مدیریت و زمان بندی و تقسیم کار
مقدمه
به طور دقیق برای مدیریت نمی توان مبدأ مشخصی را تعیین کرد و بشر در طول تاریخ جهت ادامه ی زندگی خود به نحوی از مدیریت استمداد جسته است. جهش علمی و شکل پذیری اماکن صنعتی در اواخر قرن 19 زمینه را برای تشکیل نطفه ی مدیریت علمی مساعد ساخت. در اوایل قرن 20 فردریک تایلور که از او به نام پدر مدیریت علمی یاد می کنند با تجزیه و تحلیل مسائل و مشکلات مدیریت تولید، روش علمی تجزیه وتحلیل مطالب را به عرصه ی مدیریت عرضه داشت.
در حال حاضر کشور ما که از هر نظر جزو کشورهای در حال توسعه می باشد و با برنامه ریزیهای دقیق قدم در راه توسعه ی پایدار گذاشته و با توجه به ایدئولوژی خاص حاکم بر کشور ما که نشأت گرفته از اسلام می باشد لازم دیده شد که ضمن استفاده ی بهینه از نظریات مدیریت علمی دانشمندان و نظریه پردازان بیگانه، مدیریت و عوامل آن از دیدگاه ایدئولوگ های بزرگ این مکتب نیز بررسی شود. چرا که خواه یا ناخواه این ایدئولوژی بر مدیریت حاکم در کشور ما تأثیرگذار می باشد لذا به بررسی مدیریت از دیدگاه بزرگ مرد تاریخ اسلام و بشریت امام علی ( ع ) پرداخته می شود.
اصول مدیریت و وظایف مدیران
مدیریت از دیدگاه اسلام امانتی است که به مدیران سپرده می‌شود و آنها باید به شدت از آن مراقبت کرده و آن را طبق معیارهای صحیح نگاه داشته و در نهایت به اهلش بسپارند.
از دیدگاه امام علی (ع)، مدیریت مسئولیتی سنگین و همراه با خدمت است و مدیر اسلامی هرگز منصب مدیریت را برای شخص خود نمی‌خواهد؛ زیرا نباید در پی تحقق آرزوهای خویش باشد.
اگر چنین اندیشه‌ای در ذهن مدیر پدید آید که او “حاکم” است و نه “خادم”، جامعه و مدیران به آسیب‌های جبران‌ناپذیری دچار خواهند شد. مدیریت اسلامی پیش از آنکه ریاست‌مداری باشد، خدمتگزاری است. مدیر در این منصب، با توجه به اصول مدیریت، در جهت خدمتگزاری، اقامه عدل و حق و رفع ستم و باطل عمل خواهد نمود.در این تحقیق که به بیان اصول مدیریت و ویژگی‌های مدیران از نگاه حضرت (ع) می‌پردازیم، به ویژگی هایی از قبیل:برنامه‌ریزی،سازماندهی،دقت در گزینش کارگزاران،مشورت،هماهنگی،کسب اطلاع از رفتار کارگزاران،امور مالی و نظارت اشاره شده است.
اصول مدیریت از دیدگاه امام علی(ع)
مدیران برای هدایت نیروی انسانی به سمت اهداف از پیش تعیین شده،باید به یک سلسله اصول در مدیریت پایبند باشند. رعایت این اصول، افزایش‌کیفیت کاری آنان را در پی داشته، همچنان‌که بی‌توجّهی به آنها نیز سبب‌شکست مدیران در رسیدن به اهداف مورد نظر خواهد شد.
امام علی (ع) یکی از عوامل سقوط و تباهی هر تشکیلاتی را ضایع کردن‌اصول اساسی آن می‌داند. در هر رشته از علوم بشری به ویژه علوم انسانی‌اصولی را شاهدیم که مسائل مربوط به حوزه آن علم بر محور آنها می‌چرخد و با آنها معنا می‌یابد، این اصول خود شاخه‌هایی دارند که در گذر زمان ومکان دچار تغییر و تحوّل می‌شوند، بدون آن که اصول تغییر یابند. مدیریت‌چون سایر رشته‌های علوم، از این قاعده کلّی مستثنی نیست و در جایگاه یکی‌از رشته‌های علوم انسانی اصولی دارد که باید آنها را شناخت. با مراجعه به‌سخنان امام (ع) و روش و سیره عملی حضرت اصول متعددی برای مدیریت‌کارآمد به‌دست می‌آید که در این بخش به مواردی از آنها پرداخته می‌شود.
