مقدمه
بحث پیرامون بازرگانی خارجی و مبادلات بین المللی فارغ از مسائل گمرکی و تکنیک هائی که امر مبادله را جداً از مقررات داخلی کشورها تسهیل و موجب تحرک در مکانیزم تجارت می گردد، تقریباً غیرممکن است و اهمیت موضوع به حدی است که در بیشتر موارد با توصیه سازمان های ملل – یونسکو جوامع اقتصادی و طرف های موافقت نامه هایی که در زمینه مسائل بازرگانی فعالیت دارند با هدف نیل به زبانی مشترک در مسائل و تشریفات گمرکی، تسهیل امر مبادله، تدارک مقدمات مبادله اطلاعات و اختراعات در امور تجارت بین الملل و شکستن سدهای باصطلاح گمرکی به منظور افزایش هر چه بیشتر در شتاب مبادلات بازرگانی و قراردادهای گمرکی تهیه و تصویب و بموقع اجراء گذاشته می‌شود.
با عنایت به اینکه مسائل گمرکی در سطح بین المللی به درجه بالایی از اهمیت رسیده است که همواره بخشی از قراردادهای بین کشورها را به خود اختصاص می دهد. جا دارد که حداقل مقررات و نحوه انجام تشریفات گمرکی و انواع رویه های معمول و مفاهیم اصطلاحات گمرکی که در اکثر کشورهای جهان مورد استفاده قرار می گیرد. را مورد بررسی قرار می‌گیرد. اهمیت نقش گمرک از لحاظ اقتصادی ، مالی ایجاب می نماید تا با آموزش و افزایش مستمر معلومات تخصصی و مهارت های فنی و صلاحیت ها از طریق فراگیری بیشتر امکان پذیر گردد. با اعتقاد بر اینکه آگاهی از مقررات و قوانین حاکم بر فعالیت های گمرکی و آشنایی با روش ها و اسناد مربوطه نه تنها برای کارکنان بلکه برای کلیه افرادی که به گمرک مراجعه می نمایند امری ضروری است.
گمرک مانند بسیاری از سازمان هائی است که هر اجتماع کوچک یا بزرگ در بدو پیدایش به وجود آن نیازمند بوده و ایجاد شده است و بتدریج که احتیاجات دیگری مطرح شده سازمان یا سازمان های جدیدتر در سطح ملی یا بین المللی مطابق آنچه که امروز شاهد آن هستیم بوجود آمده است. قراین نشان می دهد هر کجا مبادله بازرگانی بوده این تشکیلات یا به طور کلی گمرک نیز وجود داشته است.
در این جزوه سعی شده است که حتی المقدور در رابطه با لغات، عبارات و مفاهیمی که در زمینه ترخیص کالا بر روی جواز سبز گمرکی و سایر مدارک صادره از گمرک جهت ترخیص کالا درج می گردد و توضیح مختصری ارائه گردد به امید اینکه مورد استفاده همکاران گرامی قرار گیرد.
معمولاً هر حرفه ای اصطلاحات خاص خود را دارد، گمرک نیز از این قاعده مستثنی نیست یا به عبارتی زبان حاضر گمرک شامل واژه ها و ادبیات مخصوص گمرک است که تقریباً در تمام کشورها مفهوم معادلی دارند. این تعاریف و عبارات مبتنی بر تعاریف علمی معمول یا عرف بین المللی است.
تعاریف :
گمرک- واژه گمرک که معادل آن در زبان انگلیسی customs می باشد از ریشه یونانی کومرکس (cumerex) به معنی حقوق متعلق به کالا و مال التجاره می باشد.
شورای هماهنگی گمرکی گمرک را چنین تعریف کرده است:
" گمرک سازمانی است دولتی که مسئول اجرای قانون گمرک و وصول حقوق و عوارض ورودی و همچنین ورود کالا می باشد".
سند ترخیص
سند ترخیص سندی است که بموجب آن بتوان کالا را از گمرک خارج کرد مانند پروانه گمرکی برای کالاهای تجاری و پته گمرگی برای کالاهای غیرتجاری.
