دانلود تحقیق نگاهی کوتاه به حرکت مشروطه خواهی ایران

مقدمه سابقه سکونت بشر بر روی زمین به میلیون ها سال پیش برمی گردد .

او زندگی خود را از طبیعت شروع کرد و پس از سپری کردن دوره های مختلف به مرحله مد نیت و شهرنشینی رسید .

در این دوران طولانی حوادث و وقایع تلخ و شیرین فراوانی بر او گذشته و تغییر و تحولات بسیاری در زندگی اجتماعی او رخ داده است .

انسان موجودی اجتماعی است و لازمه آن تعامل و تقابل با همنوعان و حاکمیت نظم و قانون است .

اما به دلیل عدم آگاهی مردم اولیه از حق و حقوق اجتماعی خویش و سوء استفاده حاکمان جبار، قرن ها طول کشید تا جوامع انسانی از حاکمیت قانون بر خوردار شدند .

تا قبل از آن بر اساس اندیشه حق الهی سلطنت که از سوی پادشاهان تبلیغ شده بود و اوامر خود را لازم الاطاعه و لازم الاجرا کرده بودند، مردم نیز با جان و دل و بر اساس اندیشه های سنتی و خرافی پیشینیان خود تن به این شرایط ذلّت بار داده بودند.

اما با گذشت زمان و پیچیدگی زندگی و روابط اجتماعی انسانها با یکدیگر لزوم حاکمیت قانون مدوّن که حقوق همه آحاد ملّت را تأمین کند بیشتر احساس گردید.

مردم در اثر تعامل و تقابل با یکدیگر و ارتباط با سایر جوامع به این مهم پی بردند و با قیام و شورش در صدد به دست آوردن حقوق از دست رفته خود برآمدند.

با شکل گیری حکومت قانون در جوامع مختلف و آشکار شدن فواید آن در زندگی اجتماعی، مردم ممالک استبداد زده نیز به فکر احیای حقوق مدنی و حاکمیت قانون در کشورهای خود برآمدند .

اگر چه سابقه پیدایش مجلس که نماد قانون است، در ایران به دوره باستان بر می گردد.

اما منظور ما از مجلس،مجالس فرمایشی و انتصابی نیست.

بلکه مجلسی است که در آن مردم با انتخاب نمایندگان خود مستقیماً در سرنوشت خویش و اداره امور مملکت دخالت کنند .

این مهم در تاریخ معاصر ایران با وقوع انقلاب مشروطیت محقق گردید.

مردم کشور ما از اواسط دوره ناصری با مشاهده تاراج منابع ثروت ملی و احساس سلطه استبداد و استعمار و با رشد و آگاهی سیاسی و فکری خویش حرکت اعتراض آمیزی را علیه وضعیت موجود آغاز کردند.

پس از شکل گیری عوامل و حوادث بلند مدت و کوتاه مدت سرانجام در دوره مظفرالدین شاه قاجار ایرانیان پس از سالیان دراز به یکی از آرزوهای دیرینه خود که همان حاکمیت قانون بود دست یافتند.

با صدور فرمان مشروطیت توسط شاه مزبور در سال 1324.

ق/1285 ش ) که تکیه اساسی آن بر افتتاح دارالشوری(تأسیس مجلس شورای ملی) بود انتخابات برگزار گردید و در این سال برای نخستین بار «خانه ملت» گشایش یافت .

اگر چه مجلس اول طبقاتی بود و اکثریت نمایندگان آن تهرانی بودند .

اما با گذشت زمان و تصحیح و تکمیل قوانین، نقایص برطرف و زمینه حضور مردم در عرصه اداره کشور بیشتر محقق گردید .

هر چند در مواردی مجلس از مخالفت با اقدام‌های نادرست حکومتگران و گاه بیگانگان خود داری می کرد.

اما در عین حال پایگاهی بود تا افراد منتخب مردم بتوانند از طریق آن سخنان خود را به گوش حکومت و مردم برسانند.

در آغاز طول مدت دوره های مجلس شورای ملی دو سال بود، اما از مجلس نوزدهم به بعد مدت زمان مزبوربه چهار سال افزایش یافت.

بسیاری از مجالس به دلایل مختلف عمر به کمال نبردند و با انحلال و تعطیلی زود هنگام و شروع دوره فترت زمینه ریشه دوانیدن مجدد استبداد و استعمار را در کشور فراهم کردند.

مشروطیت چیست؟

چرا انقلاب مشروطیت به وقوع پیوست؟

حوادث مهم دوره انقلاب مشروطیت چه بود؟واکنش حکومت قاجار نسبت به این رویداد مهم چگونه بود؟

و این که نمایندگان مردم سبزوار در مجالس شورای ملی چه نقشی داشته و چه راهکارهای عملی و نظری برای امر قانونگذاری و نظارت بر حسن اجرای آن ارائه داده اند، از سؤال‌های اساسی این پژوهش است .

تلاش شده با توجه به اسناد و مدارک موجود و در حد توان علمی نگارنده به آنها پاسخ داده شود .

