دانلود مقاله علم چیست ؟

علم چیست ؟

واژه Scievicco از لفظ لاتینز Scientia گرفته شده است و از زبان پارسی و عربی کلمه علم به دو معنی متفاوت بکار برده می شود غلظت از این دو نوع کاربرد اغلب به خطاهای بزرگی انجامیده است این دو کاربرد عبارتند از :

1- معنای اصلی و نخستین علم که دانستن در برابر ندانستن است و به همه دانستنیها صرف نظر آنها علم می گویند .  مطابق این معنا اخلاق ، ریاضیات ، فقه ، دستور زبان و نجوم و همه علم اند و هر کس یک یا چند رشته از آنها را بداند عالم دانسته می شود .

خداوند به این معنا عالم است یعنی نسبت به هیچ امری جاهل نیست و برای او مسأله مجهولی ندارد .

در این معنا علم در برابر جهل قرار      می گیرد .

کلمه Knowledge انگلیسی Comaissanse  در فرانسه معادل این معنای        علم اند.

2-کلمه علم در معنای دیگر فقط به دانستنیهایی اطلاق می شود که بر تجربه مستقیم حسب مبتنی باشد علم در این معنا در برابر جهل قرار نمی گیرد بلکه در برابر همه دانستنیهایی قرار می گیرد که آزمون پذیر نیستند .

اخلاق ( دانش خوبیها و بدیها ) ، متافیزیک ( دانش احکام و عوارض مطلق هستی ) عرفان ( تجارب ارونی و شخصی ) منطق ( ابزار هدایت فکر ) فقر ، اصول ، بلاغت و .

.

همه بیرون از علم به معنای دوم آن قرار می گیرند و همه به این معنا غیر علمی اند .

کلمه Science در انگلیسی و فرانسه معادل این معنای علم اند می توان گفت که هدف تمام علوم شناسایی دنیای اطراف آدمی است .

شناخت علمی :

شناخت علمی ، شناختی است که از بوته آزمایش درآمده است ، نظریه های علمی با روش دقیق از واقعیتهایی بدست می آید که از مشاهده و تجربه حاصل شده است ، در علم محلی برای عقاید شخصی ، سلیقه ها و خیال پردازی وجود ندارد .

علم امری عینی است و به شناخت علمی به این دلیل می توان اعتماد کرد که به صورتی عینی به اثبات رسیده است .

شناخت علمی از دو روش کلی حاصل می شود این رویکردها در ایجاد شناخت علمی عبارتند از : قیاس و استقراء .

الف) استقراء ( Induction  ) :

استقراء‌ یعنی استدلال از جزئی به کلی : به گونه ای که پژوهشگر بر پایه مشاهدات و بررسیهای جزئی خود درباره کل قضاوت می کند و تعمیم میدهد ( استقراء انواعی دارد که اولین آن ، شمارش ساده است که در آن احکامی درباره اشیاء یا رویدادهای منفرد به عنوان اساس تعمیم در مورد نوعی که این اشیاء و رویدادها متعلق به آن است در نظر گرفته می شود .

یا آنکه در یک مرتبه بالاتر ( از نظر کلیت ) احکامی راجع به انواع به عنوان مبنا و اساس تعمیم در مورد یک جنس ملحوظ می شود .

نوع دیگر استقراء عبارت از درک مستقیم آن اصول کلی است که در پدیدارها بطور واضح ، آشکار است .

استقرای شهودی همان داشتن بصیرت و بینش است یعنی توانایی فهم آنچه ها که در داده ها حسی حالت ذاتی دارد .

ب) قیاس : (Deduction)

قیاس یعنی استدلال از کلی به جزئی ، به گونه ای که پژوهشگر با دستیابی به یک شناخت کلی در مورد پدیده های جزئی قضاوت می کند .

رابطه علم با فلسفه :

الف) علم درباره واقعیت و حقیقت بحث می کند و از چگونگی و مشخصات یک شیء یا پدیده یا حالت یا متغیر یا روابط بین آنها صحبت می کند .

فلسفه در مفهوم کلی علم یعنی دانش (Knowledge) جزو آن محسوب می شود ولی در مقایسه با مفهوم خاص علم (Science) جدای آن است .

موضوع فلسفه هستی و وجود است که از آگاهی و احوال موجودات خارجی آن طور موجودند و در حدود استعداد بشر درک می شوند بحث می کند .

