دانلود مقاله روش تحقیق جمعیت و تنظیم خانواده

جمعیت

تعریف : مجموعه ای از انسانها ، جانوران ، گیاهان یا عناصر متمایز دیگری که حداقل در یک صفت مشترک باشند . مثل جمعیت یک شهر ، یک کلاس ، یک گروه سنی معین . در تعریفی دیگر به مجموعه ای از افرادی که به یک گونه تعلق دارند و در مکان مشخصی زندگی می کنند جمعیت گفته می شود .

انواع جمعیت :

در مطالعات جمعیت شناسی جمعیت ها را به اشکال مختلف طبقه بندی می نمایند که موارد زیر از آن جمله اند :

 جمعیت مقیم یا قانونی (Dejure) : تمام کسانی را شامل می شود که تابعیت کشوری را دارند و یا اهل منطقه ای هستند صرف نظر از اینکه هنگام سر شماری در محل حضور داشته باشند و یا حضور نداشته باشند .

 جمعیت واقعی یا حاضر (Defacto) : کسانی را شامل می شود که در هنگام سرشماری در محل حضور داشته باشند و مورد شمارش قرار بگیرند .

 جمعیت اصلی : جمعیت کل جامعه یا کشور را جمعیت اصلی می نامند .

 جمعیت محدود یا فرعی : جمعیت بخشهای کوچکی از کل را جمعیت فرعی می نامند که نسبت به جمعیت کل جامعه یا کشور کوچکتر و محدودترند .

 جمعیت باز : جمعیتی است که در افزایش یا کاهش آن ، علاوه بر موالید و مرگ و میر ، مهاجرت (درون کوچی و برون کوچی) نیز تأثیر دارد .

 جمعیت بسته : جمعیتی است که در افزایش یا کاهش آن مهاجرت نقشی ندارد و تغییرات آن فقط از اختلاف زاد و ولد و مرگ و میر ناشی می شود .

 جمعیت طبیعی (بدوی) : جمعیتی است که در اختیار قوانین طبیعت قرار دارد و قادر به مبارزه با مرگ و حیات نیست .

 جمعیت ثابت : جمعیت بسته ای است که برای مدت طولانی در معرض میزانهای ثابت تولد و مرگ قرار گیرد و میزان افزایش سالیانه این جمعیت به سوی مقدار ثابتی میل کند .

جمعیت متوقف : جمعیت ثابتی است که در آن میزان افزایش طبیعی صفر باشد.

جمعیت متعادل (متوازن) : جمعیتی است که در لحظه ای معین از زمان دارای حجم ثابت و میزانهای موالید و مرگ و همچنین میزان مهاجرتهای درون کوچی و برون کوچی برابر باشد . این جمعیت را نباید با جمعیت ثابت اشتباه کرد چرا که در جمعیت متعادل این وضعیت موقتاً چنین است .

جمعیت متناسب (مطلوب) : جمعیتی است که حجم مناسب برای تحقق و حفظ برخی از هدفهای مشخص و مورد قبول اجتماعی را داشته باشد .

تراکم جمعیت :

 تعداد افرادی که در زمان خاص در واحد خاصی از سطح ( مثلاً کیلومتر مربع)‌ زندگی می کنند تراکم جمعیت انسانهای آن منطقه را تشکیل می دهند .

جمعیت شناسی[1]

واژه جمعیت شناسی و یا Demography  مرکب از دو کلمه یونانی Demos  به معنی مردم و جمعیت و گرافوس graphos  به معنی شناسایی ، توصیف به نگارش و شناخت است . چنانچه گاهی به دموگرافی جمعیت نگاری نیز گفته می شود .

جمعیت شناسی مطالعه آماری جمعیت های در حال تغییر انسانی است علمی است که پدیده های جمعیتی را با دو روش علمی مورد مطالعه قرار می دهد . و موضوع مطالعه آن اطلاع و آگاهی بر جمعیت ها ، بررسی و شناخت نکات عمومی و بررسی چگونگی تغییرات و نوسانات کمی و کیفی آنهاست . بعبارت دیگر علمی است که باعث شناخت و مطالعه جمعیت و کلیه تغییرات آن چه از نظر تعداد ، جنس ، سن ، فرهنگ ، آداب و رسوم ، اقتصاد و . . . می باشد . همچنین جمعیت شناسی حرکات دراز مدت جمعیت را مورد مطالعه قرار می دهد و علل این حرکت را تبیین می‌کند . در حال حاضر جمعیت شناسی به دو شاخه بزرگ و مهم یعنی جمعیت شناسی کمی  ( جمعیت شناسی آماری ) و جمعیت شناسی کیفی تقسیم می گردد .

