دانلود تحقیق مفهوم شوری در اسلام

مفهوم شورا

التشاور و المشاوره و المشوره استخراج الرأی بمراجعه البعض الی بعض من قولهم شرت العسل اذا اخذته من موضعه و استخرجته منه.

مشاوره عبارت است از بدست آوردن رأی دیگران که بر گرفته شده از این گفتار عرب است که وقتی عسل را از مکان و محل آن استخراج کنند می گویند شرت العسل.1

         اما اصطلاحا «شورا عبارت است از اجتماع عده ای از مردم آگاه و مطلع از موضوع و کاملا مورد و ثوق، برای بدست آوردن حقیقت در باره موضوعی که برای مشورت مطرح شده است.2» به عبارت دیگر شورا به معنای مصلحت نمودن و استفاده از آرای راهگشای دیگران برای رسیدن به مقصود مشترک و یا خاص است، بنا بر این می توان گفت شورا گاهی در اموری است که به سرنوشت یک قوم و طایفه و یک کشور مرتبط است و یا در اموری است که مربوط به یک فرد خاص در مسایل جزئی از قبیل مسایل خانوادگی، اشتغال، تحصیل و....، می باشد.

ولی اصطلاحا امروزه به نهادی اطلاق می شود که افراد آن از سوی ملت به عنوان نمایده ووکیل، و یا مراجع ذی صلاح دیگر انتخاب می شود تا در مورد تنظیم قوانین مدنی و نظارت بر اجرای قانون اساسی کشور، و یا مسایل دیگری که شورا برای آن تشکیل گردیده است از قبیل شورای شهر و قریه و... ، تصمیم گیری نمایند. اما «ماهیت شورا عبارت است از اجتماع یک عده اشخاص به عنوان اعضای شورا برای بیان عقائید و نظریات خود در باره موضوعی که بدیهی نبوده و امری است کاملا نظری»3

از نظر اسلام شورا هم به معنای اول و هم به معنای دوم تأیید وتأکید شده است یعنی باید انسان هم در زندگی شخصی خود با افراد آگاه، کاردان و امین مشاوره نماید و هم در سرنوشت اجتماعی شان شورای را تشکیل بدهند که اعضاء آن دارای صلاحیت های لازم باشند، ولی آنچه که از دید اسلام مهم است این است که افرادی که به عنوان اعضاء شورا انتخاب می شود باید دید چه کسانی هستند و چه تصمیماتی می گیرند، و هم چنین در مورد مسایل خصوصی باید دید که فردی طرف مشاوره چه کسی است و آیا دارای شرایط مخصوص به خود است یا نه؟.

موضوع مشورت

در اینکه موضوع مشورت چه است، و آیا شورا، در تمام زمینه ها می تواند تصمیم بگیرد حتی در احکام ومسایل اولیه، و یا اینکه تصمیمات آن منحصر است در موضوعات، میان علماو اندیشمندان مسلمان بحث و گفتگوهای بسیاری است، اما آنچه که از منابع اصلی دین یعنی قرآن و روایات بدست میاید و مشهور علمای اسلام به آن نظر داده اند این است که شوراها فقط در جعل قوانین موضوعی حق رأی و وضع قانون دارند اما در احکام کلی اسلام هیچ گونه حق دخل و تصرف برای آن نیست، به عبارت دیگر فقط در موضوعات و موارد اجراء و تشخیص موضوع حکم می توان با افراد آگاه، خرد مند و دانشمند مشورت نمود، اما وضع اصلی احکام و قوانین از آن خداوند است که توسط پیامبر اسلام و جانشینان برحق آن حضرت برای مکلفین ابلاغ می شود، بلی « تشخیص و تحقیق در ماهیات موضوعات و ارتباطی که موضوعات با انسانها پیدا می کند به طور کلی در اختیار خود مردم آگاه و موثق است، لذا مشورت در تحقیق و تشخیص موضوعات و ارتباط آنها با شئون انسان قانون اصیلی است که بهترین راه برای بدست آوردن واقعیات در امورنظری بوده و زمنه صدور احکام مستند به عناوین ثانوی را فراهم می کند، اما در احکام اولیه که چون مستند به وحی الهی و بازگو کننده مصالح و مفاسد  فطرت و طبیعت مادی و روحی انسانها است اسلام پیشرو محض است و هیچ فردی و جمعی حق تغییر دادن آن ها را ندارد. 4»