کارت بازرگانی
سندی است که بموجب آن می توان در صادرات و واردات کالا فعالیت داشت، کارت بازرگانی توسط شعب اتاق بازرگانی و صنایع معادن ایران در تهران و شهرستان‌ها که به نام متقاضیان اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی صادر و پس از تائید توسط واحد صدور معتبر می باشد و شرایط و نحوه تمدید آن طبق آئین نامه اجرایی است که به تصویب هیئت محترم وزیران خواهد رسید.
پروانه نسیه
گمرک می تواند با موافقت وزارت امور اقتصادی و دارایی کالای متعلق به وزارتخانه ها و موسسات دولتی وابسته به دولت را با تعهد مسئولان مالی سازمان مربوطه و با تعیین مهلت، کالای متعلق به اشخاص را با اخذ ضمانت نامه بانکی و علاوه کردن بهره به میزانی که در هر سال از طرف وزارت امور اقتصادی و دارایی اعلام خواهد شد و تعیین مهلتی که حداکثر بیش از یکسال نباشد به طور قطعی ترخیص کند.
پته
اغلب برای مسافرین مورد استفاده قرار می گیرد و در سایر موارد تا سقف 1000 دلار کالای وارد شده، پته مسافرتی صادر خواهد شد. در مواقعی که ارزش کالای همراه مسافر از سقف 80 دلار تجاوز نماید مازاد آن به شرط تجاری نبودن با اخذ حقوق ورودی با پته قابل ترخیص خواهد بود.
پته عبور
گمرک ایران می تواند در صورتی که مقتضیات تجاری ایجاب نماید برای حمل کالاهایی که تشریفات گمرکی آن انجام گردیده، صدور پته عبور بموجب دستور اداری برقرار می نماید.
فهرست عدل بندی ( لیست بسته بندی)
زمانیکه تنوع بسته بندی و یا اینکه محتویات بسته ها مغایر و یا مختلف باشد ارائه لیست عدل بندی به گمرک ضروری است در غیراینصورت گمرک مکلف است کلیه بسته بندی‌ها را باز نموده و بازرسی نماید.
Packing list( لیست بسته بندی) معمولاً توسط فروشنده کالا تهیه می‌شود.
اعلامیه فروش ارز
سندی است که توسط بانک صادر می شود و میزان ارز و نحوه مبادله فروش ارز و شرایط خرید ارز خریدار از بانک کارگزار در آن مشخص می شود و به گمرک اعلام خواهد شد.
اظهارنامه گمرکی
اوراق چاپی است که توسط گمرک تهیه و براتی تنظیم و تسلیم صاحب کالا یا نماینده قانونی آن حامل یا موسسه حمل می شود تا اطلاعات مربوط به آن منجمله وسیله حمل، مبداء، بارگیری، نام کشور مبداء، مقصد کالا، تعداد و نوع کالا در آن درج و به گمرک اظهار می نماید.
قبض انبار
قبض انبار، قبض رسید و تحویل کالا عبارتست از سندی که تحویل گیرنده کالا یا انباردار بوسیله رسید، دریافت کالا را با مشخصات خاصی از تحویل دهنده تائید می نماید.
نگله
کلمه ای است هندی که در بنادر و گمرکات جنوب بسیار متداول است واحدی است از کالا با مفهومی وسیع تر از عدل، به این معنا که به واحد کالاهای بسته بندی نشده مثل یک شاخه تیرآهن یا یک شمش فلزی سنگین یا یک دستگاه بدون لفاف و حتی به یک دستگاه اتومبیل یا تراکتور نیز که اقلام فهرست کل بار ( مانیفست) و بارنامه را تشکیل می دهند یک نگله نامیده می شوند.
سود بازرگانی
وجهی است که براساس قانون انحصار تجارت خارجی به موجب مصوبه هیئت محترم وزیران اخذ می شود، از لحاظ ماهیت با حقوق گمرکی تفاوتی ندارد. این حقوق نیز از عواید گمرکی محسوب می شود. منتهی توسط دولت میزان و نرخ آن تعیین می گردد. در عمل باتوجه به سادگی تشریفات مصوبات دولت هر آینه اعمال سیاست های حمایتی یا مالی با تغییر سود بازرگانی به آسانی میسر خواهد بود ولی در مورد حقوق گمرکی عملی نیست.