مرحوم علامه طباطبایی در کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم ، فلسفه را چنین تعریف می کند : (( یک سلسله بحثهای برهانی که غرض و آرمان نامبرده و تأمین نماید و نتیجه آنها اثبات وجود حقیقی اشیا و تشخیص علل و اسباب وجود آنها و چگونگی و مرتبه وجود آنها می باشد فلسفه نامیده می شود .

))

گاه فلسفه به مفهوم (( علم علم )) به کار می رود که مخلوطی از منطق و روش شناسی است ؛ یعنی علمی که در آن علوم مختلف مورد بحث قرار می گیرد و از چگونگی ، حدود و قلمرو ، تواناییها ، نظریه ها و متدولوژی آن علم بحث می کند مثل فلسفه علم فیزیک یا فلسفه تاریخ .

در تفاوت علم به مفهوم خاص آن و فلسفه می توان نکات زیر را یاد آور شد .

1-علم از چگونه بودن و صفات اشیاء با استفاده از روشهای تجربی و آزمایش صحبت می کند ولی فلسفه از اصل وجود موضوع و روش علم با استفاده از روش استدلال و برهان بحث می کند .

2- دایره شناخت علم به معنی خاص محدود بوده از قلمرو ماده و واقعیتهای این جهان فراتر نمی رود ، ولی دایره شناخت فلسفه وسیعتر بوده دارای یک سلسله اصول عام و جهان مشمول است که قلمرو حس و غیر حس را در بر می گیرد .

3- قوانین فلسفی کمی نیستند ولی اغلب قوانین علمی کمی شده اند .

4- هیچ قانون متافیزیکی و فلسفی را نمی توان از راه تجربه ابطال کرد ، در صورتی که قوانین علمی از این طریق قابل ابطال می باشند .

5- علم از فلسفه چهار چوب فکری و جهان بینی می آموزد و فلسفه نیز از مسائل جدید ایجاد شده به وسیله علم استفاده می کند .

روش علمی :

روش مجموعه ای از شیوه ها و تدابیری است که برای شناخت حقیقت و بر کناری از لغزش به کار برده می شود به طور دقیق تر روش به سه چیز اطلاق می شود :

1- مجموعه طرقی که انسان را به کشف مجهولات و حل مشکلات هدایت می کنند .

2- مجموعه قواعدی که هنگام بررسی و پژوهش واقعیات باید به کار روند .

3- مجموعه ابزار یا فنونی که آدمی را از مجهولات به معلومات راهبردی می نمایند .

ویژگیهای کلی روش علمی :

1- نظام مند بودن

2- عقلایی بودن

3- روح علمی : هر روش که مبتنی بر نظمی عقلانی باشد برخوردار از روح علمی است و خود مستلزم احراز شرایطی چون بیطرفی ، تسلط بر خویشتن ، سعه صدر و بالاخره تواضع است .

4- واقعیت گرایی : هر روش زمانی راه به کشف قوانین درست یا نظریه های مستحکم می برد که از درون نگری یا درون کاوی و شهود گرایی و هر آنچه دوری از واقعیت را موجب گردد جدایی یابد بطور کلی می توان گفت : روش علمی ، فرآیند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین است به عبارت دیگر روش علمی ، فرآیند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین است به عبارت دیگر روش علمی شکل خاص و نظامداری از جستجو است که همواره به دنبال حقیقت است حقیقتی که از طریق بررسیهای منطقی معین می شود چون آرمان علم دستیابی به روابط درونی نظامدار بین واقعیتها با استفاده از روش شک نظامدار است روش علمی نیز باید همین ایده آل را از طریق آزمایش ، مشاهده ، بحث و تفسیرهای منطقهای بر پایه اصول موضوعه قابل قبول و ترکیبی از این عوامل و روابط بین پدیده ها کشف کند .

بنابراین پژوهش و روش علمی کاملاً نزدیک و وابسته به یکدیگرند و در پی یافتن پاسخ برای پرسشهایی از این گونه بکار می روند که آیا چنین است ؟

تا چه اندازه است ؟

چرا چنین است ؟

چه شرایط کلی موجب می شود که چنین باشد ؟

به بیان دیگر منظور از کاربرد روش علمی دستیابی به موارد زیر است :

الف) افزایش میزان مناسبت و ارتباط بین جواب و مسأله مورد نظر .

