فصل اول
کلیات
1-1 مقدمه
یکی از عرصه‌هایی که زندگی روزمره را بازنمایی می‌کند و قدرت و مقاومت را در زندگی انسان‌ها به نمایش می‌گذارد عرصه‌ی فراغت است.
فراغت عرصه‌ای است که اختیار و آزادی انسان‌ها در آن عرصه بیشتر قابل اعمال است. در نتیجه برخلاف کار که انضباط بیشتری را ایجاب می‌کند، فضای مناسبی برای مقاومت در برابر رویه‌های فرهنگی جا افتاده و برای پدید آوردن روال‌ها و کردارهای جدید است. از این روست که گفته‌اند فراغت می‌تواند فرهنگ ایجاد کند و هویت افراد را اشکار سازد.
برخی از پژوهشگران بر این باورند که پدیده فراغت در سرتاسر تاریخ زندگی بشر وجود داشته و خاص زمان مشخصی نیست . اما برخی دیگر فراغت را پدیده‌ای می‌دانند که با تمدن صنعتی پیود دارد و معتقدند که دارای دو ویژگی و شرایط خاص است که عبارتند از: 1 تحت تأثیر مراسم اجباری و الزامات فرهنگی و اجتماعی نیست، بلکه با اراده و اختیار فرد سپری می‌شود. (براون ،1996 صفحه92)
2 از سایر فعالیت های ضروری زندگی روزمره نظیر خوردن متفاوت است. (دومازیه،1372،صفحه56)
چنانچه این دو شرط ملاک باشد، اوقاعت فراغت در جواع بیش پیش صنعتی وجود نداشته زیرا افراد در گذراندن فراغت خود نظیر تفریحات و سرگرمی نوعی تابع الزامات فرهنگی اجتماعی بوده اند.(فکوهی، ناصر 1382). واقعیت آن است که امروزه وجود و اهمیت بخشی به آن هم نتیجه‌ی رشد صنعت و هم نتیجه‌ی جامعه‌ی مصرفی بوده است فعالیت های اوقات فراغت امروزه از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی از آن به مثابه آینه فرهنگ جامعه یاد می‌کنند. به این معنی که چگونگی گذران اوقات فراغت افراد یک جامعه تا حد زیادی معرف ویژگی‌های فرهنگ آن جامعه است و ازاین نظرگاه، کوشش برای شناسایی چگونگی‌گذران اوقات فراغت در یک جامعه یا یک گروه اجتماعی حائز اهمیت ویژه‌ای است. (چگونگی پرداختن به فعالیت های فراغت در بین جوانان و نوجوانان ،شریفیان، مسعود، صفحه 5)
2-1 بیان مسأله
اوقات فراغت بخشی از ساعات زندگی روزمره ی انسانهاست که فارغ از کار و تعهدات شغلی به آن می پردازند. همچنین به زمانهایی اطلاق می شود که افراد کار ضروری برای انجام ندارند و معمولا در این مواقع جهت تفریح و سرگرمی و رفع خستگی تمایل به انجام فعالیت های فرحبخش و نشاط آور دارند. در تحقیق حاضر اوقات فراغت در محدوده ی جوانان مطرح می شود. چرا که نزدیک به 2 میلیون نفر از جوانان آینده ساز کشور را قشر دانشجو تشکیل می دهند. و این دانشجویان در فردایی نه چندان دور به عنوان مدیر، پزشک ، معلم و ... به کار و فعالیت می پردازند. پس طبیعیست که نحوه گذراندن اوقات فراغت این قشر نسبت به دیگر افراد جامعه حساسیت و اهمیتی مضاعف پیدا کند. به طور کلی می توان گفت که در عین حال که کار کرد اوقات فراغت در وجوه رفع خستگی و تفریح و سرگرمی اموری غیر قابل انکار هستند، عنایت به کارکرد دیگر آن که باعث پیشرفت تحصیلی نیز شود حائز اهمیت ویژه ای است. البته باید در نظر داشت که این کارکرد مورد انتظار اوقات فراغت است و چه بسا که گذران اوقات فراغت به گونه ای باشد که خلاف چنین انتظاری رخ نماید.
سوال های اساسی که در این پژوهش مطرح می شود بدین قرارند:
انواع فعالیت های فوق برنامه ی دانشجویان در طول سال تحصیلی چیست؟
نوع فعالیت ها چه تأثیری بر موفقیت تحصیلی دانشجویان دارد؟
انگیزه ی دانشجو ازانجام فعالیت های فوق برنامه چیست؟
میزان رضایت دانشجویان از این فعالیت ها به چه میزان است؟
پایگاه اجتماعی دانشجویان چه تأثیری بر میزان و نوع این فعالیت ها دارد؟
6-
از آن‌جا که مقوله‌ی فوق برنامه یک پدیده‌ی دوسویه است از یک طرف در نظر عده‌ای معمولاً زمانی‌که به فعالیتهای فوق برنامه اختصاص داده می‌شود در برنامه‌ی جوانان سهم عمده‌ای دارد و همچنین بازتاب‌های متفاوتی دارد. فعالیتهای فوق برنامه اعم ازآ موزشی و غیرآموزشی در برنامه‌ی جوانان قرار می‌گیرد. بحث بر سرتأثیر این فعالیتها بر موفقیت تحصیلی است. یعنی این‌که چگونه این فعالیتها می‌توانند منجر به موفقیت یا عدم موفقیت در تحصیل شوند. با توجه به این‌که رویکرد آموزش سنتی معمولاً به گونه‌ای بود که فعالیتهای فوق برنامه‌ها محدود و اصولاً زمانی بر آن قائل نمی‌شود و در سال‌های اخیر توجه به این فعالیتها در برنامههای آموزشی بیشتر شده است، بررسی اصولی این فعالیتها و تأثیر آنها بر تحصیل راهگشا می‌نماید. عده‌ای معتقدند زمانی‌که معمولاً به این کلاس ها اختصاص داده می‌شود. گاهاً سبب کم‌کاری در برنامههای آموزشی اصلی می‌شود و بنابراین به این فعالیتها به صورت معمولاً مکمل می‌نگرد بلکه حتی دلایلی هستند که در جای خود قابل بحث است و با ذکر این دلایل معتقد به تأثیر این فعالیتها بر عملکرد تحصیلی جوانان هستند. با توجه به ا ین جریان دو سویه سعی شده است تا در این پژوهش با تعبیراتی فعالیتها و نشان دادن آن با عملکرد تحصیلی به تأثیر آن بر موفقیت یاعدم موفقیت در تحصیل پی‌ببریم.
4-1 اهداف تحقیق
در این پژوهش هدف اصلی:
تأثیر فعالیتهای فوق برنامه بر موفقیت های تحصیلی دانشجویان است.
1-4-1 اهداف فرعی
1 بررسی انگیزه‌ها و علل شرکت یا عدم شرکت دانشجویان در فعالیتهای فوق برنامه
2 تعیین میزان رضایت دانشجو از فعالیتهای فوق برنامه
3 تعیین نوع فعالیتهای فوق برنامه انجام شده در طول سال تحصیلی
4- توصیف ارتباط بین جنسیت، وضع تأهل، دوره‌ی تحصیلی، سکونت، پایگاه اجتماعی، رضایت فردو انگیزه وی با فعالیتهای فوق برنامه
5-1 تعریف مفاهیم و اصطلاحات
تعریف اسمی
1-5-1 اوقات فراغت
اوقات فراغت را می‌توان مهمترین و دلپذیرترین اوقات آحاد بشر دانست. این اوقات مستعد است که برای مومنان لحظه‌های نیایش با معبود، برای عالمان دقایق تعمق و تفکر و برای هنرمندان زمان ساختن ابداع باشد و در عین حال برای عده‌ای نیز این اوقات به جای فراغت ملال‌آورترین لحظه‌هاست.
(شریفیان، محمود،چگونگی پرداختن به فعالیتهای فراغت بین نوجوانان وجوانان،ص5)
2-5-1 اوقات فراغت در لغت
واژه‌ی اوقات فراغت خود از دو کلمه‌ی اوقات و فراغت ترکیب شده است و ضروریست که قبل از بیان تعریف مفهوم آن به معنای لغوی این دو کلمه اشاره‌ای داشته باشیم.
3-5-1 اوقات در لغت
وقات را در لغت به معنی جمع کلمه‌ی وقت، هنگام‌ها، روزه‌گارها، ساعات و ازمنه. (مین، محمد، فرهنگ فارسی، ج 1، ص 404)
و در فرهنگ عمید اوقات به معنی: جمع وقت، هنگام‌ها، گاه‌ها و زمان‌ها آورده شده است. (3) (عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ص 173)
دکتر محمد معین معانی بیشتر و دقیق‌تری برای وقت بیان نمود است که عبارتند از تعدادی از زمان که برای امری فرض شد.
مقداری از زمان که برای امری فرض شد.
هنگام
عهد، عصر
فصل
موقع، مقام (معین، محمد فرهنگ فارسی، ج 4، ص 5044)
در میان معانی که برای وقت بیان شده است زمان بیشترین کاربرد و نزدیک‌ترین مفهوم را به وقت دارد (نشان می‌دهد). در زمان پدیده‌ای‌ست که همه‌ی موجودات عالم هستی متأثر و نیازمند به آن هستند از خلقت و آفرینش آنها گرفته تا مرگ و نیستی.
3-5-1 فراغت در لغت
فراغت در لغت به معنی آسودگی و آسایش است و معمولاً در مقابل اشتغالات و درگیری‌های روزمره که نوعاً موجب خستگی می‌شود به کار می‌رود. (شریفیان، معسود چگونگی پرداختن فعالیتهای فراغت بین نوجوان و جوانان، ص 3)
در تعریف دیگری آمده است که:
فراغ در لغت به معنی آسودگی و آسایش، آسوده شدن از کار و آزد بودن از کار روزانه معنی می‌شود(صافی،قاسم،تحقیقی درزمینه کاربردزمان فراغت دانشجویان دانشگاه تهران ،صفحه5).
در فرهنگ معین در مقابله‌ی کلمه‌ی فراغت این معانی آمده است:
فراغ: 1 پرداختن از فراغ 2 آسایش، استراحت، آسودگی، آرامش 3 بی‌اعتنایی وارستگی 4 فرصت و مجال (معین محمد، فرهنگ فارسی، جلد 2، صفحه 2504).
4-5-1 موفقیت در لغت:
فرهنگ عمید موفقیت را این‌گونه تعریف کرده، پیروزی، کامروایی، کامیابی، به خواسته‌های خود رسیدن، سبقت گرفتن از افراد هم سطح (عمید، حسن فرهنگ فارسی عمید،جلد2 )
5-5-1 موفقیت تحصیلی
هنگامی که محصلین از هم ردیفان خود سبقت بگیرند تا به وضعیت بهتری دست یابند، به موفقیت تحصیلی رسیده‌اند.(اوقات فراغت و شکل گیری شخصیت فرهنگی در دبیرستان های تهران، ناصر فکوری- انصاری مهابادی، فرشته ، 1376)
فصل دوم : پیشینه ی تحقیق
1-2 پژوهش‌های انجام شده در داخل کشور
1- 1-2 چگونگی اوقات فراغت دانشجویان دانشگاه اصفهان با تأکید بر فعالیتهای ورزشی، مولف:مهدی صباغ لنگروی،1381.
هدف از این پژوهش تعیین میزان اوقات فراغت دانشجویان و فعالیتهای جاری و همچنین فعالیتهای مورد علاقه آنان در اوقات فراغت و به علاوه نگرش دانشجویان نسبت به فعالیتهای ورزشی ذکر شده است.
جامعه‌ی آماری این پژوهش دانشجویان پسر دوره کارشناسی دانشگاه اصفهان در نیمسال دوم تحصیلی 77-1376 هستند. ابزار اندازه‌گیری این پژوهش، پرسشنامه‌ی غیراستانداردی بوده و برای تجزیه و تحلیل جمع آوری شده از آمار توصیفی و استنباطی استفاده گردیده است.
نتایج بدست آمده نشان می‌دهد که 26 درصد دانشجویان 3 تا 4 ساعت در روز اوقات فراغت دارند و در میان فعالیتهای فراغتی جاری، فعالیتهای ورزشی در اولویت نخست قرار دارد و حتی در صورت فراهم بودن انواع امکانات فراغتی نیز این یافته صدق نموده و دانشجویان علاقه‌مند به ورزش کردن هستند. 45 درصد دانشجویان از نحوه‌ی گذران اوقات فراغت خود راضی نیستند و 38 درصد دانشجویان کمی راضی، 16 درصد راضی و 1 درصد کاملاً راضی هستند. 78 درصد دانشجویان در طول شبانه‌روز 10 دقیقه ورزش می‌کنند. 73 درصد دانشجویان بدون مربی و 27 درصد با مربی به ورزش می‌پردازند. 55 درصد ورزش را وسیله‌ای عالی و 34 درصد نیز وسیله‌ای خوب جهت سپری کردن اوقات فراغت اعلام کرده‌اند و کسب نشاط و لذت در میان عواملی که ورزش کردن به دنبال خواهد داشت در اولویت قرار دارد.
2-1-2 نحوه‌ی گذران اوقات فراغت دانشجویان دانشگاه کشور با تأکید بر فعالیتهای ورزشی، مولف فریدون تندنویس 1376.
هدف از این پژوهش تعیین میزان اوقات فراغت دانشجویان دختر و پسر دانشگاه‌های ایران در طول ترم تحصیلی و تعطیلات تابستانی و نوع فعالیتهای فراغتی جاری و مورد علاقه‌ی آنان و همچنین موقع و محل گذراندن اوقات فراغت و نقش فعالیتهای ورزشی در این اوقات است. جامعه‌ی آماری این پژوهش 6 درصد از دانشجویان دختر و پسر دوره‌ی کارشناسی 37 دانشگاه تحت پوشش وزارت فرهنگ و آموزش عالی (به تعداد 10485 از 25 استان کشور به طور تصادفی انتخاب و پرسشنامه میان آنان توزیع گشت.
یافته‌های این تحقیق نشان گر آن است که میزان اوقات فراغت دانشجویان در طول نیمسال تحصیلی تا 4 ساعت و در تابستان‌ها 3 ت 8 ساعت است. زمان فراغت بعد از ظهرها و شب‌ها و محل گذراندن آن، خوابگاه، منزل و دانشگاه ذکر شده است. تلویزیون، مطالعه و هم‌صحبتی و ورزش چهار فعالیت جاری و ورزش، مطالعه و کامپیوتر از فعالیتهای فراغتی مورد علاقه و جایگاه ورزش در فعالیتهای فراغتی پسران در مرتبه سوم و برای دختران در مرتبه نهم بوده است. 50/15 درصد پسرن و 318 درصد دختران ورزش نمی‌کنند. رشتههای ورزشی دختران به ترتیب پیاده‌روی، نرمش، دویدن، بدنسازی و تنیس روی میز، والیبال است. و برای پسران به ترتیب فوتبال ، نرمش، دویدن، بدنسازی و تنیس روی میز است.
رشتههای ورزشی والیبال، و تنیس روی میز در تمامی دانشگاه‌های مورد مطالعه به شکل فعال وجود دارد. ولی فوتبال 9/96 درصد، بسکتبال 9/93 درصد و شنا 8/81 درصد از دانشگاه‌های مورد مطالعه وجود دارد.
3-1-2 بررسی مشکلات گذران اوقات فراغت دانشجویان دانشگاه شهید چمران پاک سرشت، محمد جعفر الهام پورحسین، زمستان 1384.
هدف این مقاله بررسی و ارائه مشکلات اوقات فراغت از دید دانشجویان این دانشگاه است. جامعه‌ی آماری این پژوهش را کلیه‌ی دانشجویان این دانشگاه که 700 نفر دانشجوی پسر و دختر که به طور تصادفی انتخاب شده‌اند.
تحلیل عاملی مشکلات دانشجویان را می‌توان در چهار عامل (مقوله) دسته‌بندی بود.
1) عامل فرهنگی، اجتماعی 2) عامل روانی و انگیزشی 3) عامل خانوادگی 4) عامل اقتصادی
این عامل ها به ترتیب 8/27 درصد، 16 درصد، 86 درصد و 76/6 درصد و مجموعاً 54 درصد واریانس مشکلا فراغت را تبیین نمودند.
به موجب یافته‌های این پژوهش مسایل فرهنگی و اجتماعی در صدر مسایل اوقات فراغت دانشجویان دانشگاه شهید چمران قرار دارد. کمبود امکانات عدم ارائه برنامههای مطلوب از جانب دانشگاه و محدودیت‌های فرهنگی سیاسی به عنوان مشکلات اجتماعی و فرنگی ارزیابی شده‌اند. بر مبنای عامل‌های 2 تا 4 زندگی در خوابگاه مسئولیت‌های خانوادگی و مخصوصاً فقر مالی و گرانی در زمره‌ی مشکلات و موانع اوقات فراغت دانشجویان دانشگاه شهید چمران به شمار آمده‌اند.