امید آن که این پژوهش الگویی برای بررسی همراهی مردم نواحی مختلف در انقلاب مشروطه و همچنین نقش نمایندگان تمام شهرهای ایران باشد .

و از طرفی دست مایه ای برای استمرار پژوهش های آتی نگارنده درباره بررسی عملکرد نمایندگان سبزوار در مجالس شورای اسلامی (دوره جمهوری اسلامی) گردد .

درباره هدف و اهمیت موضوع تحقیق باید گفت : علاقه وافر نگارنده به عنوان یک سبزواری به تاریخ معاصر ایران، بخصوص بررسی عملکرد نمایندگان سبزوار در ادوار مختلف مجالس قانونگذاری عصر مشروطیت علت اصلی انتخاب موضوع این پژوهش بوده است.

همچنین در زمینه پیشینه و گستره این تحقیق تاکنون پژوهشی پیرامون نقش سبزوار در مشروطیت و عملکرد نمایندگان این شهر در مجلس شورای ملی صورت نگرفته است .

اما از آن جا که این تحقیق نیاز به اسناد و مدارک مکتوب و شفاهی داشت ، متأسفانه مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی در این زمینه همکاری لازم را به عمل نیاورد .

از طرفی به دلیل فوت اکثریت نمایندگان سبزوار( به جز متولی و اسکویی، نمایندگان دوره بیست و چهارم) در زمینه مسائل مجلس منبع شفاهی وجود نداشت .

افرادی هم که در قید حیات هستند حاضر به مصاحبه و ارائه مطالب نشدند.

درباره نقش مردم سبزوار در مشروطیت نیز منابع مکتوب و شفاهی بسیار محدود و پراکنده بود .

به همین دلیل آن طور که باید و شاید عملکرد مردم این شهر در این رویداد مهم چندان مشهود نیست.

محدوده زمانی این پژوهش با توجه به سرآغاز حرکت مشروطه خواهی مردم ایران، از اواسط دوره ناصری(1275 .

ق) تا اواخر دوره پهلوی( بهمن 1357.ش) را شامل می شود.

به این صورت که پس ازذکر مقدمه و کتاب شناسی منابع اصلی ، نگاهی کوتاه به حرکت مشروطه‌خواهی ایران شده و در فصل اول به بررسی نقش اقشار مختلف مردم سبزوار در به ثمر رسیدن این انقلاب عظیم پرداخته شده است .

در فصل دوم ، سوم و چهارم به ترتیب عملکرد و راهکارهای نمایندگان سبزوار در دوره قاجار(مجالس اول تا پنجم)، سلطنت رضا شاه پهلوی (مجالس ششم تا دوازدهم) و محمد رضا پهلوی(مجالس سیزدهم تا بیست و چهارم) مورد بررسی قرار گرفته است .

در پایان حاصل و چکیده سخن، شرح حال نمایندگان سبزوار ، منابع و مأخذ و سپس اسناد و تصاویر آورده شده است .

لازم به ذکر است در بخش های مختلف برای آگاهی از نقش نمایندگان سبزوار ، علاوه بر ذکر بعضی از قوانین مصوب جلسه‌های مختلف که نمایندگان مزبور با دادن رأی موافق و مخالف تأثیرگذار بوده اند ، در بسیاری از موارد پیشنهادها و نطق های آنان آورده شده تا راهکارها و ایده های آنان بهتر شناخته شود.

از طرفی برای آگاهی از عملکرد هر یک از ادوار قانونگذاری در پایان هر دوره قوانین و مصوبه‌های مهم هر مجلس به صورت خلاصه ذکر گردیده است.

همچنین باید دانست که سبزوار در دوره های اول ، سوم و هفدهم نماینده ای در مجلس شورای ملی نداشته و در دوره های بیستم و بیست و یکم و بیست و دوم دارای یک نماینده بوده است .

که دلایل آن در بررسی موضوعات فوق بیان گردیده است .

با توجه به مسائل مزبور و انتخاب بعضی از نمایندگان در چند دوره متوالی ، تعداد نمایندگان سبزوار 19 نفر بوده ولی در کل تعداد اسمی آنان 39 نفر بوده است .

از نظر شغلی و پایگاه اجتماعی اکثریت قریب به اتفاق آنان روحانی ، مالک ، بازاری و کارمند دولت و از نظر میزان تحصیلات در حدود مدرسی و تنها 4 نفر از آنان دارای مدرک دکتری بوده اند .

از طبقات پایین جامعه نیز هیچ‌گاه نماینده ای از سبزوار وارد مجالس شورای ملی نشده است .

درباره مراحل و روش کار این پایان نامه نیز باید گفت ، پس از مطالعه و تحقیق و بررسی مسائل مختلف و با توجه به علاقه شخصی ، موضوع مزبور انتخاب و پس از مطرح کردن آن با اساتید محترم راهنما و مشاور و تأیید موضوع در شورای پژوهشی ، فیش برداری از منابع مختلف صورت گرفت .

