مقدمه
علم پزشکی علاوه بر معاینات و تجویز داروها و اعمال جراحی که در مورد بیماریهای مختلف انجام میدهد، از ورزش نیز به عنوان وسیلهای در جهت بهب ود و سلامتی بیماران بهره میبرد. بعضی از پزشکان در مواردی مثل کمخوابی ، کم کردن وزن و ضعفهای عضلانی مثل کمردرد، کسب هماهنگیهای عصبی و عضلانی در بعضی از انواع فلج ، توانبخشی ، نداشتن اشتها ، داشتن اضطراب یا هیجانات روحی ، بیقراریها ، افسردگیها ، احساس پوچی و بسیاری دیگر از موارد ، بیمار خود را به ورزش کردن تشویق مینمایند (1). در اسلام نیز به ورزش شنا ، تیراندازی ، سوارکاری و حتی پیادهروی سفارش شده است. پیامبر اکرم (صلیاله علیه و آله وسلم) پیادهروی را بهترین درمان برای بسیاری از بیماریها معرفی میکنند (2). انواع ورزش را میتوان بر حسب میزان فعالیت جسمانی و انرژی مصرفی در واحد زمان به ورزش های سبک، نیمه سنگین و سنگین تقسیم کرد. به طور کلی ورزشهای سبک اثرات مفید0ی بر جسم و روان انسان دارد که در ذیل به شرح آن میپردازیم.
ورزش مستمر به طوریکه بدن شروع به تعرق کند ، باعث افزایش تراوش آنزیمهای آندورفین ، آنکفالین و دانپورفین که خاصیت تسکین دهندگی دارند می شود .
ورزشی که باعث تعرق شود و ضربان قلب را افزایش دهد ، بدن را وادار به ترشح آنزیمهای مسکنی می کند که باعث کاهش اضطراب ، افسردگی و افزایش انبساط خاطر و تقویت روحیه می شود .
هورمون رشد که باعث ایجاد انگیزه ، شور و شوق زندگی در فرد می شود ، در سن 20 سالگی حداکثر تراوش خود را دارد و طبق تحقیقات متخصصین در هر 10 سال ، 15 درصد از تراوش این هورمون کاسته می شود ،در حالیکه ورزش مرتب میزان تراوش هورمون رشد را در سنین بالا در بدن تنظیم می کند .
ورزش مرتب می تواند با افزایش روحیه ی شادی و نشاط ، افسردگی را در فرد کاهش دهد و تا حدودی جایگزین مواد مسکن خارجی می شودکه از خارج به بدن وارد می شود . به طور کلی زمانیکه فرد توسط ورزش به روحیه ای با نشاط دست یافته و بر اضطرابها و افسردگی های خود غلبه نمود ،نیازی به مواد مخدر ندارد .
از دیگر فواید ورزش مستمر ،کاهش چربی مضر خون( L.D.L ) و افزایش چربی مفید خون مانند ( H.D.L ) است که این امر از تجمع چربی داخل عروق و تنگی و انسداد رگها جلوگیری می کند و در مجموع از وقوع سکته های قلبی و مغزی و افزایش فشار خون جلوگیری می کند .
پس زمانیکه در اثر ورزش سیستم ایمنی بدن قوی تر شد ، سلولهای سرطانی نیز کمتر خود را نشان می دهند و این امر موجب کاهش احتمال بروز سرطان در افراد است .
هر یک از ارگانهای بدن دارای عمر خاصی است ، به عنوان مثال قلب انسان در هنگام حیات حدود 2 میلیارد بار می تپد که در این رابطه ضربان قلب انسانهای مضطرب و عصبانی حدود 80 الی 85 بار است که با ضرب این تعداد در دقیقه و ساعت و روز و تقسیم آن بر 2 میلیارد ،عمر متوسط افراد عصبانی حدود 50 سال در می آید ولی با توجه به اینکه نبض افراد ورزشکار حدود 50 بار در دقیقه می زند با انجام عملیات قبلی ، طول عمر متوسط این افراد به حدود 85 می رسد و این نشان می دهد که ورزشکاران حدود 30 سال بیشتر از بقیه افراد عمر می کند .
فوائد ورزش در ترک اعتیاد
ورزش هم مثل سایر موارد، باید به صورت مناسب و متعادل انجام شود. اجرای یک برنامه ورزشی باید منظم، همیشگی و پیوسته باشد. حداقل 4 بار در هفته و هر بار یک ساعت، ورزش کنید .