چنانکه از مشاهدات تاریخی پیدا است، مشاوره های پیامبر اسلام با مسلمان هم فقط دراین حیطه بوده است، و مسلمانان هم کاملا براین مسئله واقف بوده اند، مثلا«در جنگ بدر لشکر اسلام طبق فرمان پیامبر می خواستند در نقطه ای اردو بزنند، یکی از یاران بنام «حباب ابن منذر» عرض کرد یا رسول الله، این محلی را که برای لشکرگاه انتخاب کرده اید طبق فرمان خدا است که تغییر آن جایز نباشد و یا صلاحدید خود شما است، حضرت فرمودند: فرمان خاصی در آن نیست، عرض کرد: اینجا به این دلیل و آن دلیل جای مناسبی برای اردو گاه نیست دستور دهید لشکر از این محل حرکت کند و در نزدیکی آب برای خود محلی انتخاب نماید، پیامبر هم نظر اورا پسندید و مطابق رأی او عمل کرد.»5

مشاوره از دید گاه قرآن

      قرآن کریم در موارد متعددی بیاناتی دارد که بصورت کلی مسلمانان را به هم فکری و همیاری یکدیگر درتمام جهات دعوت می کند، اصولا دعوت به تعاون و وحدت و یکپارچگی همگی حکایت از اهمیت هم فکری و هم گرائی در مسایل مختلف در میان مسلمانان از دید گاه اسلام دارد، از دید گاه قرآن تا زمانیکه یک ملت و قومی تصمیم درست و سنجیده ای در مورد آینده خود نگیرد و با هم فکری شان انسانهای صالح برای اداره ای سرنوشت اجتماعی شان برنگزیند رستگاری و پیشرفت و ترقی برای آنان نخواهد بود، آیات شریفه چون «واعتصموا بحبل الله ...، وتعاونوا علی البر و التقوی»  همگی دارای این پیام مهم الهی است که برای رسیدن به یک زندگی شرافت مندانه در هر جامعه ای حرکت های آگاهانه و دسته جمعی و مشاوره و همفکری آن ملت و دست بدست یکدیگر دادن لازم و ظروری است، چنانکه می فرماید: ذالک بان الله لم یک مغیرا نعمه انعمها علی قوم حتی یغیروا ما بانفسهم... 6

ترجمه: این بخاطر آن است که خداوند هیچ نعمتی را که به گروهی داده تغییر نمی دهد جز آنکه آنها خودشان را تغییر دهند.

یکی از نعمت های بزرگ الهی امنیت سیاسی و اجتماعی یک ملت است که در سایه آن پیشرفت و ترقیات دیگر برای آن ملت به ارمغان خواهد آمد، و امنیت سیاسی و اجتماعی زمانی پایدار خواهد ماند که همواره انسانهای صالح و خدوم در خدمت جامعه اسلامی قرار بگیرند و این کار هم صورت نمی گیرد مگر اینکه در مرحله اول عموم مردم نسبت به سرنوشت خویش حساس بوده و سپس شورای صالح و قدرتمندی را برای تنظیم قوانین در ست و مبتنی بر ارزشهای الهی بجود بیاورند.

آیاتی که در آنها سخن از مشورت به میان امده است

آیه اول:

 فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لا انفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین.7

ترجمه: به (برکت) رحمت الهی در برابرآنان (مردم) نرم (ومهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند، پس آنهارا ببخش وبرای آنها آمرزش بطلب و در کارها با آنان مشورت کن، اما هنگامی که تصمیم گرفتی (قاطع باش) و بر خدا توکل کن زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.

در این آیه مبارکه خداوند متعال به پیامبرش دستور می دهد که در کارها با مؤمنین مشورت نماید و از استبداد رأی خودداری نماید.

(ازاین آیه به خوبی استفاده می شود که مشاوره یک اصل اسلامی است و حتی رهبران امت هم باید برای اداره امور کشور با امت مشورت کند «این آیه در مدینه و پس از تشکیل حکومت اسلامی نازل شده است، از ینرو است که می گوئیم شامل مشورت در اداره امور کشور هم می گردد.8)

پیامبر بزرگوار اسلام با الهام گرفتن از دستورات الهی در بسیاری از مسایل با مسلمین مشورت می نمود چنانکه (در جنگ احد با اینکه نظر پیامبرص با چند نفر دیگر این بود که از مدینه بیرون نروند ولی چون اکثریت آرای صحابه این بود که از مدینه خارج شود پیامبر اکرم با اکثریت موافقت فرمودند، بعدا معلوم شد که نظر پیامبر کاملا مطابق با واقع بوده است.9)

از دیدگاه قرآن هرچند در مشورت اشتباه هم رخ دهد نباید آنرا رها کرد تا آنجا که به پیامبر اکرم دستور داده می شود که (گرچه شما انسان آگاه، متفکر، و معصوم از خطا هستید اما باید با مؤمنین مشورت نمائید، بعد از اینکه درمورد انتخاب محل اردو گاه در جنگ احد نظر عموم مردم اشتباه از آب درآمد و مسلمانان شکست خوردند، چنین تصور می شد که از این پس شاید پیامبر با کسی مشورت نکند اما از آیه مبارکه فوق چنین بر می آید که دامنه مشورت از این حیث عمومیت داشته و گسترده است، و صراحه به پیامبر دستور می دهد که با مؤمنین مشورت نماید «هر چند نتیجه مشورت در پاره ای از موارد سود مند نباشد، زیرا از نظر کلی که بررسی می کنیم منافع آن روی هم رفته بمراتب بیش از زیانهای آن است و اثری که در آن برای پرورش فرد و اجتماع و بالا بردن شخصیت آنهاوجود دارد از همه اینها بالاتر است10»   