در مراحل بعدی به سنجش وگزینش مطالب و همچنین تنظیم و تفسیر آنها پرداخته شد .

و در پایان نگارش مطالب جمع آوری شده به همراه اظهار نظرها، نتیجه گیری ها وتوضیح‌های لازم انجام گردید .

محمد رضا آریان پور سبزوار – بهار 1384 خورشیدی الف منابع پایه و منشأ(دست اول) مورخانی که به کار پژوهش درباره تاریخ می پردازند ، از منابع گوناگونی برای این کار بهره می برند.یکی از آثار ، منابع پایه هستند که در زمان وقوع رویدادها نوشته شده اند و نویسندگان آن ، یا خود شاهد آن رویدادها بوده اند ، یا در همان زمان آن را از دیگری شنیده و ثبت کرده اند .

- صورت مذاکرات مجلس شورای ملی (24 دوره قانونگذاری) یکی از منابع اصلی پژوهش حاضر ، مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی است .

با تشکیل مجلس و تأسیس اداره تند نویسی در این نهاد ، کلیه مذاکرات نمایندگان و مسائل مطرح شده در مجلس بلافاصله ثبت می شده است .

از آن جا که این صورت جلسه‌ها ، بدون فاصله زمانی و واسطه به نگارش در آمده است ، از هر گونه دخل و تصرف و تحریف مبّراست .

بسیاری از جزئیات جلسه‌ها ، حتی خنده ، همهمه و مسائل حاشیه ای ( زد وخورد توهین) نمایندگان آورده شده است .

این مذاکرات پس از ثبت توسط انتشارات چاپخانه مجلس شورای ملی در هر دوره قانونگذاری به چاپ رسیده است .

ب منابع مطالعاتی و تحقیقاتی (دست دوم) این دسته از آثاربر اساس منابع پایه توسط مورخان ومحققان بعدی نوشته می شوند .

بنابراین منابع تحقیقاتی ، نوعی پژوهش و بررسی تازه درباره رویدادهای گذشته به شمار می روند .

از جمله این منابع که در این پایان نامه مورد استفاده قرار گرفته است می توان به آثار ذیل اشاره نمود .

آثار و تألیفات زهرا شجیعی خانم شجیعی از جمله محققانی است که در دوره اخیر تحقیقات گسترده وکاملی را پیرامون مجالس شورای ملی انجام داده است .

از آثار وی که در اپن پژوهش مورد استفاده قرار گرفته می توان کتب ذیل را نام برد .

نخبگان سیاسی ایران این کتاب در چهار جلد گردآوری شده ، که جلدهای اول تا سوم آن مربوط به نهاد وزارت و تغییر و تطّور آن در تاریخ ایران می باشد .

جلد چهارم آن که مورد استفاده این پژوهش قرار گرفته ، ضمن توضیح مختصر پیرامون حرکت مشروطه خواهی ایران ، مهمترین اقدامات و قوانین مجالس شورای ملی را بیان کرده است .

در پایان این اثر اسامی نمایندگان 24 دوره قانونگذاری به تفکیک حوزه انتخابیه ذکر گردیده است .

نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانونگذاری .

این اثر در یک جلد، عملکرد کلی مجالس شورای ملی را مورد ارزیابی قرار داده است و در بخش پایانی آن ، شرح حال نمایندگان بیست و یک دوره قانونگذاری به اختصار بیان شده است .

از آن جا که شرح حال بعضی از نمایندگان درکتب رجال نیامده است ، منبع بسیار مهم در این زمینه به شمارمی آید .

نقش نمایندگان در مجالس قانونگذاری عصر مشروطیت (3جلد) از دیگر آثار خانم شجیعی مورد استفاده در این پژوهش می باشد؛ که در این منبع ضمن بررسی عملکرد کلی مجالس شورای ملی ، درجلد سوم آن عملکرد نظارتی نمایندگان در زمینه طرح سؤال واستیضاح وزراء ودولت های مختلف آمده است .

اطلاعات مزبور شامل تاریخ طرح سؤال ازطرف نماینده ومجلس ، طراح و طرف سؤال و همچنین موضوع و متن سؤال می باشد .

کتب شرح حال : زندگینامه عبارت است از هر نوع نوشته کوتاه و بلند که حاوی اطلاعاتی از تمام یا بخش هایی از دوران زندگانی یا اندیشه های یک فرد باشد .

زندگینامه هر کس ، توسط خودش یا توسط دیگران نوشته می شود .

بیوگرافی افراد به هر انگیزه ای که نوشته شوند ، از آن جا که انواع اطلاعات سیاسی ، اجتماعی فرهنگی ، نظامی و غیره را در بردارند در ردیف مهمترین منابع مورد استفاده مورخان هستند .

زندگینامه ها بسته به اینکه به چه شخصیتی مربوط باشند به جنبه ای ویژه از تاریخ ارتباط بیشتری می یابند .

از جمله کتب شرح حال که اطلاعاتی رادرباره نمایندگان سبزوار در مجالس شورای ملی ارائه داده و مورد استفاده در این پژوهش بوده اند عبارتند از: زندگینامه رجال و مشاهیر ایران (1320-1299 ه ش) تألیف حسن مرسلوند .

شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران ، تألیف باقر عاقلی.

« اثر آفرینان» زندگینامه نام آوران فرهنگی ایران (از آغاز تا سال 1300 ه ش ) ، تألیف سید کمال حاج سید جوادی .

فرهنگ ناموران معاصر ایران ، تألیف فرهاد آبادانی و صادق آیینه وند .

5- پژوهشگران معاصر ایران ، تألیف هوشنگ اتحاد .

6- شرح حال رجال ایران (قرون 14-13-12هجری ) تألیف مهدی بامداد .

نگاهی کوتاه به حرکت مشروطه خواهی ایران یکی از مهمترین رخدادهای تاریخ معاصر کشور ما، انقلاب مشروطیت است.

که به لحاظ اهمیت و تأثیر گذاری آن در تغییر ساختار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران، بسیاری از مورخان و محققان این رویداد را فصل جدیدی در تاریخ ایران می دانند.

این فصل قصد بررسی جزئیات این واقعه را ندارد.

چرا که در این زمینه کتب متعددی نگاشته شده است و این پژوهش نیز در راستای بررسی مسائل دیگری است.

به همین جهت ابتدا برای روشن شدن واژه مشروطه به بیان مفهوم آن پرداخته می شود و سپس به اختصار علل و چگونگی این واقعه بررسی می گردد.

در نوشته های پژوهشگران تاریخ نو ایران و ترکیه واژه مشروطه به‌عنوان معادلی برای واژه انگلیسی Constitutionalism (کنستیتوشنالیزم) یا حکومتی که بر شالوده یک قانون اساسی و نظام پارلمانی بنیاد شده باشد بکار برده شده است … هم‌زمان با بکار بردن این واژه ، واژه های مترادف دیگری نیز در نوشته های نویسندگان وقت به‌عنوان صفت برای یک حکومت قانونی غیر استبدادی نیز بکار می رفته است.

که چند یک از آنها عبارتند از: «مقیده»، «معتدله یا معتدل» و «محدوده» … تقریباً همه نویسندگان ایرانی دوره انقلاب مشروطه، واژه مشروطه را بدون در نظر گرفتن ریشه واقعی آن از ریشه عربی «شرط» گرفته اند.

علمای ایرانی ساکن عراق … آن واژه را [شرط] به باب افتعال بردند و لفظ «اشتراط» را به‌عنوان رژیم ضد استبدادی معنا کردند.» تقی زاده نیز درباره واژه مشروطه عقیده دارد:«کلمه مشروطه از لغت «شارت» [لاشارت، Lacharte] فرنگی [فرانسوی] به‌معنی فرمان و قرارداد اخذ شده و در مشرق زمین، هم لفظ مشروطیت و هم اصطلاح قانون اساسی و هم خود شکل حکومت معروف به این اسم، به ایران از مملکت عثمانی [ترکیه امروزی] آمده و از آنجا اقتباس شده است.» در حکومت مشروطه پادشاه نمی تواند هر کاری به میل خویش انجام دهد.

تصمیم گیری درباره مسائل کشور باید بر اساس قانون اساسی جامعه و با نظارت منتخبان ملت صورت پذیرد.

اداره امور کشور نیز باید توسط هیأت دولت که از سوی پادشاه و با نظر نمایندگان مردم انتخاب می شوند، انجام گیرد.

حکومت مشروطه درست نقطه مقابل حکومت استبدادی و خودکامه است که در آن پادشاه همه کاره است و خود را مالک تام الاختیار جان و مال و ناموس رعیت می داند.

همان‌طور که اساس جهان هستی بر مبنای قانون علت و معلول است.

پیدایش انقلاب در جوامع بشری نیز زائیده عواملی است که در دراز مدت فراهم می گردد و با وقوع حوادث تسریع کننده موجودیت پیدا می کند.

انقلاب مشروطه ایران نیز مستثنی از این قانون نیست.

هر چند این رویداد مهم در سال های پایانی پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار [1324 ق /1285 ش] به وقوع پیوست، اما سر‎‎‎آغاز این حرکت سیاسی و فکری اواسط دوره ناصری بوده است.

درباره مشروطیت و چگونگی پیدایش آن مورخان مطالب گوناگون ابراز نموده اند که بیانگر اتفاق نظر آنان در این زمینه است.

ناظم الاسلام کرمانی در تاریخ بیداری ایرانیان امتیاز توتون و تنباکو، تلاش های سید جمال الدین اسدآبادی، نقش رجال سیاسی چون امین الدوله و میرزا ملکم خان را به عنوان عوامل بیداری ایرانیان، ذکر نموده است.

احمد کسروی نیز در تاریخ مشروطه ایران شکست های پی در پی دولت ایران از روسیه، وام های دریافتی از دولت های خارجی با بهره های بالا، اقدام‌های اصلاحی میرزا حسین خان سپهسالار، سید جمال الدین اسدآبادی، میرزا ملکم خان، اعطای امتیاز توتون و تنباکو از طرف ناصرالدین شاه به یک نفر خارجی و مقاومت منفی مردم و روحانیت و همچنین نقش دبستان‌ها و مطبوعات را در بیداری افکار مردم مؤثر دانسته است.

نویسندگان خارجی نیز در این زمینه اظهار نظرهایی کرده اند.

از جمله، نویسندگان انگلیسی مانند ادوارد براون در کتاب انقلاب ایران همان علل و مسائل ناظم الاسلام کرمانی و کسروی را بیان کرده است.

سرپرسی سایکس در تاریخ ایرانِ خود به نقش دولت انگلستان در پیدایش مشروطیت ایران اشاره کرده و ایجاد تأسیساتی چون تأسیس خطوط تلگرافی و بانک شاهنشاهی انگلیس را در بیداری ایرانیان تأثیر گذار دانسته و حتی معتقد است که ایرانیان مشروطه خود را مدیون دولت بریتانیا هستند.

نویسندگان روسی نیز (پاولوویچ، ایرانسکی، نیکیتین) وضعیت بد اقتصادی مردم را عامل بروز این رویداد بزرگ دانسته اند.

از دیگرکسانی که درباره‌علل پیدایش مشروطیت ایران سخن‌رانده‌سیدحسن‌تقی زاده است.

او در این زمینه چنین می گوید: «از اشخاص مؤثر درجه اول در بیداری ملت ایران و پاشیدن تخم نهضت انقلابی ، میرزا ملکم خان ارمنی اصفهانی پسر میرزا یعقوب خان بود که به عقیده شخص اینجانب نوشته های او مؤثرترین کتب و مقالات بود.

روزنامه قانون او که در لندن طبع می‌شد و رساله های متعدد بسیار پرمعنی که وی تألیف و نشر می‌کرد، انقلابی در افکار ایرانیان بوجود می‌آورد.

پس از آن کتب جامع میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی مانند کتاب احمد، مسالک المحسنین و مسائل الحیات و غیره تأثیری بسزا داشت و دایره انتشار آنها بسیار وسیع بود.

همچنین سیاحت نامه ابراهیم بیک و غیره و جرائد فارسی منتشر در مصر و هند مخصوصاً ثریا و پرورش و حکمت و حبل المتین و غیره هم سهم معتنی به در روشنی افکار عامه داشتند.

آمدن سید جمال الدین معروف به‌ افغانی به ایران در سنه 1304 و مجدداً در سنه 1307 [ق] و تبلیغات شفاهی که بر ضد استبداد و لزوم اصلاحات کرد و جمعی را مجذوب نموده نیز، تا حدی اثری در ایران گذاشت.

مخصوصاً واقعه رژی و واگذاری امتیاز تنباکو در 16 رجب سنه 1307 به یک شرکت انگلیسی و ایجاد انحصار دخانیات موجب بزرگترین و اولین قیام ملی بر ضد حکومت بود که به‌قیادت علما همه مردم ایران به‌اتحاد کامل مقاومت نموده و عاقبت پیش بردند و امتیاز را ملغی کردند.

قتل ناصرالدین شاه در سنه 1313 [ق] باعث تکانی در افکار گردید.

سستی مظفرالدین شاه و حصول اندکی آزادی برای فعالیت اصلاح‌طلبان از یک طرف و افراط او در اسراف مالیه مملکت و فروختن منابع عایدات مملکت به خارجیها از طرف دیگر که باعث عدم رضایت مردم شد.

تأثیر معتدبه در افکار داشت.

پس از استقراض‌های پی در پی از روس و دادن امتیازهای متوالی به روس و دول دیگر ناراحتی فکری و هیجان باطنی و انتباه سیاسی در طهران [تهران] قوت گرفت.

مخصوصاً شدت استبداد و ظلم و بی حسابی عمال دولت و صدراعظم (عین الدوله) و جنگ روس و ژاپن [1904 م] و شکست فاحش روسیه که نسبت به‌ایران [سلطه و قدرت] داشت و بلافاصله انقلاب داخلی روسیه[1905 م] و ایجاد دومای [مجلس] روس، آخرین و مؤثرترین عوامل بلافصل در ده سال ما قبل مشروطیت ایران بود.

و نیز تا حدی جنگ انگلیس با جمهوری ترانسوال و اورانژ در آفریقای جنوبی در سالهای 1316 تا 1320 [ق] و مقاومت بوئرهای هلندی الاصل آن ممالک با قلّت عدد در برابر انگلیس تا حدی بی اثر نبود.» ظلم و ستم فرمان روایان و شاهزادگان قاجار و همچنین وابسته های آنها ، چنان زندگی را بر مردم ایران تلخ کرده بود که حاضر بودند برای رهایی از این وضعیت نابه سامان، از جان ومال خویش نیز بگذرند.