ب) بالا بردن میزان اعتبار و روایی ج) کاهش میزان تورش روش علمی خصوصیتی است که هیچ روش دیگر کسب آگاهی آن را ندارد و آن خصوصیت خود اصلاحی است در ساختار علم وارسی های ذاتی وجود دارد .

این وارسیها چنان ملحوظ و اجرا می شوند که فعالیتهای علمی را تا پایان دستیابی به دانش معتبر کنترل و تضمین می کنند .

اگر این وارسیهای مورد استفاده در پژوهش علمی در نهایت امکان با واقعیت خارج از باورها ، ادراکات ، سوگیریها ، ارزشها ، نگرشها و هیجانات شخصی دانستند گره خورده باشند شاید بهترین واژه برای بیان آنها (( عینیت )) باشد به عبارت دیگر عینیت عبارت از توافق در داوریهای متخصصان پیرامون آنچه مشاهده می شود و آنچه که در یک پژوهش باید انجام گیرد و انجام یافته است می باشد .

طرح موضوع تحقیق : مسأله انتخاب و تنظیم موضوع تحقیق از آن دست از مسائل مهمی است که نیاز به تأکید بیشتر ندارد چون هیچ نوع فعالیت تحقیقی مثبتی را نمی توان صورت داد مگر آن که موضوع آن ، از پیش مشخص و معین و روشن گردیده باشد .

با توجه به همین ملاحظات است که مسأله انتخاب و تنظیم موضوع پژوهش را بردن شتابزدگی و در نهایت تعمق بررسی کرد .

باید در نظر داشت که قسمت اعظم دقت مورد نیاز برای انجام یک تحقیق صرف برنامه ریزی مراحل اولیه که عبارتند از : تعیین موضوع پژوهش ، انتخاب روش انجام پژوهش و خلاصه انتخاب نوع روش آماری مناسب جهت تجزیه و تحلیل یافته ها می شود .

منابع و مراجع برای انتخاب موضوع تحقیق : استفاده از تجارب برای محقق تازه کار یکی از مفید ترین منابع تهیه تحقیق تجارب شخصی او به عنوان یک عضو از نظام آموزشی یا به طور کلی عضوی از اجتماع است .

اگر به عنوان معلم یا مدیر با دقت به اطراف خود بنگرم ملاحظه خواهیم کرد که دائماً در معرض اتخاذ تصمیمهای راجع به چگونگی تأثیر تجارب آموزش و مدیریتی بر رفتار کارکنان و دانش آموزانیم و اگر واقعاً در صدد آن باشیم که بخواهیم تصمیمهای صحیح و بهتری اتخاذ کنیم لازم است به منظور روایی بیشتر فرضهایمان در مورد چگونگی روابط بین تجارب یا دیگری و اثر آن و در نتیجه تغییر حاصل در دانش آموزان ، به تحقیقات علمی توسل جوییم و به استفاده آنها صحت فرضهایمان را بررسی کنیم .

به عبارت دیگر ، در این صورت است که راهها و روشهای مختلفی که ما آنها را در آموزش و پرورش و مدیریت بکار می بریم بر اساس پژوهشهای علمی استوار خواهد شد و نه بر بنیاد تعصبات و احساسات شخصی و ذهنی انتخاب ( مسأله ) موضوع تحقیق ممکن است نتیجه یک سلسله نیازهای علمی یا عقلی و نظری باشد .

مقدار ملاحظات علمی نامحدود است گاه می خواهیم تأثیر عاملی را در امری معین مطالعه کنیم و گاه ممکن است به منظور پیش بینی رویدادهای آینده نقشه ای مناسب طرح کنیم .

انگیزه های علمی و عقلی نیز موضوعات وسیع و دامنه داری برای پژوهش دارد .

ملاحظات عملی جنبه عمومی دارد ، اما منشأ ملاحظات علمی و علایق خاطر است که به مسائل کلی تر منجر خواهد شد .

انگیزه محقق در انتخاب موضوع تحقیق ممکن است کنجکاوی علمی باشد که در این مورد پژوهشگر موضوع کلی را که درباره آن اطلاع و دانش چندانی موجود نیست بررسی می کند .

در برخی موارد نیز پژوهشگر به بررسی پدیده هایی علاقمند است که قبلاُ تا حدی مورد مطالعه پژوهش قرار گرفته و در اینصورت مقصود احتمالاً این است که مطالب جزیی تری را مشخص کند بطور کلی موضوع تحقیق و مسأله ای که تحقیق به دنبال آن است باید به سؤال زیر پاسخ دهد .

1- چه حقیقتی است که بر محقق مجهول است و می خواهد بوسیله این تحقیق آن را کشف کند .

2- کشف این حقیقت چه از نظر علمی و چه از نظر عمل چه استفاده و نتیجه ای خواهد داشت .

ویژگیهای موضوع (مسأله) تحقیق : انتخاب مسأله تحقیق بستگی به ذوق ، سلیقه ، علاقه ، زمینه شخصی و تجارب محقق دارد .

و بنابراین برای آن نمی توان قواعد به خصوصی و رهنمودهای زیادی ارائه داد .

اما مسأله پژوهش باید به شکلی بیان شود که دست کم دارای ویژگیهای زیر باشد : 1- باید رابطه بین دو یا چند متغیر را مورد پرسش قرار دهد .

2- باید روشن و بدون ابهام باشد و معمولاً بصورت یک پرسش بیان شود .

3- باید از طریق روشهای تجربی قابل آزمایش باشد .

( قابل اجرا باشد .

) 4- بدیع و دارای جهاتی از ابتکار و خلاقیت باشد .

5- دامنه آن باید محدود باشد .

منابع یافتن مسأله ( موضوع تحقیق ) : ـ برخوردها و تجربیات ـ نتایج تحقیقات و آینده نگری دیگران ـ مطالعات مختلف ـ نظریه ها و تئوریها ـ منابع حقیقتی و اطلاع رسانی ـ ضرورت کاربرد تکنولوژی و تغییرات جدید و مشاورت .

هدف کلی تحقیق : این یک اصل است که هر عمل باید دارای هدف باشد و عمل بدون هدف عملی است که راه به جایی نمی برد .

هر تحقیق نیز دارای یک هدف کلی است .

پس از طرح مسأله ( مشکل ) موجود ، محقق هدف کلی خود را از تحقیق مورد نظر می نویسد .

به عبارت دیگر محقق کی گوید که به دنبال یافتن پاسخ چه سؤال کلی است باید توجه نمود که هدف کلی را مشخص تر بیان کند راه را برای انجام مراحل بعدی تحقیق خود هموارتر کرده است .

فرضیه : برای حل مشکلات روزمره خود نیاز به جمع آوری اطلاعات داریم .

به منظور جمع آوری اطلاعات هماهنگ و با صرفه راه حلها و توضیحات احتمالی را حدس زده و انتخاب می کنیم .

انتخاب حدسیات و پیش بینی ها درباره روابط یا علتهای احتمالی بوجود آمدن مشکلات روز مره فرضیه ها را تشکیل می دهیم .

بنابراین نمی توانیم بگوئیم فرضیه عبارت است از چیزی که محقق به دنبال آن است به عبارت دیگر فرضیه عبارت است از حدس و پیش بینی عالمانه ای است که به صورت رابطه میان دو یا چند متغیر بیان می شود و از طریق آزمایش علمی صحت آن را بیان می شود .

ریشه فرضیه ها : به جرأت می توان گفت که تعیین نظریه ها و فرضیه ها تحقیق ریشه های مشترکی دارند یعنی تجربیات شخصی مطالعه فرهنگ و تاریخ دیگر جوامع حدس و گمان نقاط مشترک تعیین نظریه ها و فرضیه ها هستند .

اما یک نقطه اساسی قابل تاکید در تعیین فرضیه ها این است که گاهی محقق با مطالعه تحقیقات گذشتگان متوجه اشکالات اساسی در طراحی یا اجرای آنها شده و نتایج تحقیقات گذشته را برای اثبات یارد یک نظریه مناسب نمی بیند در این زمان است که محقق فرضیات جدیدی را پیش بینی می کند و تحقیق را بر مبنای فرضیات جدید طراحی و اجرا می کند .

نگارش فرضیه ها : فرضیه ها در حقیقت مسیر و هدف تحقیق را روشن می کنند .

با داشتن فرضیه مناسب راه و مسیر تحقیق کوتاه تر شده و محقق سریعتر به جواب می رسند و دو عامل مهم در نگارش فرضیه ها باید مشخص شود اول تعیین متغیر وابسته یا معلول و دوم تعیین متغیرهای مستقل مطرح می کنیم .