چنانکه این مطلب از خود آیه هم قابل استفاده است زیرا (امر به مشورت در این آیه با مؤمنان پس از تصریح به خطا کاری آنان اشاره به این معنی است که خطا و گناه پیشین مؤمنین نباید مانعی برای مشورت با آنان قلمداد شود (فاعف عنهم و استغفرلهم و شاور هم فی الامر ...11) لذا است که می بینیم پیامبر بزرگوار اسلام تا آخر عمر شریف خویش در مسائل مختلفه با مؤمنین مشاوره می نمود و اگر می دید که یک نظری از دیگر نظر ها ترجیح دارد و یا اینکه اکثر صحابه باآن موافق است می پذیرفت و براساس آن اقدام می نمود کما اینکه (در جنگ احزاب با اکثریت صحابه در مورد عدم پذیرش مصالحه با قریش موافقت فرمودند. و مرحوم نائینی اصل مشورت را به سیره « روش» معمولی پیامبر نسبت داده است. 12)

بطور کلی نتیجه ای که از این آیه مبارکه گرفته می شود این است که:1-  ( نظام اسلامی نظام مردمی و دور از استبداد رهبران است «وشاورهم فی الامر ..»

2 - پاکی از گناهان از شرائط گروه مشورت رهبری است « فاعف عنهم و استغفر لهم» زیرا تقدم عفو و استغفار «پاک شدن از گناهان» بر مشورت دلالت بر این دارد که فرد و یا افرادی که مورد مشورت قرار می گیرند باید آلوده به گناه نباشند و یا از آلودگی پاک شده باشند.

        3 - و موظف بودن پیامبر یعنی برجسته ترین افراد بشر به مشورت با مردم دلیل ارزش و اهمیت وا لای مشورت در اسلام است.13)

آیه دوم :

 والذین استجابوا لربهم و اقاموا الصلاه و امرهم شوری بینهم و مما رزقنهم ینفقون. 14

ترجمه: و کسانی که دعوت پروردگار شان را اجابت کرده و نماز را بر پا می دارند و کارهای شان به صورت مشورت درمیان آنها است و از آنچه به آنها روزی داده ایم انفاق می کنند.

در این آیه شریفه یکی از صفات مهم و برجسته مؤمنان مشاوره و همفکری در زمینه های مختلف از زندگی اجتماعی شان بیان شده است.

در حقیقت (آیه شماره دو «به همراه آیه قبل از آن» مبین و مفسر آیه شماره یک است که اوصاف اعضای شورا را چنین بیان و توضیح می دهد:

1- مرتکب گناهان بزرگ و فحشاء نباشند.

2- غضب خودرا فرو نشاند.

3- کسانی باشند که به دستور ات الهی پاسخ پذیرش بدهند و نماز را بر پا دارند.

4- از آنچه که خداوند بر آنان عنایت فرموده است انفاق کنند.

5- هنگامی که از بیگانگان تعدی و ستم بر آنان متوجه شود به یاری هم بشتابند.

نتیجه این اوصاف و شرائط این است که در  (مشورت هم آگاهی و علم به موضوع مشورت شرط است، و هم عدالت و تقوی.15) 

اصولا از دیدگاه قرآن خود خواهی و خود رأی بودن که به آن متکبر و خود خواه اطلاق می شود امر مذموم و ناپسند بوده و در جای جای قرآن مورد مذمت قرار گرفته است که آغاز آن خود خواهی های ابلیس و عدم سجده او در برابر آدم و سپس این حقیقت زشت در میان انسانها رشد ونمو کرد که اگر با مشورت و استفاده از آرای راهگشای متفکران و اندیشمندان سرکوب نشود سر از جاهای خطر ناک در میاورد، تا انجا که انسان را در گرداب مفاسد گرفتار خواهد نمود.

(آدم خود خواه چون شیفته و مطیع نفس اماره است و در زندگی جز تأمین خواست های نفسانی و ارضای هرچه بیشتر آن ندارد در طریق نیل به اهداف حیوانی خود از ارتکاب هیچ عمل زشتی روی گردان نیست، و هر کار زشتی را توجیه و تجویز می کند و در راهرسیدن به این هدف از ستم کردن، دروغ گفتن، تهمت زدن، خلف وعده و... ، امتناع ندار،بنا براین خود خواهی ام الفساد است بلکه می توان گفت که هر گناهی در حقیقت نوعی از خود خواهی است که بدین صورت ها «دروغ، تهمت و... »