هدف از جمعیت شناسی کمی مطالعه ترکیب و حرکات جمعیت در زمان و مکان معین و جستجوی علل این حرکات می باشد . حال آنکه در جمعیت شناسی کیفی مطالعه خصوصیات و ویژگیهای کیفی انسانها مورد نظر است که ساختمان حرکات جمعیت را بیشتر از نقطه نظر بیولوژیکی و وراثت و تأثیراتی که محیط اجتماعی و جغرافیایی در این جمعیت ها می گذارد مورد بررسی قرار می‌‌دهد .

در جمعیت شناسی به سه نوع پدیده آشکار زندگی توجه می شود :

1 تغییر در تعداد جمعیت

2 ترکیب سنی و جنسی جمعیت

3 توزیع جغرافیایی جمعیت

این پدیده ها ماحصل پنج فرآیند جمعیتی است که عبارتند از :

1 باروری    2 میرایی     3 زناشویی       4 مهاجرت       5 حرکات اجتماعی

چرخه جمعیت شناسی

رشد جمعیت در هر جامعه ای یک چرخه جمعیت شناختی 5 مرحله ای را طی می‌کند .

مرحله 1 در این مرحله میزان تولد و میزان میرایی جمعیت زیاد است و چون این دو پدیده اثر یکدیگر را خنثی می کنند  تعداد جمعیت تقریباً ثابت می ماند .

مرحله 2 در این مرحله بعلت بهبود وضعیت اقتصادی میزان میرایی رو به کاهش می رود در حالیکه میزان تولد تغییر نمی کند . در دوران کنونی علت افزایش موالید در کشورهای جنوب آسیا و آفریقا را بیشتر بهبود شرایط بهداشت مادر و کوتاه شدن دوره شیر دادن کودک از پستان مادر منسوب می توان کرد .

مرحله 3 در این مرحله میزان مرگ همچنان کاهش می یابد و میزان تولد هم رو به کاهش می‌گذارد و در همین حال تعداد جمعیت همچنان افزایش می یابد . به نظر می‌آید که هم اکنون جمعیت ایران در این مرحله از چرخه جمعیت شناسی است .  در بعضی از کشورهای رو به پیشرفت نیز مانند چین و مالزی میزان موالید به سرعت کاهش یافته است .

مرحله 4 در این مرحله میزان تولد هم کم می شود در ضمن تعداد مرگ هم کم باقی می ماند و در نتیجه تعداد جمعیت ثابت می ماند در این مرحله میزان رشد جمعیت به صفر می رسد . مثل بیشتر کشورهای پیشرفته صنعتی .

مرحله5 در این مرحله تعداد جمعیت بعلت کمتر شدن میزان موالید از میزان مرگ کاهش می‌یابد که رشد جمعیت منفی می شود . مانند کشور ژاپن.

میزان رشد جمعیت

تغییرات در تعداد جمعیت اعم از اینکه افزایش یا کاهش حاصل نماید، رشد جمعیت نامیده می شود که در صورت افزایش ، رشد مثبت و در مورد کاهش، رشد منفی است.

میزان رشد جمعیت نماینده ازدیاد یا کاهش طبیعی جمعیت می باشد و با فرمول زیر محاسبه می شود:

رشد جمعیت تا 1/0 درصد جمعیت ثابت در نظر گرفته می شود. اگر رشد طبیعی جمعیت تا کمتر از 5/0 درصد برسد، جمعیت دارای رشد خفیف است‏، رشد 1- 5/0 درصد را رشد متوسط، 5/1 تا 1 درصد را رشد سریع و 2- 5/1 درصد را رشد بسیار سریع می نامند و اگر رشد جمعیت بیش از 5/2 درصد باشد، رشد انفجاری نامیده می شود. میزان رشد سالانه ایران طبق آخرین آمار 3/1  درصد می باشد.

زمان دو برابر شدن جمعیت (Doubling time) زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت  است. و با فرمول زیر محاسبه می شود:     

(فرمول ها در فایل اصلی موجود است)                           

اگر میزان رشد جمعیت منفی باشد، با این فرمول زمان نصف شدن جمعیت (Halving time)  بدست خواهد آمد.