در تحقیقات نوع توصیفی از آنجا که محقق صرفاً به توصیف آنچه موجود است می پردازد معمولاً فرشیه ای ندارد به ذکر دلیل و علت پدیده ها بپردازد بلکه صرفاً میزان و پراکندگی آنها را روشن می کند .

در این حالت داشتن متغیرهای مناسب برای انجام تحقیق کافی است .

سرشماری جمعیت و آمارگیری عمومی از این نوع تحقیقات است .

در تحقیقات تشریحی در حقیقت محقق به دنبال تشریح رابطه بین متغیرهای مورد مطالعه است و می خواهد درجه اهمیت و تأثیر هر یک از متغیرهای مستقل را نسبت به متغیر وابسته نشان دهد .

رعایت سه اصل در تعیین فرضیات این نوع تحقیقات ضروری است .

اصل اول رعایت تناسب زمان است .

یعنی علت باید قبل از معلول رخ داده باشد .

اگر سیگار کشیدن را علت سرطان می دانیم سیگار کشیدن به عنوان یک علت قبل از مشاهده معلول رخ داده باشد .

اصل دوم اینکه باید بین علت و معلول همبستگی منطقی وجود داشته باشد مثلاً نمی توانیم در مورد یک بیمار خاص بگوئیم سیگار باعث سرطان می شود چون تا کنون فقط همبستگی میان سیگار و سرطان بررسی شده است و نه علت و معلول بودن این دو عامل اصل سوم اینکه همبستگی بین دو متغیر هستیم اما باید دانست که همبستگی شرط کافی برای اثبات رابطه علت و معلولی نمی باشد ، بلکه همبستگی صرفاً یک شرط لازم است .

روش اثبات رابطه علت و معلولی در بخش روشهای تحقیق بحث خواهد شد .

با توجه به مطالب فوق برخی از فرضیات ما در خصوص تحقیق در مورد عوامل مؤثر بر جذب اعضای هیأت علمی بر شرح زیر خواهد بود : فرض 1- بین سن اعضای هیأت علمی و جذب آنها رابطه مثبت وجود دارد .

فرض 2- بین میزان حقوق و جذب اعضای هیأت علمی رابطه مثبت و مهمی وجود دارد .

فرض 3- بین میزان فضای باز سیاسی و جذب اعضای هیأت علمی رابطه ای وجود ندارد .

گاهی محقق هیچگونه سابقه ای از مطالعات قبلی ندارد و فرضیه ای جدید به ذهن او رسیده است .

این فرضیه احتمالاً از مشاهده برخی واقعیات در ذهن او آشکار شده و یا اساساً می خواهد یک نظریه جدیدی را کشف و اثبات کند .

در اینصورت محقق هیچگونه فرضیه ای را برای تحقیق خود متصور نمی شود برای مثال فرض کنید محقق می خواهد ثابت کند که در ارائه فرصتهای آموزشی بی عدالتی در جامعه به چه شکلی توزیع شده است .

در این حالت محقق هیچگونه پیش فرضی را ارائه نمی دهد چون هنوز از چگونگی وضعیت توزیع فرصتها اطلاعی ندارد بنابراین هیچگونه فرضیه ای نخواهد داشت اما برای سهولت در جمع آوری اطلاعات و انجام سریعتر تحقیق متغیرهایی را که احتمال می دهد در ارائه فرصتهای برابر تاثیر داشته باشند تعیین کند و تلاش کند تا در یک تحقیق همه جانبه عوامل دیگر را نیز پیدا کند .

اصول انتخاب فرضیات : محقق باید تلاش نماید فرضیات خود را دقیق انتخاب کند .

زیرا باید به خاطر داشته باشیم که موضوع تحقیق ، نوع تحقیق و فرضیه ها همگی در تعیین روش تحقیق و مهم تر از هر چیز در نتایج تحقیق موثر بوده و نقش تعیین کننده ای دارند چهار معیار مهم برای تعیین فرضیات مناسب به شرح زیر هستند : 1-فرضیات باید با دانش کافی از سوابق قبلی طرح انتخاب شوند .

2-محقق باید برای فرضیات از قدرت پیش بینی و پیش گویی قوی برخوردار باشد .

3-برای تعیین فرضیات نباید صرفاً به حدس و گمان اکتفا کرد بلکه باید با صرف وقت کافی و با مذاکره با اهل فن و فرضیات مناسب انتخاب نمود .

4-محقق باید همه جانبه نگر باشد و از تنگ نظری پرهیز جسته و خود را با یک یا دو فرضیه نه ظاهر مهم و معتبر محدود نکند .

بلکه اجازه دهد کوچکترین حدسیات و عوامل ممکن در قالب فرضیه بیان شوند و تحقیق علمی صحت یا سقم آنها را تعیین کند.

معیارهای انتخاب فرضیات خوب : 1-فرضیه با رابطه متصور بین دو متغیر را بیان کند .

این نوع رابطه ها معمولاً مستقیم و مثبت هستند .

2-فرضیه باید یک پشتوانه منطقی و نظری داشته باشد این پشتوانه معمولاً بعد از مطالعه ادبیات و سوابق تحقیق بدست می آید .

3-فرضیه باید قابل سنجش و آزمایش باشد باید متغیرها طوری انتخاب شوند که اندازه گیری رابطه متصور و مورد انتظار بین آنها و مقایسه های آماری بین آنها ممکن باشد .

4-فرضیه باید خیلی خلاصه و دقیق و روشن نوشته شود .

فرضیات خلاصه و روشن برای هر محقق تازه کار قابل فهم بوده و قابل بررسی و اندازه گیری است .

فرضیه صفر : گاهی فرضیه از رابطه یا اختلاف بین دو متغیر با رفتار تجربی صحبت می کند .

در این حالت آن را فرضیه مستقیم می گوییم مثلاً اگر بگوییم رابطه بیشترین تحصیلات افراد و درجه مذهبی بودن آنها وجود دارد از فرضیه مستقیم سخن گفته ایم .

اما چنانچه محقق در فرضیه خود هیچ نوع رابطه ای را پیش بینی نکند و بگوید هیچ رابطه ای بین دو متغیر مورد مطالعه وجود ندارد و آنگاه از فرضیه های صفر آماری سخن به میان آورده است فرضیه صفر در حقیقت برای آزمایش آماری فرضیه مستقیم به کار می رود .

متغیرهای مستقل و وابسته : به طور کلی ، متغیرها آن شرایط یا خصوصیاتی اند که آزمایشگر آنها را دستکاری ، کنترل یا مشاهده می کند .

متغیرهای مستقل آن دسته از شرایطی با خصوصیات اند که آزمایشگر در کاوش تحقیقی خود آنها را دستکاری و کنترل می کند تا رابطه علّی آنها را با متغیر دیگری در موقعیتی ویژه مشاهده و بررسی نماید .

متغیرهای وابسته ، شرایط یا ویژگیهایی اند که همچنان که پژوهشگر متغیر مستقل و در فعالیتهای حوزه تحقیق وارد یا خارج می کند و یا آن را تغییر می دهد ، متغیرهای وابسته نیز ظاهر یا محو می شود و یا تغییر می کند .

در مطالعات و تحقیقات تربیتی ، متغیر مستقل ممکن است روش ویژه ای از آموزش ، نوعی از مواد آموزشی ، یا یک پاداش یا تشویق باشد در حالیکه متغیر وابسته نمره آزمون یا امتحان ، تعداد اشتباهات و میزان سرعت در اجرای یک فعالیت است .

به عبارت کلی تر در بررسی های تربیتی میزان تغییراتی که در توانایی شاگردان در اثر نفوذ متغیرهای مستقل به وجود می آید ، متغیرهای وابسته خوانده می شود .

متغیرهای نامربوط یا ناخواسته : متغیرهای نامربوط یا ناخواسته ، به آن دست متغیرهایی اطلاق می شود که غیر از متغیرهای مستقل و وابسته اند و محقق از کنترل آنها عاجز است و گاهی اثر آنها بر متغیرهای وابسته تا آن اندازه است که نتایج تحقیق را بی اعتبار می سازد .

از آنجا که در تحقیقات تجربی حقیقی ، اساس کار بر کنترل شدید این نوع متغیرها است .

متغیرهای پیوسته و طبقه ای : متغیر وابسته می تواند مجموعه مرتبی از مقادیر را داخل دامنه معینی اختیار کند .

این تعریف بیانگر آن است که مقادیر متغیر پیوسته ، دست کم منعکس کننده یک مقیاس تربیتی است بدین معنی که مقدار بزرگتری از آن دارای مقدار بیشتری از ویژگی آن است اما متغیر طبقه ای به صورت مقوله هایی است که در برخی از آنها ویژگیهایی وجود دارد که در مقوله های دیگر موجود نیست .

