جانوارن هم، برای تولید مثل، به سلول های نر و ماده نیاز دارند. گامت نر اسپرم و گامت ماده تخمک نام دارد که در اندام های تولید مثلی نر و ماده به وجود می آیند در همه مهره داران و بعضی از بی مهره ها، جانور نر و ماده از هم جدا هستند. اما در بعضی بی مهره‌ها از قبیل اسفنج‌ها، مرجان‌ها، بعضی از کرم‌ها و نرم تنان، مانند گیاهان، اندام تولید مثل نر وم اده در بدن یک فرد است ( نر- ماده اند). جانوران گرچه در تولید مثل جنسی روش های مختلفی دارند ولی دو ویژگی مشترک در این روش ها وجود دارد که در قالب شرایط گوناگون ساختار بدنی و محیطی آنها به شکل‌های مختلفی بروز میکند.
الف – ایجاد امکان لقاح: گامت ها باید با یکدیگر برخورد کنند تا بتوانند ترکیب شوند و سلول تخم را ایجاد نمایند. گر چه اغلب، گامت نر- بر خلاف گامت ماده – متحرک است اما معمولاً برای برخورد با هم به شرایط محیطی وابسته اند، بنابراین، برای انجام لقاح شرایط مکانی و زمانی خاصی لازم است.
از نظر شرایط مکانی، لقاح ممکن است در بیرون بدن جاندار صورت بگیرد ( مانند بسیاری از بی مهره گان، ماهی ها و دوزیستان) یا آن که در داخل بدن باشد ( مانند خزندگان، پرندگان و پستانداران و بسیاری از گیاهان) در حالت اول آن را لقاح خارجی و در صورت دوم، آن را لقاح داخلی گویند.
از نظر شرایط زمانی، تولید گامت ها و نیز رها شدن آنها به منظور ترکیب با یکدیگر باید تقریباً در یک موقع و در زمان مناسب باشد تا امکان برخورد مؤثر گامت ها فراهم شود. این زمان مناسب، در برخی جانوران مثل پستانداران و پرندگان، دوره‌ی جنسی نام دارد.
بحث کنید
در لقاح خارجی، گامت ها در محیط زندگی جاندار – که معمولاً آب است – رها می شوند. البته در لقاح داخلی نیز باید محیط مناسب برای زنده ماندن گامت ها تا هنگام لقاح، فراهم شود.
گامت هایی که لقاح خارجی دارند، باید چه ویژگیهایی داشته باشند؟
چرا لقاح خارجی روش مطمئنی برای تولید جاندار جدید نیست؟
جرا برای والدین، لقاح خارجی، روش متکی بر صرفه جوی ماده و انرژی نیست؟
مزایای لقاح بر لقاح خارجی چیست؟
چرا حتی در لقاح داخلی تعداد گامت های نر بسیار بیش تر از گامت های ماده است؟
ب- ایجاد امکان رشد تخت تا ایجاد نوزاد: برای آن که تولید مثل موفق باشد باید شرایط‌ی تغذیه و حفاظت از جنین فراهم شده باشد. در جانورانی که جنین داخل«رحم» درون شکم مادر پرورش می‌یابد، این شرایط به بهترین صورت وجود دارد. جنین از طریق اندامی به نام « جفت» که به وسیله‌ی « بند ناف» به جنین متصل است با خون مادر ارتباط دارد و مواد لازم را از آن دریافت می کند و مواد زاید را به آن می دهد.
در جانوران تخم گذار، جنین از نظر تغذیه به اندوخته‌ی غذایی داخل تخم وابسته بوده و از نظر حفاظت با توجه به نوع جانور، به پوسته‌ی سخت یا قابل انعطاف تخم متکی است.
تولید مثل در آدمی
تولید مثل در انسان نیز مانند پستانداران دیگر با تشکیل سلول های جنسی نر و ماده و ترکیب هسته های آنها با یکدیگر و ایجاد سلول تخم صورت می گیرد. در انسان، گامت‌ها توسط غدد جنسی تولید می شوند. شما با غدد جنسی به عنوان غدد مولد هورمون های جنسی آشنا شدید اما آنها، گامت نر (اسپرم) و گامت ماده ( تخمک) نیز تولید می کنند.