1. صبر و تحمّل
تحمّل، از ارکان مدیریت اسلامی است. امام علی(ع) می‌فرماید:
ابزار مدیریت، سعه صدر است؛بردباری مهم‌ترین رکن مدیریت و سیاست است.
2. صداقت
در بحث صداقت‌ِ مدیر، راستی در گفتار و رفتار با هم همراهند، ودراصطلاح امروز، صداقت به «قول و فعل» یا «عمل و گفتار» اطلاق می‌شود.این ویژگی از زیباترین جلوه‌های مدیریت است؛ چرا که عامل اصلی جلب‌اعتماد دیگران و ایجاد صمیمیت بین او و زیردستان به شمار می رود. بیش‌ترمدیران موفق، افزون بر سیاست و زیرکی و تدبیر، ویژگی صدق در گفتار وکردار را نیز دارند. خداوند در قرآن می‌فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذین‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ وَ کُونُوا مَع‌َ الصّادِقین‌َ؛
ای اهل ایمان، خدا ترس بوده و همراه با راست‌گویان باشید.
امام علی(ع) نیز مکرر بر صداقت و راستی در گفتار و کردار تأکیدمی‌کنند و آن را عامل نجات و موجب کرامت و بزرگ‌منشی می‌دانند.چنان‌که آن را پیروزمندترین راهنما در کارها نیز معرفی می‌کنند.
3. امانتداری
از ویژگی‌های پیامبر اکرم(ص)، حتی پیش از بعثت و زمامداری و مدیریت‌رسمی و الاهی‌اش بر جامعه اسلامی، صفت امانتداری است. او امین بود و این‌زیور و صفت را تا ابد در جایگاه رهبر و مدیر بزرگ الاهی با خود خواهدداشت. تأسی به این صفت، و نزدیکی به این حالت، تکلیفی بزرگ برای‌مدیران جوامع امروز، به ویژه جوامع اسلامی است.
حضرت موسی(ع) وقتی خواست برای حضرت شعیب(ع) عهده‌دارکاری شود، دختر حضرت شعیب(ع) درباره او به پدر چنین گفت:
یا اَبَت‌ِ اسْتَاجِرْه‌ُ اِن‌َّ خَیْرَ مَن‌ِ اسْتَاجَرْت‌َ القَوِی‌ُّ الاَمین‌ُ.
پدر این جوان را برای خدمت اجیر کن، زیرا بهترین کارگزار کسی‌است که در کارش توانمند و امین باشد.
مدیر در دنیای امروز، حافظ اموال، دارایی‌ها، سرمایه‌ها، ابزار و متعلقات‌سازمان تحت مدیریتش است. حفظ اسرار، پوشش عیوب، رازداری ونهانداری نیز از رموز توفیق مدیر است. ویژگی امانتداری از دیدگاه‌حضرت‌امیر(ع) تا بدان حد مهم است که اصل پُست مدیریت را نیز امانت‌می‌داند. آن حضرت به یکی از کارگزارانش می‌نویسد:
پست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نیست بلکه امانتی است که‌در گردن توست.
و لذا یکی از اصول مهم مدیریت و وظایف اصلی مدیر را امانتداری وامین بودن می‌داند و می‌فرماید:
در به کارگیری کارمندان و مدیرانی که باید زیر نظر تو کار کنند،هیچ‌گونه واسطه و شفاعتی را نپذیر، مگر شفاعت «کفایت» و «امانت»را.
4. آگاهی و تخصص
از ویژگی‌های مهم مدیر کارآمد، آگاهی لازم از مسائل مربوط به‌مسؤولیت او است که شرط کام‌یابی او نیز به شمار می‌رود. داشتن آگاهی ومهارت لازم، ضامن پیشرفت سازمان به سمت و سوی اهداف مورد نظر است.امام علی (ع) می‌فرماید:
ای مردم، همانا سزاوارترین فرد به این امر ]خلافت و مدیریت[، کسی‌است که در اجرای امور تواناترین، و در فهم مسائل داناترین به فرمان‌خداوند باشد.
از این روست که حضرت یکی از آفات جدی مدیریت را برکناری وواپس نهادن انسان‌های آگاه و بافضیلت می‌داند.
