چرخدنده وسیلهای است برای انتقال گشتاور که به کمک آن میتوان مقدار گشتاور و یا سرعت دورانی را کاهش یا افزایش داد. همچنین به کمک چرخ دنده ها میتوان جهت حرکت را تغییر داد.
ساختار
داخلیترین قسمت چرخدنده توپی میباشد که به محور محرک متصل میباشد. در بیرون این قسمت جان چرخدنده[۱] قرار گرفته است. بیرونیترین قسمت در جهت شعاعی، محیط چرخدنده Rim میباشد که دندانههای چرخدنده در این قسمت قرار میگیرند. این بخش از چرخدنده منبع اصلی ایجاد صدا میباشد.
مهمترین اصطلاحاتی که در طراحی چرخدنده بکار میروند عبارتاند از:
دایره گام[۲]: دایرهای فرضی که تمامیمحاسبات بر اساس آن انجام میگیرد. دایره گام دو چرخدنده درگیر بر هم مماس میباشند.
گام محیطی[۳]: طول کمانی از دایره گام که بین دو نقطه متناظر از دو دندانه مجاور قرار گرفته است.
ارتفاع سردنده[۴]: فاصله بین بالای دندانه تا دایره گام.
ارتفاع تهدنده[۵]: فاصله بین ته دندانه تا دایره گام.
لقی محیطی[۶]: مقداری که فضای خالی بین دو دندانه یک چرخدنده از ضخامت دندانههای چرخدنده درگیر با آن در امتداد دایره گام بیشتر است.
چرخدندهها بر اساس وضعیت قرارگیری محورهای دو چرخدنده درگیر نسبت به هم به دو گروه اصلی تقسیم میشوند:
چرخدندههای با محورهای موازی
چرخدندههای با محورهای غیرموازی
انواع چرخدنده
یک نمونه چرخدنده ساده بکار رفته در ماشینآلات کشاورزی.
چرخدنده ساده
چرخدنده مارپیچ
چرخدنده مارپیچ
چرخدنده مخروطی
بکارگیری چرخدنده مخروطی برای بالا کشیدن دریچه سرریز به واسطه پیچ مرکزی.
چرخدنده حلزونی
یک نمونه چرخدنده حلزونی
چرخدنده شانهای
چرخدنده شانهای
چرخدندهها
سامانهها
ساده • حلزونی • خورشیدی • نامدوّر • برونچرخزادی • چرخ و میلدنده • محرک همساز • محرک چرخزادی
اشکال
ساده • مخروطی • مارپیچی • قوسی
پروفیل دندانهها
گستران • چرخزادی
سازوکارها
جعبهدنده • دیفرانسیل • کوپلینگ دندهای • مجموعه چرخدنده • دندهبندی دوچرخه • جعبهدنده پیوستهمتغیر • بازه
نمونهها
کلاچ یکطرفه
در دوچرخهها: خودرو دوچرخه • شانژمان •
چرخ دنده های ساده
این چرخ دندهها ساده ترین چرخ دنده هایی هستند که دیده اید. آنها دندانه های مستقیم دارند و محور دو چرخ نیز موازی با یکدیگر قرار گرفته اند. گاهی تعداد زیادی از آنها را در کنار هم قرار میدهند تا سرعت را کاهش و قدرت را افزایش دهند. شکل 1
در تعداد زیادی از وسایل از این چرخ دندهها استفاده میشود. مثلاً ساعت های کوکی، ساعت های اتوماتیک، ماشین لباسشویی، پنکه و ... . اما در اتومبیل به کار نمی آیند، چون سر و صدای زیادی دارند. هر بار که دندانه یک چرخ به دندانه چرخ روبرو میرسد، صدای کوچکی در اثر برخورد ایجاد میشود. میتوانید مجسم کنید وقتی تعداد زیادی از این چرخ دندهها با هم کار کنند، چه سر و صدایی راه میاندازند؟ تازه این برخوردها در دراز مدت، باعث شکستن دندانهها میشود. برای کاهش سر و صدا و افزایش عمر چرخ دندهها در بیشتر اتومبیلها از چرخ دنده های مارپیچ استفاده میکنند.