متغیر طبقه ای متعلق به نوعی اندازه گیری است که معمولاً اسمی و گاه مقوله ای خوانده می شوند .

متغیرهای فعال و خصیصه ای : نوع دیگری از طبقه بندی متغیرها که در مطالعه طرحهای پژوهشی اهمیت فراوان دارد مبتنی بر تمایز بین متغیرهای تجربی و اندازه پذیر است .

تشخیص تفاوت میان این دو نوع متغیر از لحاظ طرح ریزی و اجرای پژوهش نقش عمده ای دارد .

به متغیرهایی که دستکاری می شود متغیرهای فعال و به متغیرهایی که اندازه گیری می شود متغیرهای خصیصه ای گفته می شود .

متغیرهای تعدیل کننده : اصلاح متغیر تعدیل کننده برای توصیف نوع بخصوصی از متغیر مستقل به کار می رود در حقیقت یک متغیر ثانوی است که مایلیم اثر آن را در رابطه با متغیر مستقل و متغیر وابسته ملاحظه کنیم .

اگر پژوهشگر بخواهد رابطه بین متغیر مستقل x و متغیر مورد مشاهده y را مطالعه کند اما مشکوک به این باشد که ماهیت رابطه بین x و y به وسیله متغیر سومی (متغیر خصیصه ای) مانند z تغییر می کند در اینصورت در تجزیه و تحلیل خود می تواند متغیر z را به عنوان یک متغیر تعدیل کننده به حساب آورد .

با توجه به پیچیدگی پژوهشهای روانی – تربیتی چنانچه متغیرهای تعدیل کننده مهم شناسایی و مشخص نگردد ماهیت رابطه بین x y به درستی روشن نمی شود .

تعریف عملیاتی و معرف : متغیرهای یک تحقیق باید قابلیت سنجش و اندازه گیری را پیدا کنند .

یعنی باید به شاخش ها و مفاهیم عینی تری تبدیل شوند که بتوان آنها را مشخص و اندازه گیری نمود در غیر اینصورت امکان سنجش و اندازه گیری آنها وجود ندارد و محقق نمی تواند فرضیه های تحقیق خود را ارزیابی نماید .

بنابراین شرط اول اینست که متغیرها و مشخصات آنها به شیوه ای تعریف شوند که مشاهده پذیر و قابل سنجش باشند .شرط دوم اینکه : معیارهای اندازه گیری در جمع آوری اطلاعات به گونه ای به کار گرفته شوند که امکان ارزیابی فرضیه ها وجود داشته باشد .

چنانچه این شرایط در مورد تعریف مشخصات متغیرهای مورد مطالعه رعایت شود می توان گفت که متغیر تعریف عملیاتی شده است .

یعنی محقق بعد از انجام آن می تواند اطلاعات مورد نظر را گردآوری کند .

به عنوان مثال وقتی می گوییم هوش بر پیشرفت تحصیلی اثر دارد سوال اینست که تعریف متغیرهای هوش و پیشرفت تحصیلی در مطالعه چیست و چگونه باید اندازه گیری شود .

برای این کار محقق ممکن است تعریف عملیاتی هوش را از تست های هوشی بگیرد یا موفقیت تحصیلی را از طریق معدل نمره ها یا با استفاده از آزمون های استاندارد شده تعریف کند .

کار محقق زمانی مشکل می شود که برای یک مفهوم و یک متغیر تعریف عملیاتی قبلی وجود ندارد و او ناچار است وقت زیادی را صرف اینکار بنماید .

شاخص ها و تعاریف عملیاتی راه را برای سنجش متغیرها هموار نموده و به محقق این امکان را می دهند که اطلاعات لازم را از میزان تحقیق گردآوری و سپس طبقه بندی و ترخیص نموده و فرضیه را مورد آزمایش قرار دهد .

از طرف دیگر باید توجه داشت که مصادیق و واقعیتهای متعلق به تعاریف عملیاتی را معرف یا نشانه می گویند ، یعنی اموری که وجود آنها باعث معرفی متغیر یا واژه مورد سنجش می شود .

برای مثال می توان گفت که درآمد مشخص خانه های شیک و متعدد ، اتومبیل مدل بالا ، تفریحات داخل و خارج از کشور و امثال آن معرف واژه یا متغیر ثروت و فرد ثروتمند محسوب می شود .