مقدمه:
استفاده های زیباشناختی و تفریحی آب، بعنوان یکی از مصارف آب در هر اجتماع می باشد. استفاده از محیط‌های آبی طبیعی و یا مصنوعی بعنوان شناگاهها از دیرباز مورد توجه انسان بوده است. بطوریکه امروزه شنا بعنوان یک فعالیت تفریحی و ورزشی مفید از نظر جسمی و روحی در نظر گرفته می‌شود.
در کشور عزیز ما ایران روز به روز به این اماکن مخصوص از طرف بخش خصوصی افزوده می شود.
توجه به مسائل و جوانب بهداشتی استخرهای شنا برای تأمین سلامت و رفاه افراد شناگر بسیار مهم است. از موارد بهداشتی مهم در این زمینه توجه به کیفیت آب مصرفی میباشد. بطوریکه منبع آب مصرفی باید دارای ویژگی‌های فیزیکی ، شیمیایی و میکروبی مناسب بوده و در طول استفاده از آب این ویژه‌گی‌ها در حد مطلوب حفظ گردد.
در استخرهای شنا بدن انسان مستقیماً با اب در تماس خواهد بود. همچنین غوطه‌ور شدن در آب ممکن است باعث ورود آب به دهان، بینی، گوش و چشم گردد. لذا در صورت آلودگی شیمیایی و میکروبی انتقال بیماریها را به همراه خواهد داشت.
کنترل بهداشتی آب استخرهای شنا جهت حفظ سلامت افراد شناگر و جلوگیری از انتقال بیماریها دارای اهمیت است. همچنین حفظ جنبه‌های ظاهری و زیباشناختی و خوشایند بودن آب برای مصرف کننده مهم است.
در کشور عزیز ما امر نظارت بر مسائل بهداشتی استخرهای نشا از جمله نظارت بر بهداشت آب آنها بر عهده متخصصین بهداشت محیط در مراکز بهداشتی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی میباشد.
متخصصین بهداشتی با استفاده از دستورالعمل ها و استانداردهای موجود در این زمینه باید نظارت مستمری بر استخرهای شنا داشته باشند.
این راهنما که با همکاری و پشتیبانی معاونت سلامت وزارت بهداشت درمان آموزش پزشکی، مرکز سلامت محیط و کار تهیه شده است، در بردارنده اطلاعاتی در زمینه روش های مناسب کنترل بهداشتی آب استخرهای شنا میباشد. اطلاعات ارائه شده در این راهنما از دو جنبه دارا یاهمیت است. اولاً مجموعه‌ای نسبتاً جامع برای استفاده کارشناسان بهداشت محیط در سطح کشور است و علاوه بر ان می‌تواند بعنوان راهنمائی برای استفاده صاحبان و بهره‌برداران از استخرهای شنا تلقی گردد.
رعایت نکات ارائه شده در این مجموعه در رابطه با کیفیت آب، علاوه بر برآورده شدن هدف اصلی یعنی حفظ سلامت افراد اجتماع، می تواند به عملکرد مطلوب این اماکن، جلب افراد بیشتر و همچنین حفظ تأسیسات و تجهیزات استخر، کمک نماید. بطوریکه کیفیت مناسب آب می‌تواند، باعث دوام و عمربیشتر تأسیسات و تجهیزات گردد. امید است این مجموعه تا حد امکان بتواند نیازهای موجود و این رابطه را پاسخگو باشد.
1 کلیات
11 استخرهای شنا
استخر شنا به حجم مشخصی از آب اطلاق می‌شود که معمولاً در یک فضا با ابعاد و اندازه مشخص محصور شده است. آب استخرها معمولاً از منابع آب آشامیدن هستند که با اضافه کردن مواد گندزدا تصفیه شده‌اند. استخرهای شنا ممکن است از چشمه‌های آب گرم و یا آبهای شور هم ایجاد گردند. استخرهای شنا را معمولاً به استخرهای مصنوعی و استخرهای نیمه مصنوعی طبقه بندی می‌نمایند.
استخرهای مصنوعی اغلب از مصالحی مانند بتون، فولاد، آلومینوم و فایبر گلاس و دارای پوششی از ونیل می‌باشند. استخرها به صورت استخرهای با آب گردشی با فیلتراسیون و گندزدایی یا بندرت (اگر اجاره داده شود) فقط با گندزدایی به صورت استخرهای پر و خالی شونده یا استخرهای با جریان مداوم طراحی و بهره‌بردای می‌گردند. استخرهای شنا با آب شور باید الزامات و استانداردهای مشابه استخرهای آب شیرین را رعایت نمایند.
استخرهای شنا را به صورت زیر طبقه بندی می نمایند.
استخرهای پر و خالی شونده (fill and draw pool)
این استخرهای با آب تازه پر شده، برای دوره زمانی مشخص مورد استفاده قرار می‌گیرد، سپس آب تخلیه شده، استخر تمیز می گردد و مجدداً آب گیری می شود. استفاده از این استخرهای بخاطر مصرف زیاد آب، مشکلات در حفظ نظافت و آلودگی آب توصیه نمی‌شود ودر بعضی از کشورها استفاده از آنها ممنوع شده است.
استخرهای با گردش آب (Recirculating swimming pool)
در این استخرها آب توسط پمپ، از سیستم تصیفه عبور نموده و بعد از گندزدائی مجدداً به استخر برگشت داده می‌شود. آب از دست رفته توسط تبخیر، ریخت و پاش و پاشیده شدن آب به اطراف، و آب شستشوی معکوس صافی‌ها با آب تازه جایگزین می‌گردد. این استخرها اگر بطور مناسب بهره‌برداری شوند از نظر بهداشتی بهترین نوع استخرها هستند که حداکثر تعداد افراد می‌توانند در یک دوره زمانی در آن شنا کنند. اتلاف آب در این استخرها حداقل است و مصارف سوخت برای گرم نمودن آب نیز پائین است.
استخرهای با جریان مدام آب (flow – through pool)
استخرهایی هستند که بطور مرتب جریانی از آب تازه قابل قبول، بدون تصفیه به آنها وارد می شود که این امر،باعث می گردد به همان میزان آب بصورت سرریز از استخر خارج گردد.
گرچه در این استخرها، آلودگی باکتریایی کاهش می‌یابد، ولی بطور کامل از استخر خارج نمی‌شود.
میزان آلودگی باقیمانده در این استخرها به تعداد دفعاتی که در 24 ساعت آب استخر تعویض می‌شود، بستگی دارد. جدول 1 اثر ورود آب تمیز در کاهش آلودگی استخر را بدون عمل گندزدایی نشان می‌دهد.
برای مثال استخری به ابعاد 6 * 20 متر که گنجایش معادل 210 مترمکعب آب دارد، اگربا آب حجم 630 مترمکعب در روز تغذیه و بطوریکه در 8 ساعت آب آن جایگزین گردد، بر طبق قانون رقیق شدن (Q = 23/5 T2) هر فرد حدود 1500 لیتر آب احتیاج خواهد داشت. بنابراین با این حجم آب در هر روز 420 نفر و درهر ساعت 17 نفر می‌توانند از این استخر استفاده نمایند. استخرهای با جریان مداوم نیاز به حجم بالایی از آب کنترل شده تمیز دارند. هم چنین کنترل شدیدی بر تعداد شناکنندگان باید اعمال گردد. که این امر معمولاً امکان پذیر نمی‌باشد. بعنوان یک معیار راهنما به ازای هر شناگر در روز میزان آب رقیق سازی برابر 1500 لیتر میباشد.
12 اهمیت بهداشتی آب استخرهای شنا
خطرات میکروبی
استخر شنا محل بسیار مناسبی برای انتقال بیماریهای پوستی و عفونی میباشد. اهمیت بهداشتی آب استخرهای شنا در رابطه با کیفیت میکروبی و شیمیایی آب میباشد. بعلت اینکه در یک مدت زمان محدود تعداد زیادی از افراد همزمان از استخر استفاده می‌کنند، بنابراین استخرهای شنا همیشه با مسائل و خطرات بهداشتی همراه می‌باشند. چنانچه اگر آب تأمینی برای استخر کاملاً‌سالم هم باشد، ورود حتی مقادیر جزئی باکتریهایی پاتوژن توسط شناگران احتمال خطر عفونت را بهمراه دارد. آب شناگاهها اگر چه به مصرف شرب نمی‌رسند اما در صورت تماس با بدن انسان یا بلع اتفاقی موجب انتقال بیماری به انسان می‌شود. بخصوص در مواردی که آب دارای باقیمانده مواد گندزدای فعال (مانند کلر) به مقدار کافی نباشد. این خطر بیشتر می‌شود.
از بین بیماریهای منتقله می‌توان به بیماریهای زیر اشاره نمود.
تب تیفوئید، دیسانتری، تراخم، لیپتوسپیروزیس،انتقال کرم های حلقوی و دیگر عفونت‌های پوستی، شیستوزومیاریس، خارش شناگران،بیماریهای دستگاه تنفسی مثل عفونت سینوس‌ها عفونت گوش و گلو.
باکتریهای شاخص آلودگی مدفوعی عمدتاً کلیفوم‌های مقاوم به حرارت یا E . coli میباشد ولی سایر میکروارگانیسم ها شامل سودموناس آئروژینوزا،کلستریدیوم، استرپتوکوکهای مدفوعی و مایکوباکتریوم مورنیوم (عامل عفونت‌های پوستی) می باشند.
مایکوباکتریوم مورنیوم باعث ایجاد عفونت های مختلف چشم، گوش، پوست و عامل گرانولوما در افرادی که از استخرهای شنای عمومی استفاده می‌نمایند می‌گردد. این ارگانیسم در کلر باقیمانده 5/1 میلی گرم در لیتر مقاوم است. سایر عفونت‌های باکتریایی و ویروسی از جمله تب، ورم ملتحمه چشم در شناگران مشخص شده است.
بیماریهای ناشی از ویروس‌ها شامل آدنوویروسها، ویروس هپاتیت A، نورواک و اکو ویروس میباشد. ولی فراوانی همه‌گیریهای گزارش شده توسط آدنوویروسها بیشتر میباشد. علائم ناشی از آدنوویروسها شامل عفونت گلو،پلک‌ها و ناراحتی ملتحمه و حلق . در صورتیکه علائم عفونت های ناشی از سایر ویروس ها، تهوع، استفراغ، سردرد، اسهال و تب میباشد.