بیضه ها یک جفت غده هستند که در زیر شکم و خارج از آن قرار دارند. این غدد شامل لوله های نازک و پر پیچ و خمی هستند که عمل اسپرم سازی را در دمای کم تر از دمای معمولی بدن و به طور دائم از دوران بلوغ تا پایان عمر انجام می دهند. البته شدت آن در سنین کهولت کاهش چشمگیری پیدا می کند. اسپرم‌ها پس از ساخت شدن در مجاری پیچیده ای کنار بیضه انباشه می شوند تا مراحل نهایی رشد خود را طی کنند.
تخمدان ها دو عدد غده‌ی بیضی شکل هستند که در دو طرف داخل شکم، در پایین و جلوی روده ها قرار دارند. تخمدان ها عمل تخمک سازی را از دوران بلوغ تا حدود 30 تا 40 سال بعد انجام می دهند. هر تخمدان دارای تعداد زیادی سلول مولد تخمد است ک اولین مراحل تبدیل شدن به تخمک را در دوران جنینی طی کرده اند معمولاً در هر ماه یکی از سلولها ( تخمک اولیه) فعال شده و یک تخمک ساخته می شود. این سلول به وسیله‌ی لوله هایی که تخمدان را به رحم مرتبط می کنند، وارد آن می گردد. تخمک سلول بسیار درشتی است و در انسان حدود 1/0 میلی متر قطر دارد.
تولید مثل جنسی در جانوران
تولید مثل که مهمترین تفاوت موجودات زنده و غیر زنده است پدیده ای است که طی آن دو سلول جنسی ( گامت) نر + سلول جنسی ( گامت) ماده با هم لقاح یافته ( ترکیب می شوند) و سلول تخم بوجود می آید. تخم حاصل رشد و نمو کرده و فرد جدید پدید می آید.
(نمودار ها در فایل اصلی موجود است )
تفاوت:
سلول جنسی نر ریز و لی سلول جنسی ماده درشت است
سلول جنسی نر متحرل نازک ولی سلول جنسی ماده بی تحرک است
سلول جنسی نر ذخایر غذایی بسیار کم دارند( سیتوپلاسم کم) و لی سلول جنسی ماده ذخایر غذایی زیاد ( سیتوپلاسم بیشتر ) دارد.
نکته:
علت تفاوت اندازه سلول جنسی نر و ماده مربوط به تفاوت تقسیم به میوز در فرد نر و ماده است که در فرد نر در اثر میوزیک سلول به چهار سلول هم اندازه تبدیل می شود که هر چهار سلول به گامت ( اسپرم)نر تبدیل می شوند ولی در فرد ماده یک سلول به چهار سلول تبدیل می شود که بعلت تقسیم نابرابر سیتوپلاسم یکی از چهار سلول از بقیه بزرگتر و قابل تبدیل به گامت ماده (تخمک) است و سه سلول دیگر ازبین میرود.
نکته:
1- تغذیه‌ی جنین در لقاح داخلی بر عهده‌ی اندوخته‌ی تخمک است که مخلوطی از چربی پروتئین است.
2- اندازه تخمک بستگی به میزان اندوخته دارد.
3- اندوخته با زمانی که جنین تغذیه مستقل دارد متناسب است
4- اندوخته در پرندگان بسیار زیاد اس، زیرا جنین در دوران رشد هیچ رابطه‌ی تغذیه‌ای با مادر ندارد و در تمام طول رشد باید از این اندوخته استفاده کند. قطر تخمک پرندگان بین 10 تا 100 میلی متر
5- اندوخته در پستانداران کمتر است چون جنین فقط چند روز از آن استفاده می کند و پس از آن با کمک جفت از خون مادر غذا و اکسیژن دریافت می کند و مواد زاید خود را به مادر می دهد. قطر تخمک پستانداران به طور متوسط 2 میلی متر
6- خزندگان و پرندگان پس از لقاح تخم می گذارند و پرندگان روی تخمها می خوابند
7- خزندگان اولین جانداران مهره داری هستند که تخم گذاری را در خاک انجام دادند
8- در تخم پرندگان پوسته های حفاظتی ضخیم دیده می شود
9- در تخم پرندگان یک دیواره‌ی آهکی ضخیم دیده می‌شود.