تخته به دست آمده از آن زیبا و موجدار است که برای ساختن در و پنجره به کار می رود و وقتی به آن روغن می مالند بسیار زیبا به نظر می رسد .

پنجره اطاق ایرانیها به بزرگی در است و تا کف اطاق می رسد و به جای شیشه دارای شبکه های چوبی است که در زمستان روی آن را کاغذ چرب می چسبانند از اطاقهای پائین منزل برای زمستان استفاده می کنند .

یکی دیگر از سیاحانی که در طی بازدید خود از اصفهان به کاربرد چوب در معماری توجه نموده و اشاراتی داشته است انگلبرت کمپفر است وی در مشاهدات خود از چوب چنین یاد می کند : (( پنجره های کافی را که بر روی یک پی چهارگوش از خشت ساخته اند با شبکه های چوبی بسیار زیبا آراسته اند ، سقف سطح قابدار بر هیجده ستون چوبی کشیده و مرتفع استوار است .

این ستونها در سه ردیف تعبیه شده و با رنگ آبی و طلایی مزین است هر چند که طرز ساخت اینها را نمی توان سبک کلاسیک شمرد معهذا من آنها را فوق العاده جالب و گیرا می دانم .

درها را از چوبهایی که دارای طرحی خاص است تهیه کرده اند و الیاف چوب را روکش طلا کرده اند .

بدین ترتیب می بینیم که هنرمند و استاد ایرانی به وضع طبیعی چوب صدمه ای نرسانده بلکه کاری کرده است که خصوصیات آن بهتر و نمایان تر بشود .

)) در نهـایت توصیف ظـریف و شـاعرانه ای که جکسن از اصفهان نموده به عنوان حسن ختام در اینجا می آوریم .

(( شهـر در دشت همواری قرار گرفته است که تا فرسخها در پیرامون آن امتداد دارد .

مدخل شهر از میان تاکستانهای محصور و باغهایی می گذرد که تنوع رنگهای آنها به فرشهای ایرانی می ماند .

مناره های باریک و بلند مساجد سینه آسمان را می شکافد و قبه های فیروزه گون آنها با رنگ آبی آسمان رقابت می ورزد درختان بید و تبریزی به این صحنه رنگ و جلاء می بخشد و منظره تپه های دور دست زمینه ای مضرس برای این تصویر دلفریب بوجود می آورد .

باغها ، کاخها و عمارات کلاه فرنگی ، مساجد و مدارس ، بازارها پلهای عالی و از همه بالاتر میدان شکوهمنـد شـاه است و اینهاسـت خاطـراتی که در ذهـن مسافـری که از اصفهان دیدن کرده است باقی می ماند و این یادها و خاطره ها چنان روشن و ماندگارند که با گذشت سال و ماه به آسانی تیرگی نمی پذیرند .

)) چوب بری و منبت کاری در پیش از اسلام و سابقه آن در ایران منبت کاری روی چوب از قدیم در ایران مرسوم بوده است .

در کتیبه هایی که از خزانه داریوش در تخت جمشید به دست آمده در خصوص پرداخت دستمزد به هنرمندانی است که روی درهای چوبی کنده کاری می کرده اند .

کهن ترین در چوبی منبت کاری شده اکنون در موزه اکبرآباد هندوستان حفظ می شود این در متعلق به کاخ سلطان محمود در غزنه است .

مهمترین ماده ای که روی آن منبت کاری می کنند چوب است .

این چوب باید محکم و بدون گره باشد .

برای این منظور از چوبهای آبنوس ، فوفل ، بقم ، شمشاد ، عناب و گردو استفاده می کنند .

البته آبنوس و بقم چون هم محکمتر و هم چربتر هستند دوام بیشتری دارند اما در ایران به خاطر فراوانی چوب گردو و اکثراً از این چوب استفاده می شود .

منبت کاری بیشتر روی درهای ساخته شده از چوبهای جنگلی شـمشاد ( بـرای رنگهای روشن ) و فـوفل و گـردو ( برای رنـگهای تیـره ) انـجـام می پذیرد .

در منبت کاری بیشتر از گره های مادر که در بنایی معمول است استفاده می شود .

مانند گره های تند یا کند یا انواعی که حد بین گره بنایی و گره های چوب است .

انواع گره های درودگران که در مشبک بندی پنجره ها بسیار معمول است در منبت کاری خیلی کم استفاده می شود .

منبت کاری بیشتر روی صفحه برجسته ای انجام می شود که در وسط کلاف قرار گرفته و اصطلاحاً تونوکه نامیده می شود .

گاهی روی حواشی تونوکه یا در واقع کلاف در که اصطلاحاً به آن با او می گویند نیز منبت کاری می شود .

البته در این مورد معمولاً بین نوع گره ای که در تونوکه به کار می رود با نوع گره بااوها تفاوت گذاشته می شود تا کار تنوع بیشتری داشته باشد .

گره سازی در چوب به دو شیوه منبت کاری و مشبک کاری معمول است .

از گره های معمول در معمـاری در منبـت کاری نیـز استفاده می شـود ولی انواع گره های معمـول در مشبک کاری ضوابط خاص خود را دارد و با انواع گره های بنایی متفاوت است .

به همین جهت این گروه گره ها به گره های درودگران موسوم است .

ترسیم زمینه گره های درودگران مانند سایر زمینه های گره با ربع یا 2/1 زمینه یا یک زمینه کامل آغاز می شود و از تکرار آنها یک کارد گره در ابعاد بزرگ به وجود می آید .

نحوه اجرا و ساخت گره چوب به نوع گره مورد نظر بستگی کامل دارد .

مثلاً در برخی از انواع گره ، کلاف کشی در چارچوب پنجره به صورت مربع و در بعضی به شکل لوزی یا مثلث بندی انجام می شود و قطعات آلات چوبی در کلافهای مذکور جاسازی می شوند .

در موزه های ایران نیز چند درب چوبی متعلق به قرنهای چهارم و پنجم هجری موجود است .

کنده کاری این دربها به صورت شاخ و برگ و کتیبه های مختلف با آیه های قرآن مجید است .

مطالعه دقیق این دربهای چوبی نشان می دهد که هنر منبت کاری و گچ بری از نظر موضوع تزیینات زیاد اختلاف نداشته اند .

در حقیقت همان تحولی که از دوره ساسانیان تا دوره اسلامی در گچبریها دیده می شود در کنده کاری روی چوب نیز به چشم می خورد .