اثرات ورزش:
* سرعت متابولیسم بدن را افزایش می دهد، در نتیجه نسبت به وقت استراحت، انرژی در بدن با کارآیی بیشتری می سوزد و مصرف می شود.
* ذخایر چربی بدن را سوزانده و بافت های ماهیچه ای را می سازد. سلول های ماهیچه ای از نظر متابولیکی فعال هستند ولی سلول های چربی غیر فعال اند.
* اسیدهای چرب آزاد را افزایش می دهد و بدن چربی های غذایی را بهترفرآیند و مصرف می کند.
* کلسترول تام( کل کسترول) سرم را کاهش داده و مقدار HDL ( یک نوع چربی مفید و خوب دربدن) سرم را افزایش می دهد که باعث کاهش خطر بیماری های قلبی می شود.
* فشار خون را کاهش می دهد.
* مقدار مواد شیمیایی عصبی مثل " اِندورفین" را افزایش می دهد که باعث آرامش و بهبود اعصاب و رفتار می شود. در نتیجه فرد از لحاظ روحی و فکری به همان اندازه سلامت جسمی، احساس شادابی و سلامتی می کند.
ورزش های آئروبیک( هوازی):
در این دسته از ورزش ها، بدن با مصرف مقادیر زیاد اکسیژن، انرژی را می سوزاند و فعالیت قلب و ضربان نبض را ازحالت معمولی و ثابت همیشگی ، افزایش می دهد . ورزش هوازی ، قسمت های عضلانی زیادی را از بدن فعال می کند ، مثل عضلات ساق پاها و عضلات بازوها.
ورزش های هوازی شامل موارد زیر است:
پیاده روی- آهسته دویدن- دوچرخه سواری- شنا- قایق سواری- ورزش های مرحله ای – اسکی – بالا و پایین رفتن از پله و سایروزشهای فعال مثل تنیس و والیبال .
ورزشهای غیر هوازی :
این دسته از ورزش ها، توان و قابلیت انعطاف عضلات را افزایش داده ولی ضربان نبض و فعالیت قلب را افزایش نمی دهند. این ورزش ها شامل: ورزشهای سنگین و ورزشهای سبک بدون وسیله است.
برای انجام یک برنامه ورزشی:
1- ورزشی را که دوست دارید، انتخاب کنید.
2- محل انجام آن را انتخاب کنید.
3- به آرامی آن را شروع کنید.
4- یک لباس ورزشی مناسب تهیه کنید.
5- به نوع سیستم بدنی خود و پاسخگویی آن به ورزش توجه کنید.
6- همیشه آن ورزش را انجام دهید.
ورزش و فعالیت جسمانی ، روشی برای ارتقاء سلامت و پیشگیری از بیماریهای جسمی و روانی است . افرادی که از آمادگی و توان جسمی خوبی برخوردار هستند ، در فعالیتهای اجتماعی و فردی موفقترند. زیرا این افراد از شادابی ، انرژی و سلامت بیشتری برخوردارند. در این مقاله به اختصار به اثرات ورزش در سلامت جسم و سلامت روانی اجتماعی اشاره شده است؛ توجه به نتایج مفید ورزش در نیروهای مسلح از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا علاوه بر کاهش هزینههای درمانی نیروهای مسلح ، آمادگی جسمی و رزمی نتیجه اصلی و مفید ورزش خواهد بود.
تاثیر ورزش بر قلب و عروق
قلب یکی از اعضاء حساس و مهم بدن حیوانات و انسان است. در انسان ، هر گونه اختلالی در عملکرد قلب ، موجب اختلال در فعالیتهای روزانه خواهد شد. یکی از راههای مراقبت از قلب ، انجام فعالیتهای جسمانی و ورزشهای مناسب - به تناسب وزن و سن است. تأثیرات مثبت ورزش بر سیستم قلبی عروقی عبارتند از:
• 1- تقویت عضله قلب و سایر عضلات بدن.
• 2- تسریع در جریان خون و انتقال بهتر اکسیژن به قسمتهای مختلف بدن.
• 3- پیشگیری از بروز بیماری فشار خون به دلیل کاهش کلسترول و باز شدن عروق (3).