5. پرهیزگاری
پرهیزگاری، عامل بازدارنده از خطا و مصونیت از لغزش به شمار می‌رود و از شرایط مهم مدیریت و زمامداری در نظرگاه امیرمؤمنان (ع) است. البته‌در قرآن نیز به این مهم اشاره شده است:
وَ مَن‌ْ یَتَّق‌ِ اللّه‌َ یَجْعَل‌َ لَه‌ُ مِن‌ْ أمْرِه‌ِ یُسْراً؛
کسی که تقوا پیشه کند، خداوند سختی‌هایی را که برای او پیش می آید،آسان میکند.
امام علی (ع) می‌فرماید:
هر کس به دامن تقوا چنگ زند، سختی‌ها و شدایدی که به او نزدیک‌شوند، از او دور گشته و کارهایی که بر ذائقه او تلخ آمدند، شیرین‌می‌گردند و موج‌های متراکمی که می‌خواهند او را به کام خود بکشند،از جلوی او کنار رفته و امور مشقت‌آفرین بر او آسان می‌شود.
6. عدالت
عدالت، مجموعه‌ای از رفتار، گفتار و کردار است که لازمه مدیریت‌کارآمد و پویا به شمار می‌رود. مدیری که در مؤلفه‌هایی چون گفتار، رفتار وپندار خویش، عدالت و انصاف را رعایت کند، در حقیقت، افزایش وفاداری‌به سازمان را به ارمغان آورده، و افراد با مشاهده این روحیات، به تحقق‌اهداف سازمان وفادارتر و پایبندتر می‌شوند. امام علی(ع) رعایت عدالت رامایه روشنی چشم کارگزاران دانسته و می‌فرماید:
برترین روشنی چشم والیان، برقراری عدل در مملکت است.
ایشان همچنین در اهمیت عدالت یادآور می‌شوند که:
کسی که پس از من، سرپرستی را به عهده بگیرد، در روز قیامت در کنارصراط نگاه داشته می‌شود و فرشتگان مقرب الاهی نامه اعمال او رامی‌گشایند. اگر در میان مردم با عدالت رفتار کرده باشد، پس عدلش اورا نجات می‌دهد.
7. دوری از بدرفتاری
اخلاق تند و طلب‌کارانه، فضای مدیریت را به جهنم رفتاری تبدیل‌می‌کند. او باید بسترسازی کند و سازمان را به سمت فرهنگ متعادل رفتاری‌سوق دهد، نه این که خود پرخاش‌گر و تندخو باشد. امام می‌فرماید:
بدرفتاری، آفت زمامداران[مدیران جامعه ] است.
8. مهربانی
همان طور که خشونت برای مدیر زیبنده نیست، قاطعیت، اصل مسلّم برای‌بالا بردن کیفیت کار و بهینه سازی رفتارها در سازمان است. در کنار قاطعیت،عطوفت و مهربانی بجا و مناسب، بسیار مؤثر و مفید است. مدیر با به کار بردن‌مهر و عطوفت، از دریچه قلب‌ها وارد شده و سازمان را مالامال از تعهد وفداکاری میکند. امیرمؤمنان (ع) در این باره می فرماید:
مهم‌ترین رکن سیاست، مهربانی است.
امام علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر بر این نکته تأکید فراوان دارند که:
مهربانی با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش.
9. برخورد منصفانه با فرودستان
از ویژگی‌های مدیریت کارآمد، رعایت حقوق فرودستان است. چرا که‌این امر عامل ثبات سازمانی و مانع تشکیل گروه‌های غیررسمی معارض‌به‌شمار می‌رود و موجب بالا بردن انگیزش در بین نیروها است. برخوردمنصفانه، عین عدل است، و عدل، به تعبیر امیر مؤمنان (ع)، قرار دادن هر چیزدر جای خود است. امام علی(ع) می‌فرماید:
حاکم اسلامی پاسدار الاهی در زمین است.
چرا که قرآن انسان را خلیفه خدا در زمین، و دادگری و انصاف را ازویژگی‌های ذات لایزال خداوند می‌داند. پس جانشین خدا نیز بایدمرزبندی‌های عدالت را رعایت کند. امام در جای دیگری می‌فرماید:
دستور و حکم منصف و عادل، نافذ است.
حضرت درباره برخورد منصفانه مدیر می‌فرماید:
با آنان فروتن و نرمخو، و همواره گشاده‌رو باش، و به همگان به یک‌چشم بنگر؛ خواه به گوشه چشم نگری و خواه به آنان خیره شوی.
10. توجّه به وضع معیشتی کارکنان
امیرمؤمنان (ع) در این باره می‌فرماید: