فصل اوّل کلیات :
موضوع شواهد چه نوع و چه مقدار در امر حسابرسی از اهمیت خاصی برخوردار است . حسابرسان در طول دوره حسابرسی شواهدی را گردآوری و ارزیابی می کنند تا بتوانند با معیارهای مناسب اظهار نظر کنند و برای چنین اظهار نظری باید شواهدی گردآوری شود که برای محدود کردن احتمال خطر حسابرسی در یک سطح مناسب و تأمین مبنایی مناسب برای اظهار نظر درباره صورتهای مالی کافی باشد .
هدف این موضوع ارائه استانداردها و راهنماییهای لازم در مورد کمیت و کیفیت شواهد حسابرسی و روشهای کسب اینگونه شواهد در حسابرسی است . بکارگیری این استانداردها و راهنماییها ، حسابرس را در کسب شواهد حسابرسی درباره برخی از اقلام خاص مندرج در صورتهای مالی و سایر موارد افشا در صورتهای مزبور یاری می رساند .
شواهد حسابرسی یعنی اطلاعات بدست آمده توسط حسابرس برای رسیدن به نتایجی که نظر حرفه ای حسابرس براساس آن اظهار می شود . شواهد حسابرسی شامل اسناد اولیه و مدارک حسابداری ، زیربنای صورتهای مالی و اطلاعات مؤید بدست آمده از سایر منابع است .
این شواهد معمولاً از طریق ترکیب مناسبی از آزمون کنترلهای داخلی و آزمونهای محتوا گردآوری می شود . در برخی شرایط تمام شواهد مورد نیاز ممکن است تنها با انجام آزمونهای محتوا بدست آید .
آزمون کنترل های داخلی عبارت است از آزمونهایی که برای کسب شواهد حسابرسی درباره مناسب بودن سیستمهای حسابداری و کنترل داخلی و عملکرد مؤثر آنها اجرا می شود و آزمونهای محتوا عبارت است از آزمونهایی که برای کسب شواهد حسابرسی درباره کشف اشتباهات و یا تحریفهای با اهمیت موجود در صورتهای مالی اجرا می شود و بر دو گونه است :
الف آزمون جزییات معاملات و رویدادهای مالی و مانده حساب ها .
ب روشهای تحلیلی
E
فصل دوّم شواهد کافی و قابل اطمینان :
کفایت و قابلیت قبول شواهد حسابرسی ، دو مفهوم به هم وابسته است و به شواهد بدستآمده از هر دو آزمون کنترلهای داخلی و محتوا مربوط میشود .
کفایت ، معیار سنجش مقدار شواهد حسابرسی است و قابلیت قبول ، معیار سنجش کیفیت شواهد حسابرسی و مربوط بودن آنها به هریک از مندرجات خاص صورتهای مالی و قابلیت اعتماد آن شواهد است . شواهدی که حسابرس بدست میآورد معمولا ماهیتی متقاعد کننده دارد نه قطعی . حسابرس در بیشتر موارد و به منظور تأیید هریک از مندرجات صورتهای مالی، به دنبال کسب شواهد از منابع مختلف یا شواهدی با ماهیتهای گوناگون است .
سومین استاندارد اجرای عملیات چنین مقرر می دارد :
(( شواهد کافی و قابل اطمینان باید از راه بازرسی ، مشاهده ، پرس و جو و دریافت تاییدیه کسب شود تا مبنایی معقول برای اظهارنظر نسبت به صورتهای مالی مورد رسیدگی به دست آید ))
حسابرس برای اینکه بتواند به نتیجه گیریهای منطقی دست یابد و بر این اساس نظر حرفه ای خود را اظهار کند ، باید شواهدی کافی و قابل قبول بدست آورد .
اما پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که منظور از ((( شواهد کافی و قابل اطمینان ))) چیست ؟
همانطور که در بالا ذکر شد ، شواهد کافی و قابل اطمینان از دو بخش کفایت و قابلیت اطمینان تشکیل شده و از لحاظ موضوعی ، کفایت به عنوان موضوعی قضاوتی و قابلیت اطمینان به عنوان موضوعی نسبی دسته بندی شده است .
قابلیت اطمینان شواهد به کیفیت یا قابلیت اتکای آن مربوط می شود . شواهدی قابل اطمینان است که هم معتبر و هم مربوط باشد و از طرفی قابلیت اطمینان انواع مختلف شواهد ممکن است نسبت به یکدیگر بسیار متفاوت باشد .
عوامل متعددی از جمله موارد زیر بر کیفیت یا قابلیت اتکای شواهد تأثیر گذارند :
هرگاه حسابرسان شواهدی را از منابع مستقل خارج از شرکت صاحبکار دریافت دارند ، قابلیت اتکای شواهد افزایش می یابد .
سیستم کنترل داخلی قوی ، کیفیت مدارک حسابداری و سایر شواهدی را که در سازمان صاحبکار ایجاد می شود ، به میزان زیادی افزایش می دهد .
هنگامی که حسابرسان اطلاعاتی را مستقیماً دریافت دارند ، یعنی دریافت اطلاعات دست اول از راه مشاهده ، مکاتبه یا محاسبه به جای دریافت اطلاعات دست دوم ، کیفیت آن شواهد بهبود می یابد . به علاوه ، زمانی که حسابرسان بتوانند اطلاعات اضافی در تأیید شواهد اولیه بدست آورند ، قابلیت اطمینان شواهد افزایش می یابد . بنابراین تعدادی اطلاعات پراکنده مربوط به هم ، ممکن است مجموعه شواهدی را تشکیل دهند که قابلیت اطمینان مجموعه ، بیشتر از هر یک از آن اطلاعات باشد .