• 4- به دلیل تقویت عضله قلب و افزایش قدرت انقباضی آن، تعداد ضربان قلب در حالت استراحت در هر دقیقه کمتر شده و در مقابل ، خون با نیروی بیشتری به جریان میافتد.
• 5- با انقباض عضلات پا در حین ورزش ، خون راحتتر به قلب باز میگردد و از بروز واریس در پاها جلوگیری میشود (3).
تاثیر ورزش بر دستگاه تنفس
علاوه بر اثرات مثبت ورزش بر سیستم قلب و عروق و افزایش توانمندی عضلات بدن ، دستگاه تنفس نیز توانایی بیشتری پیدا میکند. در زمان انجام فعالیت جسمانی و ورزش ، مقدار مصرف اکسیژن اعضاء مختلف بدن افزایش پیدا میکند و حجم و سرعت جریان خون برای رساندن مواد مغذی و اکسیژن به اعضاء و بافتهای مختلف افزایش مییابد. در جدول «1» مقایسه مقدار جریان خون در حالت استراحت و تمرینات سنگین ورزشی را مشاهده میکنیم که بیانگر مقدار اکسیژن مصرفی و مورد نیاز اندامهای بدن است (4).
مهمترین اثرات ورزش بر دستگاه تنفس عبارتند از :
• 1- با ورزش کیسههای هوایی ششها بیشتر باز شده و بازدهی آنها افزایش مییابد.
• 2- افزایش حجم تنفسی در طول شبانهروز ، موجب دریافت اکسیژن بیشتر و رساندن آن به اندامهای بدن میشود.
• 3- قابلیت دریافت و مصرف اکسیژن بیشتر ، موجب میگردد کارآیی جسمانی افزایش یافته و دیرتر خسته شویم (6).
تاثیر ورزش بر دستگاه گوارش
کارکرد صحیح دستگاه گوارش تا حدود زیادی بیانگر صحت و سلامت انسان است به گونهای که بسیاری از متخصصین داخلی معتقدند اکثر بیماریهای انسان مربوط به اختلال در دستگاه گوارش میباشد.
اثرات مثبت ورزش بر دستگاه گوارش عبارتند از :
• 1- تمرینات بدنی موجب تحریک اشتها و میل به غذا میشود. مخصوصاً در افرادی که دچار بی اشتهایی عصبی هستند ، این اثر بسیار مشهود است.
• 2- ورزش با تحریک دستگاه گوارش مانع ایجاد یبوست میشود (7).
تاثیر ورزش بر دستگاه حرکتی
اثرات مفید ورزش بر سلامت و کارکرد بسیار خوب دستگاه عضلانی اسکلتی بر کسی پوشیده نیست و اولین عضوی که با ورزش کردن ، تغییرات مطلوبی را در آن احساس میکنیم ، عضلات اندامهای حرکتی است.
مهمترین اثرات مفید ورزش بر دستگاه حرکتی عبارتند از :
• 1- عضلات بدن با انجام ورزش مناسب تقویت میشوند و قدرت کارآیی جسمی افزایش مییابد.
• ورزش صحیح از آرتروز جلوگیری کرده موجب سلامت و استحکام مفاصل میشود و مقاومت مفاصل را در مقابل صدمات افزایش میدهد (8).
• 3- موجب کشش عضلات و انعطاف پذیری بیشتر بدن میشود.
• 4- ورزش موجب استحکام استخوانها شده و از پوکی آن جلوگیری میکند
• 5- با تقویت عضلات ستون مهرهها از بروز کمر درد پیشگیری شود• 6- همچنین ورزش از شل شدن عضلات جلوگیری کرده و ذخیره انرژی عضلات را افزایش میدهد
تأثیر ورزش بر غدد داخلی
با تمرینهای مناسب ورزشی ، ترشحات غدد داخلی تنظیم شده و در شرایط مختلف به مقدار لازم در بدن هورمون مورد نیاز ترشح میشود. در نتیجه ، ورزش تاثیرات مطلوبی بر جسم و روان انسان خواهد گذاشت (7). در بیماران دیابتی و افرادی که مستعد به دیابت هستند قند خون به شکل قابل توجهی کاهش مییابد.
تاثیر ورزش بر دستگاه عصبی
تمرینات مرتب ورزش موجب بهبود کار سیستم عصبی و هماهنگی لازم بین اعصاب و عضلات خواهد شد.
