دانلود مقاله مسجد جامع بابل

مقدمه:

هنگامی که از مراکز مذهبی سخن می گوییم ذهن ما توجه به مقابر و زیارتگاه ها و مساجد می شود صحیح هم این است تقریباً در هر مرحله از مناطق شهری یا روستایی یک مسجد در بسیاری از روستاها تکیه و سقاخانه ها وجود دارد. عمده ترین دلیل این موضوع آن است که شیعیان ایران توجه و اراده خاصی به ائمه اطهار و فرزندان ایشان داشته و دارند، تکیه و مساجد شهرها و روستا بیشترین آثار بر جای مانده از معماری دوران اسلامی هستند و به دلیل توجه مردم و تقدسی این بناها از آسیب های جوی در امان ماند. و هر بار مردم مشتاقانه برای مرمت و بازسازی آن می کوشند مساجد از اماکن مذهبی هستند که تاریخ آغاز بنای آنها را مربوط به پذیرش تشیع و عمومی شدن آن در بین ایرانیان اولین مسجد در زمان پیامبر اکرم(ص) در شهر مدینه و به دست انصار ساخته شد.

این مسجد به شکل مربع و مصالح آن از خشت و سنگ لاشه بود حتی سربنای آن و ستون های آن از درخت نخل بود.

مسجد جامع بابل

مسجد جامع بابل: مسجد اولین پدیده معماری اسلامی که با ظهور اسلام ظهور یافته بودند مساجد هستند برای ادای فریضه واجب نماز که انجام آن به طور گروهی و اجتماعی توجه شده است. این مسجد را ابتدا مازیار بن قارن در سال 1023 ه. ق بنا کرد و در دروه صفویان این مسجد نوسازی شد و در دوران فتحعلی شاه بر اثر زلزله خراب شد و به فرمان این پادشاه در سال1225 ه. ق به مباشرت میرزا محمد شفیع صدراعظم توسط میرمحمد حسین متولی آن دوباره بنا شد. (نقشه شماره2)

مشخصات معماری

مسجد جامع امروزی دارای دو سردر ورودی شرقی و غربی است که در شرقی آن تمام اوقات بسته است و کاربردی ندارد و از شبستان های آن قسمت کاربرد چندانی ندارند و به جای نباری مسجد استفاده می کنند (عکس شماره1و2) سردر غربی که به دو سرپوشیده و هشتی مانندی ختم می شود و بالای سر در غربی آیات و عباراتی برگرفته از قسمت های کاشی نوشته شده است.

کتیبه سردر مسجد جامع که با خط بسیار خوش ثلث و بافت کاشی نوشته است که ابیات بر آن حک شده است و کتیبه آن از دیوار جنوبی شروع می شود و سپس بر دیوارهای غربی و شمالی سردر می رسد.

صحن و حیاط مسجد جامع

یکی از عناصر مهم معماری مسجد صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان مسجد النبی طرح مربع یا مربع مستطیل که مسجد جامع دارای حیاط مربع مستطیل است و فضای آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد می‌کند. که در واقع شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن و حیاط به نمایش درمی آید و ما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یکجا مشاهده می کنیم در بیشتر مسجد سعی می شود حضور آب در وسط حیاط که مظهر پاکیزگی و نظافت است قرار بگیرد. اما در مسجد جامع یا در مساجد دیگر بابل حوض آب وجود ندارد ولی به جای حوض از شیرهای آب که در قسمت شبستان سردر ورودی آن قرار دارد استفاده می کنند. (عکس شماره3)

صحن مسجد جامع که به عتیقی بار فروش معروف است 396 متر مربع است در ازای حیاط مسجد جامع شرقی و غربی است و در طرفی شمال و جنوبی آن ساختمان است. از ساختمان نمای حیاط برای قرائت قرآن کریم و مراسم های ماه مبارک رمضان و ماه محرم استفاده می کنند و یک از این قسمت ها را اختصاص دادند به آبدارخانه برای پذیرایی مردم در مراسم ها و از قسمت هایی از این ساختمان که به خیابان راه دارد مغازه‌های زیادی احداث شد که به نظر می رسد از این مسجد به جای استفاده از اماکن مذهبی و فرهنگی بیشتر با کارهای اقتصادی روی می آورند. (عکس شماره4و5)

اما از سمت ساختمان جنوبی این مسجد بیشتر با خواندن نماز جماعت اختصاص دارد،  این قسمت را با پرده ای نصب کردند برای قسمت زنانه و زنان در آن نماز می خواندند و دارای سقف آجر نما و هلال های بسیار زیبایی در آن قرار دارد. (عکس شماره6و7)

در طول مسجد و در وسط بنا متصل به دو دیوار دو جزر راست و در فاصله ای از این دو جرز دو ستون آجری است و قسمتی از این مکان را برای گرفتن وضو و دستشویی شیرهای آبی قرار دارد. (عکس شماره8و9)

ایوان بدون تردید زیباترین و عالی ترین ایوان ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شوند و ایوان تقریباً بلند و متناسب با بنا ساخته شد ایوان که جلو آن را پنجره های آلومینیوم گذاشته اند میان دو جرز قرار می گیرد و پشت ایوان به طرف جنوب گنبدی مسجد و محراب آن است. (عکس شماره10)

گنبد مسجد جامع

گنبدها یکی از علایم معماری اسلامی هستند که متنوع ترین آنها در مساجد کار گرفته شد.

گنبدهای اصلی این مسجد پشت ایوان و در دو طرف آن هشت گنبد کوچک و یک گنبد اصلی که در چهار طرف این بنا قرار گرفته اند که سه طرف هر یک از این گنبدها طاق های جناغی است که بر ستون ها و جرزهای آن متکی است. (عکس شماره11)

شبستان مسجد جامع

هر مسجد دارای شبستان است این شبستان ها که در چهار طرف مسجد و این موضوع بستگی به اعتبار و نماز گذاران آن مسجد دارد. شبستان که فضای سرپوشیده دارد و دارای ستون های یک شکل و موازی و به صورت آجر نما به صحن مسجد راه دارند سقف شبستان ها به صورت قوس شکل هست و این قوس ها به صورت عرق چین ظاهر شدند جلوه خاصی به خود نمایان کردند و سنگ مرمر به ابعاد55*65 در شبستان مسجد جامع به خط نستعلیق وجود دارد شبستان مسجد جامع امروزه بیشتر کاربردهای انباری گرفته است. از بعضی از شبستان های داخل مسجد به جای کتابخانه و در بعضی از قسمت ها از جاکفشی استفاده می کند و از شبستان های حیاط آن از دو قسمت برای گرفتن وضو استفاده می کنند. (عکس شماره12)

محراب مسجد جامع

محراب که نشان دهنده قبله مسلمین است و در واقع نقطه عطف مسجد است زیرا فسلفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی آن ادای فریضه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم برای آن است هر مسجد عناصر تشکیل دهنده خود مثل صحن و مناره و گنبد را نداشته باشد حتماً باید محراب را دارا باشد مسجد جامع دارای5 محراب است و این محراب با کاشی کاری ها متنوع و زیبایی خاصی به خود اختصاص داده است و محراب مسجد در ضلع جنوبی آن قرار دارد محرابکاشی کاری مسجد جامع با تناسباتی و به کارگیری کاشی های ایوان محراب و یک تکه نمونه های بسیار عالی در معماری ایران هستند. (عکس شماره13)

مناره مسجد جامع

مناره ها بنایی هستند در قالب لب برج مانند و باریک که معمولاً در کنار مساجد و بقاع متبرکه برای گرفتن اذان ساخته می شوند در گذشته مناره ها نقش میل راهنما را در کنار جاده ها و ابتدا شهرها و کنار مساجد ایفا می کردند، مناره مسجد جامع درکتیبه شرقی آن و در سردر ورودی مسجد قرار دارد. این مناره به صورت منفرد و مصالح آن از خشت بوده است. (عکس شماره14)

کاشی کاری مسجد جامع:

به طورکلی نقش کاشی در ایران بسیار مهم و اساسی بوده است زیرا تقریباً غالب بناهایی که از شاهکارهای معماری ایران محسوب می شود بخش عمده زیبایی و شکوه خود را از کاشی کاری های مسجد جای گرفته اند.

این کاشی کاری به صورت خشت و معرق کار شده و یکی از ویژگی های تزئینات معماری ایران کاشی کاری است که در نهایت استادی و تلفیق رنگ ها با هم در دیوارهای جانبی و ایوان ها خودنمایی می کند. کاشی کاری را محراب های مسجد جامع هم جلوه ای خاص با خود نمایان کرد، اشعاری با خط خوش ثلث روی قسمت های کاشی نوشته شده که شامل کتیبه سردر غربی مسجد جامع با خشت کاشی کاری. محمد مهدی1230 ه. ق (عکس شماره15)

در حال حاضر هم به صورت نمای آجری کارها در دیوارها و قسمت هایی از شبستان انجام دادند که با اعتراض مردم و میراث فرهنگی به صورت نصفه کاره رها شد و اگر بخواهند از این نما استفاده کنند به نظر می رسد که بافت قدیمی این مسجد از بین می‌رود. (عکس شماره16و17)

سیدالعلماء روبروی مسجد جامع بابل

سیدالعلماء بار فروش از علماء معاصر دوره محمدشاه و ناصرالدین شاه است و من شاگرد ملامحمد شریف بن آملی ملقب به شریف الدین است او در سال 1187 ه. ق متولد و در سال1270 ه.ق درگذشت و مقبره اش در انتهای بازار مسجد جامع قرار دارد. (عکس شماره18)

مقبره سیدالعلماء بنایی است شامل یک حیاط و یک پیش صحنه و صحن پنج ضلعی متصل به همین پیش صحن داخل هر یک از اضلاع بزرگ دو طرف غربی و شرقی یک صحنه کوچ عمیق است. دیوار مقابل درب ورودی دو اطاق ها و طاقچه و یک محراب است.

مقبره سید العلماء در قسمت بالای صحن اصلی است سنگ مرمری زردرنگ و بدون هیچگونه نوشته ای و تزئینی آن را پوشانده است. اخیراً دکان های شیرینی فروشی و بلورفروشی  راهی به این حیاط مقبره پیدا کردند لوازم و وسایل زیادی خود را در ایوان‌های حیاط چیده اند که این امر در مساجد بابل یک امر طبیعی شد.

همانطور که توضیح دادم در تمام مساجد بابل به خاطر اینکه بار فروش نام گرفت مغازه و بازارهای زیادی در نزدیکی مسجد هست. اگر به همین صورت پیش رود تمام اراضی این منطقه را تصرف خواهند کرد.

در درب ورودی مسجد جامع بازار سرپوشیده ای قرار دارد که سال های زیادی قدمت دارد این بازار در تمام روز هفته برقرار است و حدوداً از ساعت6 صبح شروع و تا عصر خاتمه می یابد و کالاهایی که معمولاً در این بازار عرضه می شود عبارتند از: سبزی، میوه، تره بار، لبنیات و مواد غذایی که میزبان این بازار عمدتاً افراد شهری هستند. (عکس شماره19)

1-3- شناخت تاریخچه، علل پیدایش، چگونگی توسعه شهر و روند رشد آن در ادوار گذشته

اگرچه بیشتر محققانی که درباره تاریخ بابل به نگارش مطالبی پرداخته اند شهر بابل کنونی را همان“مطیر” باستانی دانسته اند، این نظریه که این دو شهر را یکی بدانیم یک اشتباه است. زیرا همین محققان هم عقیده اند که خرابه های مامطیر باستانی در بیست کیلومتری شهر بابل کنونی است و اینکه دو شهر بایست کیلومتر فاصله را یکی بدانیم و ارزیابی درستی نیست. به خصوص که منطقه شمال ایران به علت آب و هوای مساعد و گسترش کشاورزی، همواره مهیای زندگی جمعیت زیادی بوده است و به همین دلیل فاصله بین آبادی های کناره دریای خزر بسیار نزدیک است و ما گاهی در فواصل حدود بیست کیلومتر شاهد شکل گیری شهرهای برزگی هستیم که از جمله می توان به شهرهای بزرگ آمل، ساری، قائم شهر، بابل و بابلسر اشاره داشت که هر یک با فواصل کم از یکدیگر قرار دارند و همگی آنها را می توان در دایره ای با شعاع کمتر از پنجاه کیلومتر جا داد. بنابراین توجه به این نکته ضروری است که بابل کنونی همان مامطیر باستانی نیست و می بایست این دو مکان را به صورت منفک از هم مورد مطالعه قرار داد.

در مورد مامطیر، آنگونه که از نامش خبر می آید از آبادی های قبل از اسلام است اگر چه در تواریخ باستانی نامی از آن برده نشده است. ظاهراً در جریان حمله مغول یا بر اثر حادثه دیگری این شهر کاملاً از بین رفته است و اینک تنها خرابه هایی از آن باقی مانده است که ارتباطی با بابل و موضوع مورد تحقیق ما ندارد.

اما در مورد شکل گیری شهر بابل برای اولین بار در سال881 قمری ظهیرالدین مرعشی در تاریخ رویان از دهی به نم بارفروش ده نام برده است، این ده در همین مکانی واقع بوده که امروز شهر بابل واقع است. لذا می توان آن را هسته اولیه بابل کنونی به حساب آورد. مرآه البلدان (از کتب معتبر دوره قاجار) نیز بنای اولیه شهر بارفروش را در دوره صفوی می داند که با تاریخ فوق همخوانی دارد. زمانی که سیدظهیرالدین از بابل نام می‌برد سلسله سادات مرعشی حاکم در مازندران آخرین سال های حکومت خود را در این خطه می گذراندند تا اینکه در سال1006 هجری قمری آخرین آنها به طور کامل حکومت مازندران را به شاه عباس صفوی واگذار کرد. تا قبل از دوره صفوی بابل کنونی محل آب بندان یا سد کوچکی بود (که پشت آن استخر مانندی شکل گرفته بود) زراعان نواحی مجاور در آنجا آب مزارع زراعی خود را تقسیم می کردند.

این سد در محل آستانه کنونی واقع بود. اطراف سد را جنگل و مزارع فراگرفته بود و تپه ای نیز در کنار آن قرار داشت که سطح تپه به درد کار کشاورزی نمی خورد و به لحاظ خشک بودن مساعد کاربری دیگری بود و به عنوان محل استراحت و انبار کردن ابزار و محصولات و خرید و فروش و مبادله کالا از این محل استفاده می شد. از طرف دیگر این محل در مرکز تقاطع راه هایی واقع شده بود که شهرها و روستاهای اطراف را به هم پیوند می داد. لذا هفته بازاری در آنجا تشکیل شد و ساکنان مناطق مجاور در روزهای پنجشنبه کالاهای مازاد بر نیاز خود را برای مبادله و فروش به این بازار هفتگی می‌آوردند این بازار به پنجشنبه بازار معروف شد و هنوز هم دایر است. رسم برپا کردن بازار های هفتگی در تمام نواحی شمال ایران برقرار بوده و هست و هسته اولیه بسیاری از شهرهای شمالی کشو همین بازارهای هفتگی بوده است.