«آن عده از مردم نیز که با انگیزه های مختلف به اروپا سفر می کردند، در بازگشت آگاهی‌های گوناگونی از آن قارّه به ایران می آوردند که این اطلاعات در آشنایی جامعه با واژه های قانون و مشروطه تأثیر به سزایی داشته است.» از جمله اشخاص دیگری که در روشن ساختن افکار جامعه ایران نقش داشته است، می توان به میرزا یوسف خان مستشارالدوله نویسنده رساله یک کلمه اشاره کرد.

او کوشید تلفیقی از فکر دموکراسی غربی و اعتقادات و اصول مذهبی ایرانیان ایجاد کند.

شیخ هادی نجم آبادی از علمای برجسته دوره ناصری نیز، در هدایت مردم و معرفی دستگاه فاسد حکومت به عنوان عامل بدبختی و عقب ماندگی ایران نقش به سزایی داشته است.

بسیاری از صاحب نظران تاریخ معاصر ایران، واقعه تنباکو را پیش درآمد مشروطیت می دانند.

چرا که جامعه ایران سال ها بود که دچار سکون سیاسی بود.

توده مردم برای خود حقی قائل نبود تا در مسائل سیاسی و امور دولتی اظهار نظر و یا دخالت کند .

جنبش تحریم تنباکو این سدرا شکست و تأثیر عمیقی نه تنها بر گروههایی از مردم بخصوص علما و روشنفکران و بازرگانان گذاشت، بلکه برخی از دولت مردان نیز بر اساس معیارهای خود درس هایی از آن آموختند.

ملکزاده در کتاب تاریخ انقلاب مشروطیت ایران درباره امتیاز انحصاری توتون و تنباکو (تالبوت) چنین می نویسد: «اول آنکه مردم که تا آن زمان مرعوب دولت بودند و خود را در مقابل اقتدارات دولت استبدادی و شاه زبون و ناتوان تصور می‌کردند، به‌واسطه کامیابی که در انقلاب انحصار تنباکو نصیب‌شان شد جرأت و جسارت پیدا کرده ، فهمیدند در مقابل اراده شاه و دولت می‌توان پایداری کرد .

و با یک قیام عمومی ممکن است منافع خود را حفظ کنند و شاه را که صاحب اختیار کل و اولی الامر و حاکم بر تقدیرات ملت است مجبور به‌تسلیم نمایند.

این فکر و اندیشه تخمی از کامیابی در دلها کاشت و در مقابل تسلیم و رضا در پیشگاه زور و قلدری روح مقاومت و پایداری بوجود آورد.

دوم- چون این نهضت عمومی بنابر احکام علمای روحانی در سرتاسر ایران برپا شد و با کامیابی آنها خاتمه یافت، اقتدار زیادی نصیب آنان گشت .

شاه و درباریان که شکست خورده از این مبارزه بیرون آمدند ، بیش از پیش مرعوب نفوذ و قدرت روحانیت شدند.

طبعاً نهضت مشروطیت هم که به‌دستیاری عده‌ای از علما بزرگ و مرجع تقلید [میرزا محمد حسن شیرازی] برپا گشت، قدرتی که در نتیجه انقلاب انحصار دخانیات نصیب روحانیون شده بود و اقتداری که پس از آن واقعه به‌دست آورده بودند کمک شایانی در پیشرفت مشروطیت و برقراری حکومت ملی نمود.» ملکزاده علاوه بر واقعه تنباکو، عواملی چون انقلاب کبیر فرانسه (1879 م) ، مسافرت ایرانیان به کشورهای مترقی و آزاد، انقلابات روسیه، مشروطیت ژاپن، ایجاد حزب فراماسون در ایران، اقلیت های مذهبی، مسافرت سید جمال الدین اسدآبادی به ایران، اندیشه تأسیس مجلس شورای دولتی توسط ناصرالدین شاه، کشته شدن ناصرالدین شاه، جنگ ترانسوال (جنگ «بوئرها» ، دهقانان هلندی علیه انگلیسی ها در افریقای جنوبی) استقراض از دولت روس، جنگ روس و ژاپن 1904 م (شکست روسیه) انحطاط اقتصادی و فقر عمومی در دوره قاجاریه را از عوامل مؤثر در پیدایش مشروطه ایران می داند.

در کتاب زیر درخت نسترن آمده است: «به علت فقد شعور سیاسی و عدم آگاهی توده مردم از یکسو و بی خبری پادشاه قاجار از اوضاع سیاسی دنیا و اختناق شدید از سوی دیگر، مبارزات حکومتهای استعماری بر سر تقسیم منافع در ایران به اوج رسید.» برای آگاهی از وضع جامعه و دولت ایران در دوره قاجار، شمه ای بیان می شود.

جامعه ایران یک جامعه کشاورزی و نظام ارباب رعیتی بر آن حاکم بود.

به دلیل حاکمیت زمین‌داران بزرگ و تجارتی شدن محصولات کشاورزی، کشاورزان روز به روز وضعیت شان بدتر می‌شد.

علما و روحانیت به دلیل کاهش نفوذشان در دستگاه حکومتی نسبت به اوایل قاجار ناراضی بودند.

بازرگانان و پیشه وران شهری در اثر رقابت کالاهای خارجی ور شکسته شده بودند، اقشار متوسط، کارمندان و نظامیان از ناامنی شغلی و وضعیت اقتصادی خود ناراضی بودند.خرده مالکان روستایی در اثر لغو مالیات جنسی، کاهش ارزش پول ایران و درآمد دولت، در فشار بودند.

کشاورزان بدون زمین (رعایا) نیز مشکلات خاص خود را داشتند و مجبور بودند انواع مالیات ها را بپردازند.

هر چند در دوره ناصری «فرمان حریت رعیت» صادر شد اما از وضع موجود به شدت ناراضی بودند.

از نظر سیاسی و حکومتی، استبداد بر جامعه حاکم بود.

و از نظر فکری، اندیشه سنتی «حق الهی سلطنت» بر جامعه سایه افکنده بود.

و شاه با برخورداری از این حق، هرکاری که دلش می‌خواست انجام می داد.

فساد و رشوه خواری در سراسر دستگاه دولتی، از پایین ترین رده تا شخص پادشاه که در رأس هرم قدرت قرار داشت به چشم می خورد.

ستم حاکمان محلی نیز داد مردم را درآورده بود.

این شرایط بعضی ازدولت مردان رابه فکرواداشت که دگرگونی‌هایی در نظام اداری بوجود آورند تا مقداری از فشار وارده بر مردم کاسته شود و آنها را از شورش و طغیان باز دارند.

این اصلاحات از دوره دوم حکومت ناصرالدین شاه آغاز شد.

در دوره ناصری کارهای دولت میان شش وزارت خانه تقسیم شد که تمامی وزیران از شخص شاه دستور می گرفتند.

مجلسی هم به نام «مجلس دربار اعظم»متشکل از صدراعظم، وزیران و اعیان و اشراف تشکیل گردید تا در زمینه اجرای اوامر شاه با یکدیگر مشورت کنند.

اما این مجلس بیشتر جنبه فرمایشی داشت، چرا که مصوبه های آن بر اساس نظر شخص شاه به تصویب می رسید.

به مرور زمان و با توجه به نیازهای کشور تعداد وزارت خانه‌ها افزایش یافت و بر اختیارات صدراعظم و وزیران نیز تا حدودی افزوده شد.1 در سال 1302 هجری قمری «مجلس تحقیق مظالم» به وجود آمد که در آن تعدادی از بازرگانان برجسته، شاهزادگان و رؤسای ادارات شرکت داشتند تا به شکایت های مردم رسیدگی کنند.

در سال 1305 هجری «اعلان رسمی دولتی» بیشتر با فشار دولت های بیگانه انتشار یافت.

در این اعلان جان مردم تضمین شده بود.

اموال آنها از هرگونه دست اندازی مصون اعلام شده بود.

گفته می شد که مردم آزادی و اختیار این را دارند که سرمایه خود را به کار اندازند و امنیت مالی آنها تضمین می شد.

در دوره ای که میرزا محسن خان مشیرالدوله وزارت عدلیه را بر عهده داشت.

سر و صورتی به قوانین مملکت داده شد و عدلیه جنبه مقتدرتری نسبت به گذشته پیدا کرد و چند سالی دوام آورد.

سرانجام در اوایل دوره مظفرالدین شاه یعنی زمانی که میرزا علی خان امین الدوله صدارت را بر عهده داشت، «مجلس خصوصی دولتی» تشکیل داد که در حکم هیأت وزیران بود.

اما هیچ یک از این حرکت های اصلاحی به موفقیت نرسید و هیچ گونه پایه ای برای حکومت قانونی ریخته نشد.

بسیاری از حکومتگران مخالف آن بودند که از قدرتشان کاسته شود.

شاهزادگان با این حرکتهای اصلاحی مخالف بودند و حتی خود شاه که پی می برد این قوانین و اصلاحات از قدرتش می‌کاهد پس از مدتی مخالفت می کرد و آنها را ناکام می گذاشت.

اوج نارضایی مردم از وضع موجود، ترور ناصرالدین شاه توسط میرزا رضای کرمانی است، که به سلطنت پنجاه ساله وی در 1313 .

ق پایان داد.

به دنبال این واقعه مظفرالدین میرزای قاجار از تبریز(مرکز ولیعهد نشین قاجار) به تهران آمد و بر تخت سلطنت نشست.

اما به دلیل شخصیت و بیماری ایشان و سپردن زمام امور به داماد مستبد خود،(عبدالمجید میرزا عین الدوله) شرایط برای عملی شدن جنبش مردمی فراهم گردید.

کوچک ترین جرقه ای می‌توانست انبار باروت خشم مردم را منفجر سازد.

از جمله این عوامل تسریع کننده می توان ماجرای مسیونوز بلژیکی، حادثه بنای ساختمان بانک استقراضی روس و به چوب بستن بازرگانان و تعطیلی بازار را نام برد که به بهانه گران شدن قند صورت گرفت.