مهمترین اثرات مثبت ورزش بر دستگاه عصبی عبارتند از :
• 1- ورزش از فشارهای روانی و ناراحتیهای روحی میکاهد و راهی مناسب برای مقابله با افسردگی است.
• 2- با بهبود کار سیستم عصبی - عضلانی ، موجب چالاکی و افزایش کارآیی بدن میشود.
• 3- ورزش مؤثرترین راه برای درمان بیخوابی است (7و11).
اثرات ورزش بر سلامت روانی و اجتماعی
نتایج تحقیقات مختلف نشان داده است که انجام انواع مختلف نرمشها ، علاوه بر فواید جسمی فراوان ، بر مقابله با مشکلات عصبی و روانی نیز آثار مفیدی دارد. از میان این تحقیقات میتوان از کار یک ساله محققان دانشگاه استانفورد نام برد که کار تحقیق خود را روی 57 زن و مرد 50 تا 65 ساله ، با چهار نوع نرمش مختلف انجام دادهاند.
گروه اول هفتهای سه روز و روزی 60 دقیقه نرمشهایی را در یک مرکز ورزشی انجام میدادند که 40 دقیقه آن شامل تمریناتی از قبیل دو و پیاده روی سریع بود که میزان تنفس ، ضربان قلب و در نتیجه مصرف اکسیژن را افزایش میداد.
دسته دوم وضعیتی کاملاَ مشابه با دسته اول داشتند با این تفاوت که این کار را در منزل خویش انجام دادند.
سومین گروه ، هفتهای پنج بار به مدت 30 دقیقه به تمریناتی پرداختند که در مجموع میزان انرژی مصرف شده آنها با دو دسته اول یکسان بود.
به گروه چهارم توصیه شد که در نرمشهای معمول خود هیچ تغییری ایجاد نکنند ، فعالیتهای سه گروه آخر که در مراکز مخصوص انجام نمیشد و توسط مشاوران ویژه پیگیری میشد. نتیجه تحقیق نشان داد که با وجود تفاوت نرمش ، میزان فشارهای عصبی ، هیجان و افسردگی در تمام گروهها تقریباً 30 درصد کاهش یافته است.
مطلب دیگر اینکه با تحقیق در افراد سیگاری نشان داده شد که این تمرینها یکی از بهترین راههای ترک سیگار است. انجام نرمشها در منزل و تداوم آن بهترین نتیجه را در بردارد (11).
بارزترین اثرات مثبت ورزش در سلامت روح و روان و سلامت اجتماعی فرد:
• 1- ورزش ، طراوت و شادابی را به ارمغان آورده و افسردگی را از بین میبرد.
• 2- ورزش ، موجب احساس اعتماد به نفس ، احساس قدرت و تقویت اراده میشود.
• 3- ورزش ، باعث تقویت تمرکز فکر و افزایش دقت عمل میگردد.
• 4- ورزشِ متعادل ، موجب داشتن احساس خوب و افزایش قدرت خلاقیت میگردد.
• 5- ورزش ، احساس آرامش و راحتی روح را افزایش داده و انسان را در مقابل فشارهای روانی و اضطراب مقاوم میکند.
• 6- ورزش ، موجب تقویت قوای ذهنی و حافظه میشود.
• 7- با توجه به محاسن فوقالذکر افرادی که ورزش متعادلی دارند ، همیشه سالم هستند و در مقابل بیماریهای مختلف، مقاومند ؛ در نتیجه غالباً در فعالیتهای اجتماعی ، افرادی موفق هستند.
• 8- ورزش ، موجب پیشگیری از خستگی زودرس شده و کارمندان ورزشکار هیچگاه با کسالت به ارباب رجوع پاسخ نمیدهند.
• 9- افراد فعال ، توانایی خود را میشناسند و از آن حداکثر استفاده را میکنند.
• احتیاجات اولیه خود را برطرف میکنند و با شناخت واقعیات ، واقع بنیانهتر با مشکلات زندگی ، مقابله مینمایند.
• افراد فعال به دلیل اعتماد به خویش ، مسئولیت پذیرند ، از کسب تجربه لذت میبرند و همیشه برای بهترین نتیجه تلاش میکنند.
• تربیت روح و روان در کنار تربیت بدنی موجب تقویت اراده شده و چنین شخصی هرگز به طرف اعتیاد نخواهد رفت (7 و 11).