ساختار جمعیت

 ترکیب جنسی جمعیت :

نحوه ترکیب جنسی یک کشور تأثیر بسیار زیادی بر سایر متغیرهای جمعیتی ، اجتماعی و اقتصادی آن به جای می گذارد . بعنوان مثال کاهش زنان در یک منطقه بتدریج کاهش باروری و در نتیجه کاهش جمعیت را در بر خواهد داشت و کاهش مردان موجب کاهش فعالیت های اقتصادی و در نتیجه افت تولید و ارائه خدمات خواهد بود. برای سنجش توزیع جنسی جمعیت یک منطقه شاخصی به کار می رود که  "نسبت جنسی" نامیده می شود و از محاسبه تعداد مردان یک منطقه نسبت به تعداد زنان همان منطقه در مقطعی از زمان بدست می آید . این نسبت را می توان به طور جداگانه برای سنین و گروههای مختلف محاسبه نمود که در این حالت "نسبت های جنسی ویژه" نامیده می شود .

ترکیب جنسی تحت تأثیر سه عامل می باشد :

1 موالید پسر و یا دختر : بطور تقریبی در مقابل هر 100 نفر نوزاد دختر 106104 نوزاد پسر متولد می شوند که در تمام دنیا این نسبت تقریباً مساوی است .

2 اختلاف مرگ و میر دو جنس : در کشورهای جهان سوم و در حال توسعه به دلیل مرگ و میر زیاد مادران در حین بارداری و زایمان، تعداد زنان نسبت به مردان کمتر می شود همچنین در کشورهای پیشرفته نسبت مرگ و میر زنان بعد از 65 سالگی کمتر از مردان است . از طرفی در بسیاری از کشورهای پیشرفته مرگ و میر مردان به دلایل مشکل بودن شرایط کار مردان و حوادث ناشی از آن در مقایسه با مشاغل زنان بیشتر از زنان است، در نتیجه برتری زنان چشمگیر است .

3 مهاجرت :  نسبت مردانی که برای یافتن شغل و . . . به کشورهای دیگری می‌روند بیشتر از زنان است .

ترکیب سنی جمعیت :

 منظور از ترکیب سنی پراکندگی بر حسب سن است. با توجه به اینکه سن یکی از ویژگیهای انسان و به تبع آن یکی از متغیرهای اصلی در جمعیت شناسی است لذا مطالعه ترکیب سنی مردان و زنانی که در عرصه زندگی اجتماعی یک جامعه به فعالیت مشغولند حائز اهمیت فراوانی است. بعنوان مثال تمرکز جمعیت در سنین پایین تر نشانگر آن است که بار بیشتری بر دوش جمعیت فعال از نظر اقتصادی قرار دارد. اطلاع و آگاهی از توزیع سنی جمعیت هر کشور خصوصاً از نظر پیش بینی وضع اینده و احتیاجات آتی جمعیت دارای اهمیت است.

جمعیت ها از نظر ترکیب سنی به سه دسته تقسیم می شوند:

جمعیت جوان: جمعیتی است که بیش از 40% آن را افراد کمتر از 15 سال تشکیل می دهند.

جمعیت سالخورده: جمعیتی است که نسبت افراد 65 ساله و بالاتر آن 10% یا بیشتر باشد.

جمعیتهایی که در حال گذر از جوانی به سوی سالخوردگی هستند.

برای درک شناخت بهتر و سریعتر ساخت سنی و جنسی جمعیتها و نیز مقایسه آنها با یکدیگر از نمودارهایی به نام هرم سنی استفاده می شود.

 هرم سنی نموداری است که در محور عمودی و افقی دارد. محور عمودی نماینده سن از صفر تا حداکثر و محور افقی نشان دهنده مقدار افراد هر سن یا گروه سنی
می باشد. از آنجا که هرم های سنی در مقابل عوامل مختلف بسیار حساس می باشد لذا انواع مختلفی از هرم های سنی در کشورهای مختلف می توان مشاهده نمود.

هرم های سنی نمایش دهنده وضعیت گذشته و حال یک جمعیت از لحاظ توزیع سنی و جنسی است و از این لحاظ در سه رده نامگذاری می شوند.

1 هرم های سنی با قاعده پهن و نوک تیز (به اصطلاح میخی) در کشورهای
رو به پیشرفت دیده می شود که بخش عمده ای از جمعیت کمتر از 15 سال دارند، میرایی گروههای سنی کودکان زیاد است و گروههای سنی بالا کم جمعیت است.

2 هرم های سنی با پایه ای کم عرض تر و رأس پهن تر (تقریباً استوانه ای شکل) که در کشورهای پیشرفته صنعتی دیده می شود که جمعیت کمتر از 15 ساله نسبتاً کم، میرایی گروههای سنی کودکان ناچیز و مقدار (درصد) گروه سنی بالا بیشتر است .

(جداول و تصاویر و نمودار ها در فایل اصلی موجود است)