کفایت به کمیت شواهدی مربوط می شود که حسابرس باید آنها را بدست آورد . تعیین مقدار شواهدی که برای توجیه اظهار نظر حسابرس کافی تلقی شود ، به قضاوت حرفه ای او بستگی دارد که از این نظر حسابرس در رسیدن به نظر
حرفه ای خود ، معمولاً کلیه اطلاعات در دسترس را رسیدگی نمی کند ، زیرا می تواند با استفاده از روشهای نمونه گیری قضاوتی یا آماری ، درباره مانده یک حساب ، گروه معاملات یا کنترل داخلی به نتیجه برسد .
در ارزیابی کفایت شواهد حسابرسی ذکر چند نکته مفید است که در ذیل بیان می شود :
مقدار شواهدی که در هر شرایط ، کافی تلقی می شود به نسبت عکس قابلیت اطمینان ، آن شواهد تغییر می کند . هر چه شواهد قابل اطمینان تر باشد ، مقدار کمتری از آن برای توجیه اظهارنظر حسابرسان لازم است .
نیاز به شواهد ، رابطه نزدیکی با مفهوم اهمیت دارد . هرچه یک مبلغ موجود در صورتهای مالی با اهمیت تر باشد ، شواهد بیشتری برای اثبات آن لازم است . بر عکس برای تأیید اقلام بی اهمیت ، شواهدی لازم نیست یا شواهد اندکی کافی است .
در کار حسابرسی این خطر وجود دارد که حسابرسان به اشتباه با اهمیتی پی نبرند و گزارش مقبول نابجا بدهند . میزان این احتمال خطر با توجه به عواملی مانند وضعیت مالی ، نوع کار و صداقت مدیریت صاحبکار از یک کار حسابرسی به کار دیگر تغییر می کند . به موازات افزایش احتمال خطر نسبی مربوط به هر کار حسابرسی ، حسابرسان برای توجیه نظر خود به شواهد بیشتری نیاز خواهند داشت . در برخی از رسیدگیهای ویژه ، حسابرسان از قبل می دانند که احتمال تقلب وجود دارد و مدارک حسابداری ممکن است حاوی ثبتهای واهی یا تغییر یافته
باشد . حسابرسان شاید به دلیل وجود اختلاف بین شرکا یا به دلیل نارضایتی سهامداران از مدیریت موجود ، دعوت به کار شده اند . احتمال خطر موجود در چنین رسیدگیهایی موجب می شود که حسابرسان برای انواع شواهد مختلف ، اهمیتی متفاوت از شرایط عادی قایل شوند . عواملی که نشانه سطوح بالای احتمال خطر در مورد وجود اشتباهها و تخلفها در صورتهای مالی است ، به سه دسته ویژگی تقسیم می شود :
1 وِیژگیهای مدیریت 2 ویژگیهای عملیاتی 3 ویژگیهای حسابرسی واحد مورد رسیدگی .
1 وِیژگیهای مدیریت :
تصمیم گیریهای مربوط به امور مالی و مدیریت عملیاتی ، تنها توسط یک نفر صورت می گیرد .
برخورد مدیریت با گزارشگری مالی ، چندان خوب نیست .
تغییر کارکنان رده مدیریت به ویژه کارکنان ارشد مالی ، زیاد رخ می دهد .
مدیرت واحد تجاری بیش از اندازه نسبت به دستیابی به پیش بینی های مربوط به کسب درآمد اصرار می ورزد .
مدیریت واحد مورد رسیدگی ، در محافل تجاری حسن شهرتی ندارد .
2 وِیژگیهای عملیاتی :
سودآوری واحد تجاری در مقایسه با سایر واحدهای صنعت ، کافی نیست یا ثباتی ندارد .
نتایج عملیات واحد تجاری در برابر عوامل اقتصادی مانند تورم ، نرخهای بهره ، بیکاری و غیره بسیار حساس و شکننده است .
سرعت تغییرات در این رشته فعالیت ، بسیار زیاد است .
صنعتی که واحد تجاری در آن فعالیت می کند ، به دلیل ورشکستگی تعداد زیادی از واحدهای شاغل در آن ، رو به افول است .
واحد تجاری بطور غیر متمرکز اما بدون نظارت کافی اداره می شود .
عواملی در داخل یا خارج واحد تجاری وجود دارد که تداوم فعالیت آن را مورد تردید قرار می دهد .
3 وِیژگیهای حسابرسی واحد مورد رسیدگی :
مسایل حسابداری پیچیده یا ضد و نقیضی وجود دارد .
معاملات یا مانده حسابهای عمده ای وجود دارد که رسیدگی به آنها ذاتاً دشوار است .
معاملات عمده و غیر عادی با اشخاص وابسته وجود دارد که در روال عادی کار شرکت نیست .
نوع ، دلیل یا مبلغ تحریفهای شناخته شده یا احتمالی که در رسیدگیهای سال قبل ، کشف شده و حائز اهمیت است .
صاحبکار جدیدی که در سالهای قبل حسابرسی نشده است یا دسترسی به اطلاعات کافی از حسابرس قبلی آن ، میسر نیست .
لازم به ذکر است زمانی که حسابرسان به کوتاهی در انجام دادن رسیدگیها متهم می شوند ، پاسخ پرسش یاد شده در بالا ، در تشخیص بی گناهی یا گناهکار بودن آنان بسیار مؤثر است .
لذا استاندارد حسابرسی شواهد ، حسابرسان را درباره نوع ، قابلیت اطمینان و کفایت شواهد حسابرسی راهنمایی می کند .