هزینه های گمرکی
وجوهی است که میزان و شرایط آنرا دولت تعیین می نماید و جهت تخلیه بار، بارگیری، و آزمایش، تعرفه بندی بدرقه کالا و خدمات فوق العاده تعیین می گردد. نحوه وصول مصرف این وجوه طبق آیین نامه گمرکی تعیین می شود.
عوارض گمرکی
عوارض دریافتی به وسیله گمرک وجوهی است که وصول آن طبق مقررات به عهده گمرک واگذار می شود و هر وجهی غیر از حقوق گمرکی و سود بازرگانی و هزینه های گمرکی که وصول آن بموجب قانون به گمرک محول می شود و معمولاً به نفع سازمان یا موسسه دولتی و عام المنفعه خاصی می باشد مانند عوارض شهرداری - عوارض هلال احمر – عوارض بهداری و...
نقش و وظایف گمرک
شورای همکاری گمرکی که در سال 1950 در بروکسل باتوافق 14 کشور از جمله کشورهای : آلمان، ایتالیا، انگلیس، ایران، سوئد، هلند، نروژ بلژیک، دانمارک، فرانسه، یونان، ایسلند، لوگزامبورگ تشکیل شده است گمرک را چنین تعریف نموده است.
" گمرک سازمانی است دولتی که مسئول اجرای قانون گمرک وصول حقوق و عوارض ورودی و صدوری و همچنین واردات، ترانزیت و صادرات کالا می باشد.
اهداف شورای هماهنگی امور گمرکی عبارتند از : بررسی مسائل حاضر گمرکی مشترک فیمابین دولت های متعاهد- بررسی جنبه های فنی رژیم های گمرکی – تهیه و تنظیم طرح قراردادها و اصلاح قراردادها- توصیه بمنظور تفسیر و اجرای یکنواخت قراردادهای منعقده- نشر اطلاعات مربوط به مقررات و تکنیک های گمرکی.
باتوجه به این تعریف، می توان گفت گمرک سازمانی است مالی و اقتصادی که از دیر زمان در کشورها وجود داشته و در هر زمان بنا به مقتضیات زمان و خواست حکومت ها شکل سازمانی خاصی به خود گرفته است تا به صورت فعلی در آمده است.
بنابراین در مورد صدور و ورود کالا نقش گمرک آن است که :
الف- الزامات قانونی ورود و صدور توسط وارد کنندگان و صادرکنندگان رعایت شود.
ب – محدودیت ها و ممنوعیت ها رعایت شود.
ج- معافیت ها و تخفیف های توصیه شده به موجب قانون در صورت تطبیق مشخصات کالا به وارد کننده و صادر کننده داده شود
د- حقوق و عوارض وضع شده را به طور صحیح وصول نماید.
گمرک ایران بعنوان مرزبان اقتصاد کشور نقش مهمی در وصول درآمدهای دولت و همچنین اجرای سیاست ها و خط مشی های اقتصادی و بازرگانی کشور را دارد.
اعمال سیاست های اقتصادی دولت در زمینه بازرگانی خارجی از قبیل حمایت از تولیدات داخلی، کنترل ارز، کنترل الگوی مصرف، انتقال دانش فنی و غیره از جمله وظایفی است که انجام آن به عهده گمرک جمهوری اسلامی ایران است. در این راستا اجرای مقررات صادرات و واردات، تشخیص و اخذ حقوق ورودی، مبارزه با قاچاق کالا نظارت بر ترانزیت، پردازش و انتشار آمار بازرگانی خارجی از جمله وظایف کلی گمرک محسوب می شود تحویل گرفتن کالای وارداتی، صادراتی- مسافرتی از طریق زمینی، هوایی، دریایی و نگهداری و حفظ آنها درانبارها و اماکن گمرکی و نظارت بر تحویل و تحول کالای مزبور تا انجام تشریفات قانونی و ترخیص آن توسط صاحب کالا یا نماینده قانونی و نیز نظارت بر سلامت کالا های ورودی و خروجی از طریق اعمال قرنطینه و بهداشت استاندارد و نیز جلوگیری از ورود کالای ممنوعه شرعی و قانونی که در تعارض با فرهنگ و شئون ملی است از جمله اموری است که به عهده گمرک می باشد.