در برابر این حوادث مردم و علما موضع گرفتند و در اعتراض به رفتار توهین آمیز دولت نسبت به بازرگانان و سهل انگاری در برابر روس ها و عوامل آنها (مسیو نوز بلژیکی) سید محمد طباطبایی پیشنهاد کرد، به علت نبود امنیت در پایتخت علمای معترض به حضرت عبدالعظیم کوچ کنند.

بنابراین در شوال 1323 ق علمای مخالف دولت به شهر ری رفتند و در آنجا به بست نشستند.

این رویداد در تاریخ مشروطیت به نام هجرت صغرا مشهور است.

لازم به ذکر است، محمد علی میرزای ولیعهد به علت حمایت عین الدوله از ولایتعهدی برادرش شعاع‌السلطنه، سالار الدوله (برادر دیگر محمد علی میرزا) برای جلب حمایت علما در حمایت از ولایتعهدی خود و طرفداران میرزا علی اصغر خان امین السلطان برای باز گرداندن وی به مقام صدارت، از این اقدام علما پشتیبانی کردند .

از طرفی چون عین الدوله مانع از رسیدن اخبار درست به مظفرالدین شاه می شد، علما از طریق شمس الدین بیگ سفیر کبیر عثمانی در ایران، خواسته های خود را به شاه اعلام کردند.

مهمترین آنها که جنبه سیاسی و اجتماعی داشت عبارت بودند از: 1-تأسیس عدالت خانه در همه جای ایران 2-اجرای قانون اسلام نسبت به همگی مردم کشور 3-برکناری نوز بلژیکی از سر گمرک و مالیه [ایران] 4-عزل علاء الدوله حاکم تهران بنابراین مشخص است در این مرحله هنوز ایجاد مجلس قانون گذاری و برپا داشتن حکومت مشروطه به صورت خواست همگانی در نیامده بود.

به جای آن برای اجرای قانون، تنها تأسیس عدالت خانه و برپایی قوانین اسلام به صورت یکسان خواسته شده بود.

با وجود این عین الدوله مقاومت می کرد تا اینکه خود شاه طی گردشی که در تهران کرد، حالت شورش را در شهر مشاهده نمود.

طرفداران علماء دور کالسکه او را گرفتند و در این موقعیت بود که شاه به شدت بحرانی که دامن دولت را گرفته بود پی برد.

بنابراین دستخط تأسیس عدالت خانه را صادر کرد و علما به تهران بازگشتند.

با وجود صدور دستخط شاه عین الدوله از اجرای این دستور خودداری می کرد.

به احتمال زیاد خود مظفرالدین شاه هم پس از عبور از مرحله بحران مایل نبود امتیازی به مخالفان دولت واگذار کند همین بی توجهی منجر به حوادث بعدی می شود.

البته قبل از بیان ماجرای مهاجرت کبرا، ذکر چگونگی مطرح شدن حکومت مشروطه در میان علما ضروری به نظر می رسد.

هر چند در ابتدا نهضت مردم ضد استبدادی و ضد ظلم و هدف آن کاهش قدرت شاه و ایجاد عدالت بود .

ولی چون طرح و قالب مشخص برای این عدالت نبود، روشنفکران موفق شدند طرح مشروطیت را که تجربه موفقی در غرب بود و به ظاهر مخالفتی با اسلام نداشت به علما بقبولانند.

همچنین تبلیغات و القائات روشنفکران مشروطه طلب و بعضی عوامل دیگر باعث شد مردمی که در آغاز، خواستهای محدودتری را مطرح می ساختند نیز خواستار مشروطیت شوند.

سید محمد طباطبایی از رهبران مذهبی حرکت مشروطه در ایران درباره مشروطیت چنین می گوید: «ما مشروطیت را که خودمان ندیده بودیم.

ولی آنچه شنیده بودیم و آنهایی که ممالک مشروطه را دیده، به ما گفتند مشروطیت موجب امنیت و آبادی مملکت است.

ما هم شوق و عشقی حاصل نموده، تا ترتیب مشروطیت را در این مملکت برقرار نمودیم.» به دنبال عملی نشدن خواسته های علما در مهاجرت صغرا و دستگیری و تبعید و اعظان متنفّذ در افکار عمومی، (میرزا حسن رشدیه و شیخ محمد واعظ) مردم و گروهی از طلبه ها به سرباز خانه ای که شیخ محمد واعظ در آنجا زندانی بود رفتند ، و با حمله به آن جا وی را آزاد کردند.

در جریان این حمله، فرمانده سربازان دستور شلیک داد و چندین تن زخمی و یک طلبه به نام سید عبدالحمید کشته شد.

مردم با مشاهده این وضعیت نعش او را برداشته و تظاهرات عظیمی به راه انداختند و در مساجد تحصّن کردند.

هر چند عین الدوله در صدد بیرون کردن مردم از مساجد بود ولی علما این بار تصمیم گرفتند در اعتراض به این حادثه و عدم اجرای خواسته هایشان به قم مهاجرت کنند.

این رویداد نیز در تاریخ مشروطیت به‌نام هجرت کبرا خوانده شده است.